Historia sztuki polskiej - Nowożytne kaplice kopułowe, 21.02.2007
Idea tego typu kaplic miała swój początek we Włoszech wieku XVI-tego. Na planie centralnym np. Michał Anioł zbudował bazylikę św. Piotra. Na gruncie polskim idea przyjęła się tylko dla kaplic grobowych, mauzoleów. W przypadku kościołów centralnych liturgia była w nich utrudniona, dlatego plan centralny lepiej sprawdzał się w mniejszych realizacjach. W Polsce arch.centr. pojawia się za sprawą kaplicy zygmuntowskiej w katedrze wawelskiej. Architektem Bartolomeo Berecci, budowa w latach 1517-1533 Berecci był także rzeźbiarzem i to on wykonał własnoręcznie najważniejsze rzeźby kaplicy. Pochodził z Toskanii, ale zwiedził całe Włochy, dlatego kapl.zygm. nie ma tylko wzorce florenckie, ale także w dużej mierze rzymskie. Detal rzeźbiarski (ornament) wykonał zaś Jan Cini z Sieny. Najbardziej znaczące w wystroju kaplicy są nagrobki zmarłych, posągi świętych i medaliony.
Zmiany jakie zaszły w czasie historii kaplicy nie są duże. Podniesiono nagrobek Zygmunta Starego (wykonany przez Berecciego), a na jego miejscu postawiono nagrobek Zygmunta Augusta (1574). Dodano także płytę nagrobną Anny Jagiellonki.
Mimo pewnych zmian kaplica ma jednolity wystrój dojrzałego renesansu włoskiego. Kratę renesansową i srebrny ołtarz wykonano w Norymberdze. Ołtarz znajdował się tam dlatego, że kaplica pełniła również funkcje liturgiczne i odbywały się tam msze królewskie.
Inne renesansowe realizacje warsztatu Berecciego: nagrobek bpa Konarskiego, detale kruchty bazyliki mariackiej, baldachim nad nagrobkiem Jagiełły (J. Cini).
Z wcześniejszych realizacji renesansowych można wymienić wykonaną przez Franciszka Florentczyka arkadę nad sarkofagiem Jana Olbrachta, ale architekt ten nie miał kontaktu z Rzymem i reprezentuje on wczesny, florencki renesans, Berecci natomiast - dojrzały.
Kolejna kaplica kopułowa na Wawelu to kaplica grobowa bpa Piotra Tomickiego.
Detale rzeźbiarskie były wzorowane na florenckich i rzymskich. Ściany tarczowe, z motywami morskich potworów, syren, nereid (?) - w renesansie motywy te zostały przejęte z sarkofagów rzymskich. Inne motywy to arabeski, groteski, panoplia, kandelabry, kapitele korynckie, a nawet profil cesarza. Elementem świeckim w kaplicy jest nagość bóstw morskich.
Jakie elementy są dalekie od dojrzałego renesansu? Można wskazać urywane gzymsy. W renesansie włoskim były belkowania.
Program ideowy = apoteoza władcy:
- umieszczenie po bokach w niszach rzeźb świętych (śś. Florian i ………..),
- w medalionach: prorocy i starotestamentowi królowie Dawid i Salomon jako uosobienie mądrego władcy. Ostatnie dwa przedstawienia są nieco inne od pozostałych: przedstawione en face, lekko wychodzą poza obręb medalionów, przedstawienia są bardziej plastyczne, inny układ szat od pozostałych. W kaplicy są też herby Polski i Litwy (pogoń), posągi śś. Piotra i Pawła. Rzeźba nagrobkowa reprezentuje nowy typ. Jest to tzw. poza sansowinowska (od nazwiska Sansovino, który jako pierwszy zaczął stosować takie przedstawienie). W odróżnieniu od nagrobków gotyckich, zmarli nie są przedstawieni we śnie, lecz jest to poza dynamiczna, ukazująca chwilę zmartwychwstania. Berecci bardzo realistycznie przedstawił króla, zadbał o detal ubioru, zbroi itp.
Strefa górna kaplicy: kopuła na planie koła, kasetony w rytmie zwężających się okręgów. Kaplicą rządzi zasada, że w miarę posuwania się w górę, coraz większą rolę odgrywa motyw koła. Centralnie usytuowana jest sygnaturka. W otoku sygnatury napis, głoszący iż autorem kaplicy jest Berecci.
System oświetlenia stanowi latarnia w kopule, która daje efekt światłocienia.
W późniejszych realizacjach tego typu w Polsce wzór kapl.zygm. był adoptowany tylko częściowo. Głównie ze względów finansowych: na Wawelu użyto do rzeźb czerwonego marmuru, zaś do ornamentów - piaskowca. Poza tym była bogato złocona. Zasadniczo powtarzano pozę sansowinowską i kasetony (z różą) w kopule. Uproszczeń dokonywano w boniowaniu ścian zewn. (lub je wręcz pomijano), kopuła zwykle była bez tamburu, ornament wewn. ograniczony. Początkowo, jeszcze w renesansie, wzór kapl.zygm. był powielany przez biskupów, później - w baroku - stosowany przez polską magnaterię. Typ kaplicy zygm. był jednoznacznie kojarzony z królem, jako wyróżniający się na tle gotyckich realizacji.
Do 1590 r. na tym wzorze wybudowano 12 kaplic. Od 1590 do 1600 - 23 kaplice. W kolejnych dekadach po k. 25. Do czasów obecnych na terenie Polski mamy ok. 100 tego typu kaplic. W baroku popularność kaplicy kopułowej zwiększyło wybudowanie w tym stylu kaplicy grobowej Wazów na Wawelu.
Ten typ kaplicy łączył się z duchem kontrreformacji, manifestowano tym swoją religijność. Zawsze vis a vis nagrobka był ołtarz poświęcony Marii (co nawiązuje do gotyku, kiedy to była ona bardzo popularna). W baroku uległ zmianie typ nagrobka. Zmarłego przedstawiano jako klęczącego, najczęściej adorującego św. krzyż.
Inne kaplice kopułowe:
- kaplica Myszkowskich przy kościele oo. Dominikanów w Krakowie,
- kaplica Tęczyńskich w Staszowie,
- kaplica Firlejów w Beźcu (barokowa).