Zasada rzetelnego procesu.

Spis treści

Rozdział I

Uwagi ogólne

1. Naczelne zasady wymiaru sprawiedliwości w prawie polskim …………………..….. 3

2. Zasada rzetelnego postępowania w systemie zasad naczelnych ………………..……. 5

Rozdział II

Zasada rzetelnego postępowania

2.1. Uwagi wstępne ……………………………………………………………………….. 6

2.2. Zakres zasady rzetelnego postępowania …………………...………………………… 8

2.3. Skarga na przewlekłość postępowania ………………………..…………………….. 10

2.4. Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkodę ………………………………..…….. 14

Bibliografia ………………………………………………………………………………… 17

Rozdział I

Uwagi ogólne

1. Naczelne zasady wymiaru sprawiedliwości w prawie polskim.

Zasady naczelne wymiaru sprawiedliwości stanowią społecznie ważne ogólne dyrektywy uregulowania najbardziej istotnych kwestii dotyczących postępowania. Zasady te wynikają z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz z całokształtu przyjętego systemu prawnego. Zasady te wynikają również z ratyfikowanych przez Polskę umów międzynarodowych (art. 87 ust. 1 Konstytucji RP). Wśród umów międzynarodowych regulujących tę problematykę wyróżniamy przede wszystkim art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz art. 6 przyjętej dnia 4 listopada 1950 r. Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, ratyfikowanej przez Polskę dnia 19 stycznia 1993 r., w której Rząd RP uznaje, począwszy od 1 maja 1993 r., kompetencję Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu do rozpoznania skarg wniesionych przez każdą osobę, organizacje pozarządową lub grupę jednostek, które uważają się za ofiary naruszenia przez Polskę praw wynikających z tej Konwencji. Skargi te mogą odnosić się do wszystkich czynów, decyzji i faktów, które nastąpiły po 30 kwietnia 1993 r. (od 1 października 1998 r. skargi te badała wstępnie Europejska Komisja Ochrony Praw Człowieka).

Wymiar sprawiedliwości określa się jako działalność sądów, polegającą na konkretyzowaniu i realizowaniu norm prawnych w celu ochrony zasad praworządności. Ustalenie zasad, na których opiera się cały system wymiaru sprawiedliwości pozwala na sprawniejsze oraz rzetelniejsze wykonywanie jego funkcji.

Określenie naczelnych zasad wymiaru sprawiedliwości i naczelnych zasad postępowania cywilnego pozostaje również w związku ze standardami prawnymi Rady Europy.

Jednak o tym, czy dana zasada może zostać uznana za zasadę naczelną wymiaru sprawiedliwości, decydują pewne kryteria. Zasada musi posiadać znaczenie węzłowe
w postępowaniu, tzn. że jej brak utrudniałby określenie modelu postępowania. Wynikają
z tego trzy ważne postulaty. Przede wszystkim należy zachować daleko idącą powściągliwość w mnożeniu zasad postępowania. Ponadto, nie należy także formułować zasad postępowania wyrażających prawdy banalne, np. zasady sprawiedliwego orzekania. I wreszcie, należy widzieć w zasadach koncepcję wariantowych rozwiązań (naczelna zasada postępowania zasługuje na swoją nazwę, gdy jest jedną z co najmniej dwóch możliwych idei). Nie odnosi się do jednak do zasad ogólno-prawnych, np. praworządności, sprawiedliwości, ponieważ są one na tyle oczywiste, że wariant przeciwny zaprzeczałby podstawowym wartościom.

Aby móc mówić o jakiejś zasadzie jako o zasadzie naczelnej, zasada ta musi zawierać określoną treść ideologiczną i społeczną. Treścią tutaj są wartości, o które toczyły się walki polityczne. Określony system zasad procesu wiąże się więc ściśle z układem stosunków politycznych i społecznych.

Zasada powinna mieć charakter dyrektywny oraz musi dotyczyć bezpośrednio postępowania, bez względu na to czy znana jest w procesie karnym czy cywilnym. Musi wpływać na model postępowania.

Zasadami procesowymi nie są więc takie, które odnoszą się do wszystkich dziedzin prawa, np. praworządności, sprawiedliwego wyroku, humanizmu, demokratyzmu, chociaż na pewno wywierają wielki wpływ na proces.

W naszym systemie prawa można wymienić następujące waleczne zasady wymiaru sprawiedliwości:

1. zasadę sądowego wymiaru sprawiedliwości i prawo do sądu,

2. zasadę rzetelnego postępowania i prawo do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki,

3. zasadę niezależności sądu i niezawisłości sędziowskiej,

4. zasadę nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego,

5. zasadę kolegialności,

6. zasadę udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości,

7. zasadę instancyjności oraz

8. zasadę jawności.

1. Zasada rzetelnego postępowania w systemie zasad naczelnych

Pojęcie rzetelnego procesu, pojawiło się po raz pierwszy w Anglii, w akcie
Edwarda III z 1355 roku. Akt ten stanowił, że: „żaden człowiek, jakiego by nie był stanu czy kondycji, nie może być pozbawiony ziemi, dzierżaw, wolności, ani wydziedziczony, ani pozbawiony życia bez zachowania reguł due process of law”. Od tej chwili pojęcie
„due process of law”, czyli procesu uczciwego, zostało uznane za trwały element prawa
i teorii prawa anglosaskiego.

W XVIII wieku, zwłaszcza w amerykańskich koloniach amerykańskich, a następnie podczas formowania się Stanów Zjednoczonych, klauzula „due process of law” miała za zadanie chronić strony w procesie przed arbitralnością sędziów i władzą wykonawczą. Miała również za zadanie ich bronić przed tyranią.

Istotną kwestią dla rozwoju zasady rzetelnego procesu była początkowo Piąta Poprawka z 1789 roku do Konstytucji Stanów Zjednoczonych. Wpływ na rozwój tej zasady po wojnie secesyjnej wywarła również Czternasta Poprawka z 1866 roku. Obie te poprawki gwarantują, że nikt nie zostanie pozbawiony życia, wolności lub mienia bez „due process of law”. Następnym krokiem była zmiana zapatrywania Sądu Najwyższego, czego wynikiem była zmiana kierunków orzecznictwa Sądu Najwyższego - szczególnie po roku 1954, kiedy to doprowadzono do radykalnego rozszerzenia zakresu pojęcia „due process of law”, obejmując nim wszystkie gwarancje praw człowieka w procesie sądowym.

W Europie, po II wojnie światowej, zaczęto bardziej zwracać uwagę na zasadność tej klauzuli. W tym duchu rozpoczęto przygotowywać Europejską Konwencję Praw Człowieka.

Rozdział II

Zasada rzetelnego procesu

2.1. Uwagi wstępne.

Prawo do rzetelnego procesu jest fundamentalnym prawem każdej osoby
w demokratycznym państwie prawa. Pod tą zwięzłą formułą kryje się bogaty katalog zasad, jakie winny być nie tylko deklarowane przez państwo, ale przede wszystkim, urzeczywistniane w codziennej praktyce wymiaru sprawiedliwości. Rzetelność postępowania sądowego jest bowiem gwarantem praworządności państwa i ochrony wszelkich praw
i wolności jednostki.

Państwo polskie, o czym stanowi art. 45 Konstytucji RP, gwarantuje „każdej osobie prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”.

Nadto prawo do rzetelnego procesu jest również przedmiotem regulacji ustawowych oraz Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności i jej art. 6, który stanowi:

1. „Każdy ma prawo do rzetelnego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia
   w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej.

Postępowanie przed sądem jest jawne, jednak prasa i publiczność mogą być wyłączone
z całości lub części rozprawy sądowej ze względów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małoletnich lub gdy służy to ochronie życia prywatnego stron albo też w okolicznościach szczególnych, w granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie konieczne, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom wymiaru sprawiedliwości.

2. Każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą.

3. Każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do:

1. niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym
   o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżeniu;

2. posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony;

3. bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony, do bezpłatnego korzystania
   z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości;

4. przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia;

5. korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie”.

Prawo do rzetelnego procesu winno być bezwzględnie przestrzegane we wszystkich rodzajach postępowań - tak w procesie karnym, bez względu na wagę zarzucanych czynów, w procesie cywilnym, bez względu na wartość przedmiotu sporu, jak i w procesie administracyjnym, gdzie po jednej stronie stoi jednostka a po drugiej państwo. Każdy bowiem ma prawo do takie samego traktowania przez niezawisły i bezstronny sąd, niezależnie od tego, czy sprawa jest rozpoznawana przez sąd pierwszej instancji czy Sąd Najwyższy.

Każdy ma prawo do przedstawienia swojej sprawy bezstronnemu i niezawisłemu sądowi. Niezawisłość oceniania jest w kontekście sposobu powoływania sędziów, istnienia gwarancji przed naciskami zewnętrznymi natomiast bezstronność związana jest z aspektem subiektywnym, takim jak brak osobistych uprzedzeń sędziów oraz aspektem obiektywnym, takim jak istnienie i możliwość skutecznego skorzystania z gwarancji i mechanizmów pozwalających stronniczość wykluczyć. Strona, w której przekonaniu sąd jest stronniczy, może domagać się zmiany sędziego.

Prawo jednostki, a więc strony, do rzetelnego postępowania zostaje zrealizowane wtedy, gdy sąd wykonuje wszelkie czynności zgodne z prawem. W doktrynie określenie to uznaje się za właściwsze od „sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy”, którym to pojęcie operują art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz
art. 45 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Termin sprawiedliwy odnosi się raczej do rezultatu postępowania, a nie jego przebiegu.

Prawo strony do rzetelnego postępowania gwarantują w szczególności zasada niezależności i niezawisłości sądu, zasada jawności, zasada instancyjności oraz naczelna zasada postępowania cywilnego kontradyktoryjności i równości stron. Zasada ta zobowiązuje również strony i uczestników postępowania do takiego działania, które polega na nienadużywaniu praw procesowych. Sąd powinien sprawować nad tym kontrolę. Kodeks postępowania cywilnego nie zawiera wprawdzie przepisu, który zabraniałby stronom nadużywania praw procesowych, jednak niekiedy dotyka tego problemu.

2.2. Zakres zasady rzetelnego postępowania.

Prawo do rzetelnego procesu jest fundamentalnym prawem każdej osoby
w demokratycznym państwie prawa. Pod tą formułą kryje się bogaty katalog zasad, jakie powinny być nie tylko deklarowane przez państwo, ale przede wszystkim przez urzeczywistniane w codziennej praktyce wymiaru sprawiedliwości. Rzetelność postępowania sądowego jest bowiem gwarantem praworządności państwa i ochrony wszelkich praw
i wolności jednostki.

Adresatami zasady są organy procesowe. Do nich właśnie jest skierowane żądanie przeprowadzenia rzetelnego procesu, bez nieuzasadnionej zwłoki oraz z poszanowaniem godności jego uczestników.

Powinność ta spoczywa na wszystkich organach, choć jej ciężar jest zróżnicowany
w zależności od roli organu procesowego jaką odgrywa on w postępowaniu. Rzetelność musi odnosić się do obu stron postępowania. Rzetelność odnosząca się jedynie w stosunku do jednej ze stron, chociażby była najbardziej zagrożona utratą dóbr prawnych wolności, stawia zawsze pod znakiem zapytania rzetelność w stosunku do strony przeciwstawnej.

Konieczne jest jednak ustalenie szczegółowych dyrektyw składających się na zasadę rzetelnego postępowania. Mamy bowiem występujące w niej zwroty niedookreślone. Nieokreśloność pojęcia uczciwość, jego krzyżowanie się ze sprawiedliwością, praworządnością, jak również występująca tutaj niespójność wspomnianych wcześniej przepisów Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych i Konwencji
o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, nie pozwalają na dedukcyjne ustalanie zespołu dyrektyw rozłącznych, a zatem wyczerpujących zakres zasady. Należy kierować się tutaj perswazją nacisku, jaki kładzie się w doktrynie na poszczególne dyrektywy oraz brzmieniem prawa pozytywnego. Element arbitralności musi bowiem odegrać rolę wcale nie ostatnią.

Nieokreśloność pojęcia „uczciwość” sprawia, że zasadę uczciwego procesu wyrażają następujące dyrektywy:

1. organ procesowy powinien prowadzić postępowanie, traktując jego uczestników lojalnie
   - w szczególności nie stosować podstępnych zabiegów ani wykorzystywać położenia uczestników celem wydobycia od nich pożądanych oświadczeń procesowych, bezwzględnie dotrzymywać poczynionych obietnic, nie wprowadzać w błąd co do zamierzonych czynności; dyrektywa ta nie sprzeciwia się posługiwaniu np. zasadzka
   w czasie ścigania prowadzonego przez Policję, stosowaniu zgodnego z prawem podsłuchu, korzystaniu z usług konfidentów podczas czynności policyjnych;

2. organ procesowy powinien zawsze respektować poczucie godności uczestników procesowych - niedopuszczalne jest „tykanie” oskarżonego i innych uczestników procesu, ich wykpiwanie, jakiekolwiek poniżanie, bez względu na to z jaką sylwetką psychiczną
   i moralną ma się do czynienia;

3. organ procesowy powinien informować uczestników procesu o ich obowiązkach
   i uprawnieniach, np.:

1. art. 206 § 2 kpc - „Równocześnie z doręczeniem pozwu i wezwania na pierwszą rozprawę poucza się pozwanego o czynnościach procesowych, które może lub powinien podjąć, jeśli nie uznaje żądania pozwu w całości lub w części,
   w szczególności o możliwości lub obowiązku wniesienia odpowiedzi na pozew, w tym
   o obowiązujących w tym zakresie wymaganiach co do terminu i formy, lub przedstawienia swoich wniosków, twierdzeń i dowodów na rozprawie; o skutkach niepodjęcia takich czynności, w szczególności o możliwości wydania przez sąd wyroku zaocznego i warunkach jego wykonalności oraz obciążenia pozwanego kosztami postępowania; o możliwości ustanowienia przez pozwanego pełnomocnika procesowego i braku obowiązkowego zastępstwa przez adwokata lub radcę prawnego”;

2. art. 266 kpc - „ Przed przesłuchaniem świadka uprzedza się go o prawie odmowy zeznań i odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań”;

3. art. 304 kpc - „Przed przystąpieniem do przesłuchania sąd uprzedza strony, że obowiązane są zeznawać prawdę i że stosownie do okoliczności mogą być przesłuchane ponownie po odebraniu od nich przyrzeczenia. Przed odebraniem przyrzeczenia sąd uprzedza stronę o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań. Poza tym do przesłuchania stron i składania przyrzeczenia stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące świadków, z wyjątkiem przepisów o środkach przymusowych”;

4. organ procesowy powinien prowadzić postępowanie szybko, dążąc do tego, aby sprawa została załatwiona „w rozsądnym terminie”;

5. organ procesowy powinien, w razie kolizji zasad procesowych, zawsze wybierać takie rozwiązanie, które jest bardziej przyzwoite we własnym sumieniu niż w oczach osób postronnych.

2.3. Skarga na przewlekłość postępowania.

Z zasadą rzetelnego postępowania pozostaje w związku czas trwania postępowania.
Z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP można wyprowadzić nakaz rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. Art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności operuje sformułowaniem: rozpatrzenie sprawy w rozsądnym terminie. Przepisy te mają przeciwdziałać przewlekłości postępowania. Kryteria oceny długotrwałości postępowania ustalone przez Europejski Trybunał Ochrony Praw Człowieka są następujące:

1. skomplikowanie sprawy,

2. waga sprawy dla strony,

3. zachowanie skarżącego i organów prowadzących postępowanie.

Rozpoznanie sprawy przez sąd bez nieuzasadnionej zwłoki ma dwa aspekty. Pierwszy dotyczy instrumentów mających zapewnić stronie możliwość uzyskania orzeczenia w sprawie w rozsądnym czasie. Należy tu przede wszystkim problematyka środków prawnych, z których może skorzystać strona, w razie gdy w ocenie sąd dopuszcza się przewlekłości
w postępowaniu. Drugi aspekt wiąże się z odpowiedzialnością za szkodę, którą strona poniosła wskutek naruszenia prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki.

Kodeks postępowania cywilnego zawiera przepisy, które mają wprawdzie charakter instrukcyjny, lecz służą przyspieszeniu postępowania. Wśród nich wymienić można:
art. 6, art. 242, art. 471, art. 475 i art. 479¹⁶.

Do kwestii przewlekłości postępowania odniósł się również Sąd Najwyższy. stwierdził, że w świetle art. 6 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności nadmierna długość toczącego się w sprawie postępowania może być uznana za naruszenie służącego każdemu prawa do rozstrzygnięcia jego sprawy
w rozsądnym terminie przez niezawisły sąd. Szczególnie może to dotyczyć spraw, w których przeciągające się postępowanie w sytuacjach inflacyjnych może prowadzić do zmniejszenia wartości przyznanego stronie odszkodowania. Sąd Najwyższy uznał także, że „jeżeli NSA
- przetrzymując blisko rok sprawę rozstrzygnięcia skargi na niezgodność z prawem uchwały rady miejskiej - uniemożliwia w ten sposób (z uwagi na roczny termin przewidziany ustawą) stwierdzenie nieważności takiej uchwały, to postępowanie takie wyraźnie narusza prawo obywateli do rzetelnego postępowania sądowego i sprawiedliwego wyroku wynikającego
z przepisów Konstytucji i przewidzianego wyraźnie przez art. 6 ratyfikowanej przez Polskę Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Funkcja procesu sądowego w sprawach o naruszenia publicznych praw podmiotowych jest bowiem nie tylko ochrona rozumianej formalnie praworządności, lecz przede wszystkim urzeczywistnienie praw i wolności obywatelskich”.

Do niedawna nie było jednak w prawie polskim środka prawnego, którym mogłaby się posłużyć strona, aby dążyć do przeciwdziałania przewlekłości postępowania sądowego. Problem ten został dotknięty w wyroku z 26 października 2000 r. w sprawie Kudła przeciwko Polsce przez Europejski Trybunał Praw Człowieka. W wyroku tym przyjęto, że uzasadnione jest rozpoznawanie skargi opartej na art. 13 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności niezależnie od wcześniejszego stwierdzenia naruszenia art. 6 Konwencji przez nierozpoznanie sprawy w rozsądnym terminie. W związku
z powyższym wprowadzono do prawa polskiego środek prawny mający umożliwić stronom postępowań sądowych wnoszenie skarg przeciwko przewlekłości postępowania w czasie jego trwania. Przyjęta została ustawa z 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki.

Od wejścia w życie ustawy upłynęło sześć lat. W tym czasie Trybunał już wielokrotnie dokonywał oceny zarówno samej ustawy, jak i sposobu jej funkcjonowania w krajowej praktyce. Oto niektóre z uwag krytycznych, jakie Europejski Trybunał Praw Człowieka sformułował pod adresem polskich sądów. Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego, przedmiotową ustawę stosuje się do przewlekłości postępowania istniejącej
w dniu 17 września 2004 r., czyli w momencie wejścia ustawy w życie. Na skutego tego orzeczenia ukształtowało się stanowisko sądów krajowych, zgodnie z którym przewlekłość istniejąca przed tą datą nie jest uwzględniana, chyba że po dniu 17 września 2004 r. trwa ona nadal. Taka wykładnia została skrytykowana przez Europejski Trybunał Praw Człowieka.
W jego opinii datą graniczną przy ocenie nadmiernej długości postępowania jest
1 maja 1993 roku, czyli data złożenia przez Polskę jednostronnej deklaracji o uznaniu jurysdykcji Europejski Trybunał Praw Człowieka. Przykładem może być wyrok
z 10 października 2006 r. w sprawie „Białas przeciwko Polsce”, w której skarżone postępowanie toczyło się od 23 lutego 1989 r. do 7 sierpnia 2000 r., zaś Trybunał uznał swoją jurysdykcję od 1 maja 1993 r.

Podobnie postąpił w wyroku z 8 grudnia 2009 r. w sprawie „Kucharczyk przeciwko Polsce”, w której postępowanie przed sądem toczyło się od 6 listopada 1991 r.
do 18 sierpnia 2005 r., zaś Europejski Trybunał Praw Człowieka oceniając przewlekłość wziął pod uwagę okres od 1 maja 1993 r. Przytoczoną interpretację powtórzono również
w szeregu innych wyroków.

Według art. 1 ust. 1 ustawy reguluje ona zasady i tryb wnoszenia oraz rozpoznawania skargi strony, której prawo do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki zostało naruszone na skutek działania lub bezczynności sądu lub prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze. Ustawa ma zastosowanie do:

1. sądowego postępowania cywilnego, karnego i administracyjnego,

2. postępowania przygotowawczego prowadzonego lub nadzorowanego przez prokuratora,

3. postępowania egzekucyjnego (prowadzonego przez sąd lub komornika) i innego postępowania dotyczącego wykonania orzeczenia sądowego.

Przewlekłość postępowania, uzasadniająca wniesienie skargi przewidzianej w ustawie, ma miejsce, gdy postępowanie w sprawie trwa dłużej, niż to konieczne dla wyjaśnienia tych okoliczności faktycznych i prawnych, które są istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, albo dłużej niż to konieczne do załatwienia sprawy egzekucyjnej lub innej dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego (art. 2 ust. 1 ustawy). Przy ocenie, czy w sprawie doszło do przewlekłości, należy w szczególności brać pod uwagę:

1. terminowość i prawidłowość czynności podjętych przez sąd w celu wydania
   w sprawie rozstrzygnięcia co do istoty lub czynności podjętych przez sąd lub komornika sądowego w celu przeprowadzenia i zakończenia sprawy egzekucyjnej,

2. charakter sprawy,

3. stopień faktycznej i prawnej zawiłości,

4. znaczenie dla strony, która wniosła skargę, rozstrzygniętych w niej zagadnień,

5. zachowanie się stron, a w szczególności strony, która zarzuca przewlekłość postępowania (art. 2 ust. 2 ustawy).

Uprawnionym do wniesienia skargi w postępowaniu cywilnym jest strona, interwenient uboczny i uczestnik postępowania, a w postępowaniu egzekucyjnym oraz
w innym postępowaniu dotyczącym wykonania orzeczenia - strona oraz inna osoba realizująca swoje uprawnienia w tym postępowaniu (art. 3 pkt 5 i 7 ustawy).

Postępowanie uregulowane w omawianej ustawie ma charakter incydentalny. Skargę na przewlekłość wnosi się bowiem w toku postępowania w sprawie do sądu, przed którym toczy się to postępowanie (art. 5 ust. 1 i 2 ustawy). Jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania egzekucyjnego lub innego postępowania dotyczącego wykonania orzeczenia, wtedy wnosi się ją do sądu właściwego do jej rozpoznania (art. 5 ust 3
w zw. z art. 4 ust 4 ustawy).

Sądem właściwym do rozpoznania skargi jest:

1. sad przełożony nad sądem, przed którym toczy się postępowanie w sprawie,

2. jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania przed sądem rejonowym i sadem okręgowym - właściwy do jej rozpoznania jest sąd apelacyjny,

3. jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania przed sądem okręgowym i sądem apelacyjnym - właściwy jest sąd apelacyjny,

4. jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania przed sądem apelacyjnym i Sądem Najwyższym - właściwy jest Sąd Najwyższy.

Gdy skarga odnosi się do postępowania egzekucyjnego lub też innego postępowania, które dotyczy wykonania orzeczenia sądowego, wtedy właściwy do jej rozpoznania będzie sąd okręgowy, w którego okręgu prowadzona jest egzekucja lub wykonywane są inne czynności, lub też gdy egzekucja lub inne postępowanie dotyczące wykonania orzeczenia sądowego prowadzone jest w dwóch lub więcej okręgach - sąd w którego okręgu została dokonała pierwsza czynność.

Ustawodawca określił warunki formalne pisma obejmującego skargę. Skarga na przewlekłość powinna odpowiadać warunkom przewidzianym dla pism procesowych,
a ponadto zawierać żądanie stwierdzenia przewlekłości postępowania i przytoczone okoliczności uzasadniające to żądanie. Skarżący może się domagać także wydania sądowi rozpoznającemu sprawę zlecenia podjęcia w wyznaczonym terminie odpowiednich czynności oraz zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej od Skarbu Państwa albo komornika (jeżeli przewlekłość dotyczy prowadzonego przez niego postępowania), w wysokości od 2.000 do 20.000 zł (art. 6 ust 1 - 3 ustawy). Przy wnoszeniu skargi na przewlekłość co do zasady nie obowiązuje przymus adwokacko-radcowski. Wyjątek w tym zakresie dotyczy sytuacji,
w której właściwy do rozpoznania skargi jest Sąd Najwyższy (art. 871 § 1 - 3 kpc
w zw. z art. 8 ust. 2 ustawy). Skargi na przewlekłość postępowania, które trafiają do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka noszą również znamię nadmiernego formalizmu sadów krajowych.

W razie wniesienia skargi sąd, do którego została ona wniesiona, przedstawia ją wraz z aktami sprawy, w której toczy się postępowanie, niezwłocznie sądowi właściwemu do jej rozpoznania (art. 7 ustawy). Skarga jest rozpoznawana przez właściwy sąd w składzie trzech sędziów, a w sprawach nieuregulowanych w ustawie do postępowania wywołanego skargą zastosowanie maja odpowiednio przepisy o postępowaniu zażaleniowym obowiązujące w tym postępowaniu sądowym, którego dotyczy skarga (art. 8 ust. 1 i 2 ustawy). Jeżeli zatem skarga dotyczyć będzie sprawy rozpoznawanej w postępowaniu cywilnym, to zastosowanie odpowiednio będą miały przepisy o zażaleniu (art. 394 i n kpc).

W sprawach przeciwko Polsce dostrzeżono zbyt rygorystyczne podejście do badania braków formalnych skarg wnoszonych przez osoby, które nie są reprezentowane przez pełnomocników. W wyroku z 24 września 2007 r. w sprawie „Kukówna i Wende przeciwko Polsce” uznano, że potoczne sformułowania zawarte w uzasadnieniu skargi spełniają wymóg art. 6 ust. 2 pkt 1 ustawy z 2004 r., tj. żądania stwierdzenia przewlekłości postępowania, którego skarga dotyczy. Z kolei w wyroku z 17 lutego 2007 r. w sprawie „Wawrzynkiewicz przeciwko Polsce” Europejski Trybunał Praw Człowieka przyjął, iż samo wskazanie w uzasadnieniu skargi, że postępowanie sądowe trwało ponad osiem lat, wyczerpuje przesłankę z art. 6 ust. 2 pkt 2 przedmiotowej ustawy, polegającą na wskazaniu okoliczności, które uzasadniają ową przedmiotową skargę. W obu wyrokach nie podważono samych rozwiązań zawartych w art. 9 ustawy, zgodnie z którymi sąd wydaje postanowienie
o odrzuceniu skargi, jeśli nie spełnia ona wymagań formalnych, bez uprzedniego wezwania do ich uzupełnienia. Trybunał przyjął natomiast, że skarżący wyczerpali środki krajowe
w rozumieniu art. 35 ust. 1 Konwencji, a więc spełnili warunek złożenia skargi indywidualnej do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, polegający na uprzednim wniesieniu skargi na przewlekłość w postępowaniu krajowym.

Sąd rozpoznający skargę na przewlekłość zawiadamia o toczącym się postępowaniu Skarb Państwa - prezesa sądu, którego działanie lub zaniechanie według twierdzeń skarżącego spowodowało przewlekłość, doręczając mu odpis skargi. Gdy przewlekłość postępowania zarzucono komornikowi, sąd zawiadamia jego oraz Skarb Państwa - prezesa sądu rejonowego, przy którym działa komornik, doręczając mu odpis skargi. Skarbowi Państwa oraz komornikowi, w razie zgłoszenia udziału w sprawie, przysługują prawa strony w zakresie rozpoznania skargi (art. 10 ust. 1 - 3 ustawy).

Rozpoznanie skargi na przewlekłość powinno nastąpić w terminie dwóch miesięcy od daty jej złożenia (art. 11 ustawy). Sąd oddala skargę bezzasadną. W razie uwzględnienia skargi sąd stwierdza, że w postępowaniu, którego skarga dotyczyła, nastąpiła przewlekłość postępowania. Na żądanie skarżącego lub z urzędu sąd zleca podjęcie przez sąd rozpoznający sprawę co do istoty odpowiednich czynności w wyznaczonym terminie, chyba że wydanie zaleceń jest oczywiście zbędne. Zalecenia nie mogą wkraczać w zakres oceny faktycznej
i prawnej sprawy (art. 12 ust. 1 - 3 ustawy).

2.4. Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkodę.

Gdy strona o to wystąpiła w skardze na przewlekłość postępowania, sąd może przyznać jej wspomnianą sumę pieniężną, w wysokości od 2.000 od 20.000 zł, tytułem odszkodowania (art. 12 ust. 4 ustawy). W wypadku gdy sąd oddalił skargę, skarżący może wystąpić z nową skargą w tej samej sprawie po upływie 12 miesięcy, a w sprawie egzekucyjnej lub innej dotyczącej wykonania orzeczenia - po upływie 6 miesięcy od daty wydania orzeczenia co do pierwszej skargi (art. 14 ustawy). Na postanowienie w przedmiocie przewlekłości postępowania cywilnego zażalenie nie przysługuje.

W świetle regulacji art. 77 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej nie może budzić wątpliwości, że Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną stronie na skutek przewlekłości postępowania. Według tego przepisu: „każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej”. Kwestia ta po wejściu w życie Konstytucji RP była przedmiotem wypowiedzi doktryny.

Obecnie zasady odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę wynikłą wskutek przewlekłości postępowania sądowego wynikają z przepisów kodeksu cywilnego
(art. 417 i 417¹ § 3 kc), które uzgodnione zostały z art. 77 ust. 1 Konstytucji RP.
W szczególności art. 417¹ § 3 kc stanowi, że jeżeli szkoda została wyrządzona przez niewydanie orzeczenia lub decyzji, w przypadku gdy obowiązek ich wydania przewidują przepisy prawa, naprawienia szkody można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem niewydania orzeczenia lub też decyzji, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej.

W wyniku postępowania wywołanego skargą na przewlekłość, sąd rozpoznający tę skargę może na żądanie strony przyznać sumę pieniężną w wysokości od 2.00 do 20.000 zł (art. 12 ust. 4 ustawy). Suma jest przyznawana od Skarbu Państwa, a w wypadku skargi na przewlekłość postępowania prowadzonego przez komornika - od komornika.

Ponadto strona, której skargę na przewlekłość uwzględniono, może w odrębnym postępowaniu dochodzić naprawienia szkody wynikłej ze stwierdzonej przewlekłości od Skarbu Państwa albo solidarnie od Skarbu Państwa i komornika. W takim wypadku postanowienie uwzględniające skarga na przewlekłość wiąże sąd w postępowaniu cywilnym
o odszkodowanie lub zadośćuczynienie, co do stwierdzenia przewlekłości postępowania
(art. 15 ust. 1 i 2 ustawy).

W myśl ustawy strona, która nie wniosła skargi na przewlekłość postępowania może dochodzić - na podstawie art. 417 kc - naprawienia szkody wynikłej z przewlekłości, po prawomocnym zakończeniu postępowania co do istoty sprawy (art. 16 ustawy). Zatem nieskorzystanie za skargi na przewlekłość nie zamyka stronie drogi do naprawienia szkody wynikłej z naruszenia jej prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki.
W takim przypadku sytuacja strony jest jednak mniej korzystna niż w wypadku, w którym dysponuje ona wcześniejszym orzeczeniem sądu stwierdzającym przewlekłość postępowania.

Bibliografia

1. Źródła

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483).

2. Ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.).

3. Ustawa z dnia 17.11.1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43,
   poz. 296 z późn. zm.).

4. Oświadczenie Rządowe z dnia 23 kwietnia 1977 r. w sprawie ratyfikacji przez Polską Rzeczpospolitą Ludową Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, otwartego do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. 1977 nr 38 poz. 168).

5. Oświadczenie Rządowe z dnia 7 kwietnia 1993 r. w sprawie ratyfikacji przez Rzeczpospolitą Polską Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmienionej następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2. (Dz.U. 1993, Nr 61, poz. 285).

2. Literatura

1. Jodłowski J., Postępowanie cywilne, Warszawa 2009.

2. Flaga - Gieruszyńska K., Postępowanie cywilne, Warszawa 2007.

3. Zieliński A., Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2008.

4. Waltoś S., Proces karny, Warszawa 2009.

3. Orzecznictwo

1. Orzeczenie SN z dnia 24.06.1993 r., III ARN 33/93, PiP 1994, Nr 9, s. 111.

2. Wyrok SN z dnia 18.11.1993 r., III ARN 49/93, OSNCP 1994, Nr 9, poz. 181.

3. Uchwała SN z dnia 18.01.2005 r., III SPP 113/04, OSNC 2005, Nr 9, poz. 134.

4. Uchwała SN z dnia 23.03.2006 r., III SPSP 3/05, Biul. SN 2006, Nr 3, s. 28.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483).

Oświadczenie Rządowe z dnia 23 kwietnia 1977 r. w sprawie ratyfikacji przez Polską Rzeczpospolitą Ludową Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, otwartego do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. 1977 nr 38 poz. 168).

Oświadczenie Rządowe z dnia 7 kwietnia 1993 r. w sprawie ratyfikacji przez Rzeczpospolitą Polską Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie
dnia 4 listopada 1950 r., zmienionej następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2.
(Dz.U. 1993, Nr 61, poz. 285).

J. Jasiński, Standardy prawne Rady Europy. Zalecenia, tom IV, Sądownictwo: Organizacja, Postępowanie, Orzekanie, Warszawa 1998, s. 11 i n.

Poklewski - Kozieł K., Due precess of law, [w:] Instytucje i doktryny prawnopolityczne Stanów Zjednoczonych Ameryki, Ossolineum 1974, s. 395.

Por. P. Hofmański, Komentarz do wybranych przepisów Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności, [w:] Standardy prawne Rady Europy. Teksty i Komentarze, t. III, Warszawa 1999,
s. 92.

Por. A. Redelbach, Strasburg bliżej: skargi indywidualne do Europejskiej Komisji Praw Człowieka, Poznań 1996, s. 91.

Flaga - Gieruszyńksa K. , Postępowanie cywilne, Warszawa 2007.

Orzeczenie SN z dnia 24.06.1993 r., III ARN 33/93, PiP 1994, Nr 9, s. 111.

Wyrok SN z dnia 18.11.1993 r., III ARN 49/93, OSNCP 1994, Nr 9, poz. 181.

Cyt. za M. A. Nowicki, Nowy Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 1999-2004, Kraków 2005, s. 1286.

Dz.U. Nr 179, poz. 1843 z późn. zm.

Uchwała SN z dnia 18.01.2005 r., III SPP 113/04, OSNC 2005, Nr 9, poz. 134.

Skarga nr 69129/01.

Skarga nr 3464/06.

Skarga nr 56026/00.

Skarga nr 73191/01.

Por. uchwała SN z dnia 23.03.2006 r., III SPSP 3/05, Biul. SN 2006, Nr 3, s. 28.

T. Misiuk - Jodłowska, Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody powstałe w związku z przewlekłością sądowego postępowania cywilnego, [w:] Wokół problematyki cywilno procesowej. Studium tematyczne. Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej Profesora Kazimierza Korzana, Katowice 2001, s. 209.

M. Safjan, Odpowiedzialność odszkodowawcza władzy publicznej (po 1 września 2004 r.), Warszawa 2004,
s. 76-78.

Art. 16 ustawy w tym zakresie jest przepisem szczególnym w rozumieniu art. 417¹ § 3 kc.

17

---