Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku, Pacific Security Treaty, ANZUS, pakt polityczno-wojskowy podpisany w 1951 w San Francisco, wszedł w życie w 1952 i stanowił element systemu antykomunistycznego bloków wojskowych wraz z SEATO, CENTO, NATO. Nazwa pochodzi od skrótu angielskich nazw państw członkowskich: Australii, Nowej Zelandii i USA.
Organy paktu: Rada Ministrów Spraw Zagranicznych (obraduje raz w roku), Stały Komitet Koordynacyjny złożony z wiceministrów spraw zagranicznych lub ambasadorów, Wojskowa Grupa Łącznikowa skupiająca szefów sztabów, w wypadku podjęcia działań w obszarze Pacyfiku ma charakter doradczy. Pakt gwarantuje bezpieczeństwo i pokojowe rozwiązywanie sporów międzynarodowych oraz pomoc w razie napaści na któregokolwiek z sygnatariuszy. Nowa Zelandia w latach 1986-92 prowadząc antynuklearną politykę, straciła gwarancję Stanów Zjednoczonych, ale nie przerwała współpracy z Australią, co zaowocowało w latach 90. wspólnym przeciwstawieniem się próbom nuklearnym na Oceanie Spokojnym. Od lat 90. ANZUS praktycznie jest martwy.
APEC (z angielskiego Asia-Pacific Economic Cooperation), Układ o Współpracy Gospodarczej Azji i rejonu Pacyfiku, układ podpisany w 1989 na konferencji ministrów spraw zagranicznych i handlu z 12 państw w Canberze (Australia). Założycielami były kraje ASEAN oraz Australia, Nowa Zelandia, Japonia, Korea Południowa, Kanada, USA, w 1991 dołączyły Chiny, Tajwan i Hongkong, w 1993 - Meksyk i Papua-Nowa Gwinea, w 1994 - Chile.
APEC działa na rzecz koordynacji przedsięwzięć i rozwoju ekonomicznego państw członkowskich. Podstawowym celem jest liberalizacja handlu i wzajemnych stosunków gospodarczych, uzgadnianie stanowiska prezentowanego w organizacjach: GATT i WTO. Odbywa się to poprzez konsultacje ministerialne oraz coroczne Konferencje Ministrów i spotkania na szczycie szefów państw. W 1995, na szczycie w Bogor (Indonezja) region Pacyfiku ustalono obszarem wolnego handlu do 2020. Byłby to najpotężniejszy gospodarczo obszar, obecnie liczący ponad 2 mld ludności, wytwarzający ponad połowę światowej produkcji dóbr i usług oraz posiadający 40% światowego handlu. Skupia on kraje bardzo różne pod względem tradycji, kultury, rozwoju ekonomicznego i politycznego, co może stanowić przeszkodę w ścisłej integracji, szczególnie typu europejskiego.
Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej, Association of South East Asian Nations, ASEAN, organizacja polityczno-gospodarcza założona w 1967 w Bangkoku, z siedzibą w Dżakarcie. Członkowie: Brunei (od 1984), Filipiny, Indonezja, Malezja, Singapur, Tajlandia, Wietnam (od 1995).
Popiera współpracę gospodarczą i kulturalną w swoim regionie, dąży do utworzenia strefy pokoju, neutralności i wolności, pozbawionej broni jądrowej. Kraje ASEAN podejmują działania na rzecz pokojowego rozwiązywania sporów, normalizacji na Półwyspie Koreańskim. Do współpracy zapraszane są także państwa trzecie, np. kraje Unii Europejskiej, USA, Rosja, Chiny. ASEAN zadecydował o wprowadzeniu na swoim obszarze do 2005 strefy wolnego handlu (AFTA). Współuczestniczy w konsolidacji działań w całym regionie Pacyfiku, wchodząc w skład APEC. Siłą tej organizacji jest postępujący dynamicznie od przełomu lat 80. i 90. rozwój gospodarczy (“azjatyckie tygrysy”), atrakcyjny rynek, liczący ponad 180 mln ludności i tania siła robocza.
Wspólnota Państw Karaibskich, organizacja łącząca 24 kraje regionu Morza Karaibskiego, utworzona w 1994 w Cartagenie (Kolumbia). Prace nad powołaniem jej do życia zaczęły się w 1993, a ideą przewodnią stało się zacieśnienie gospodarczej i politycznej więzi pomiędzy krajami podejmującymi dotąd osobno wysiłki na rzecz integracji gospodarczej i utworzenia wspólnego rynku w rejonie basenu Morza Karaibskiego CARICOM, CAEU i G-3 (Wenezuela, Meksyk, Kolumbia).
Środkowoeuropejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (Central European Free Trade Association - CEFTA), porozumienie podpisane w 1992 przez Czechosłowację, Polskę i Węgry (od 1993 Czechy i Słowację) dotyczy powołania do życia strefy wolnego handlu pomiędzy krajami członkowskimi. Zawiera harmonogram redukcji stawek celnych i barier pozataryfowych (subsydia, embargo, podatki importowe itd.) we wzajemnym handlu.
Problemy związane są jedynie z liberalizacją handlu w zakresie towarów rolno-spożywczych wynikające z silnych działań w zakresie ochrony własnych rynków żywnościowych. Kraje CEFTA wspieraj się wzajemnie w dążeniu do przyjęcia do Unii Europejskiej. W 1995 do CEFTA przystąpiła Słowenia, a w 1997 Rumunia.
Europejski Obszar Gospodarczy, European Economic Area, EEA, największa strefa wolnego handlu na świecie złożona z krajów należących do UE i Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (w sumie 19 państw). Obejmuje obszar 3859 tys. km2 z 379 mln mieszkańcami. Udział EEA w światowej produkcji przekroczył 40%. W 1993 wartość eksportu z EEA wyniosła 1615 mld, a importu 1679 mld dolarów.
Rokowania w sprawie powstania EEA rozpoczęto w 1990. W 1991 w Luksemburgu sygnowano wstępne porozumienie, 2 maja 1992 w Porto podpisano traktat, który po zakończeniu procesu ratyfikacji wszedł w życie 1 stycznia 1994. Porozumienie o EEA zakłada swobodny przepływ towarów (brak ceł), usług, siły roboczej, kapitału i osób pomiędzy państwami członkowskimi oraz jednolity system wolnej konkurencji oparty na ustawodawstwie UE. W układzie brak zapisów regulujących sprawy rolnictwa, handlu artykułami rolnymi, a także zniesienia kontroli celnej.
Naczelnym organem EEA jest Rada (składająca się z przedstawicieli państw członkowskich i Komisji Wspólnot Europejskich), natomiast organem wykonawczym Komisja Wspólna.
Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu miało być alternatywą dla państw, które nie weszły do EWG. Motywy nie przystąpienia do EWG były bardzo różne dla zachowania neutralności do wcześniejszej pozycji w stosunkach międzynarodowych. Członkami pierwotnymi było siedem państw: Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja, Wielka Brytania. Do stowarzyszenia przystępowały kolejni członkowie w 1968 Finlandia, 1970 Islandia, 1991 Lichtenstein. Poszerzanie EWG doprowadziło do opuszczenia przez Danie i Wielka Brytanie w 1972 roku a Portugalie w 1985 roku, następnie Szwecja.
Celami EFTA zostały zapisane w Konwencji Sztokholmskiej:
Przyczynianie się do zrównoważonego wzrostu gospodarczego
Pełne zatrudnienie, wzrost wydajności pracy, racjonalne wykorzystywanie zasobów gospodarczych, utrzymanie stabilności finansowej oraz wzrost stopy życiowej na terenie państw członkowskich
Zapewnienie uczciwych warunków konkurencji w wymianie handlowej między krajami członkowskimi
Równe warunki dostępu do surowców wytwarzanych na obszarze krajów członkowskich
Przyczynianie się do harmonijnego rozwoju i ekspansji handlu światowego oraz usuwania barier w jego rozwoju
Działania organizacji opierają się na strefie wolnego handlu to znaczy, że wymiana towarowa zachodzi bez opłat celnych i innych ograniczeń w stosunkach między państwami członkowskimi. Strefa wolnego handlu dotyczy w szczególności towarów przemysłowych, produkty rolne jako najbardziej kontrowersyjne mają pewne ograniczenia w dostępie do rynków państw członkowskich. Znaczenie stowarzyszenia polega na reprezentowaniu wspólnego stanowiska krajów członkowskich w stosunkach ze Wspólnotami Europejskimi.
Struktura organizacji jest skromna, składa się z Rady, kierująca ogółem działań spotykająca się na szczeblu ministrów lub stałych reprezentantów. Decyzje są podejmowane jednomyślnie. Rade wspomaga Komitet Konsultacyjny, reprezentujący świat biznesu oraz Komitet Parlamentarny i Komitet Techniczny.
Latynoamerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (Latin American Free Trade Association - LAFTA), organizacja utworzona na mocy Układu z Montevideo w 1960 przez 6 państw Ameryki Łacińskiej: Argentynę, Brazylię, Meksyk, Paragwaj, Peru, Urugwaj, do których dołączyły - Kolumbia, Ekwador, Wenezuela, Boliwia.
Jej celem był rozwój współpracy gospodarczej, likwidacja barier celnych w handlu, koordynacja polityki gospodarczej. Realizacja tych celów napotykała jednak trudności wynikające z różnic w poziomie rozwoju gospodarczego, podporządkowaniu państw zagranicznym monopolom, konfliktów wewnętrznych i sporów politycznych. Brak zgody części państw członkowskich na zniesienie barier celnych spowodował kryzys organizacji i próbę zastąpienia jej szerszą formułą, uwzględniającą zróżnicowanie państw. W ten sposób w 1980 powstało Stowarzyszenie Integracji Ameryki Łacińskiej (LAIA), zrzeszające te same kraje.
Liga Państw Arabskich, Liga Arabska, LPA, międzynarodowa, regionalna organizacja międzyrządowa z siedzib± w Kairze, założona w 1945 na konferencji państw arabskich w Kairze. Obecnie jej członkami s± 22 kraje.
Jej struktura opiera się na Radzie mającej najwyższe uprawnienia, zbierającej się dwa razy do roku na zamkniętych posiedzeniach, Radzie Gospodarczej, Radzie Wspólnej Obrony korzystającej z pomocy Stałego Komitetu Wojskowego i Sekretariatu. Ponadto istniej± komitety i agencje specjalne.
U podłoża jej powstania stały idee panarabizmu, chęć zapobieżenia osiedlaniu się Żydów w Palestynie, dążenia do ochrony niepodległości krajów regionu. Według Paktu LPA działalność organizacji dotyczy wszystkich dziedzin życia, ma służyć koordynacji polityki zewnętrznej, rozwiązywaniu problemów wspólnych krajom arabskim.
W praktyce napięta sytuacja na Bliskim Wschodzie, arabsko-izraelski konflikt, palestyński problem zdominowały dotychczasowe dzieje LPA. Utrzymanie jedności jest tym bardziej trudne, że kraje członkowskie przyjmowały inne koncepcje w związku z konfliktami w regionie, np. podjęcie rozmów przez Egipt z Izraelem, wojna w Zatoce Perskiej, libański konflikt.
MERCOSUR, Mercado Comun del Cono Sur, Wspólny Rynek Południa, organizacja powołana traktatem z Asuncion (Paragwaj), podpisanego w 1991 przez Argentynę, Brazylię, Paragwaj i Urugwaj. Kraje te postanowiły przyspieszyć proces integracji gospodarczej, zacieśniając współpracę i znosząc bariery handlowe. Od 1995 MERCOSUR stał się największą i najsilniejszą strefą wolnego handlu w Ameryce Południowej.
W latach 1990-94 wzajemna wymiana handlowa wzrosła o 6 mld dolarów, na wspólny rynek idzie już 28% w miejsce 15% argentyńskiego eksportu i 13% (dotąd 4%) brazylijskiego. Dalsze plany organizacji obejmują pełną swobodę przepływu osób, kapitałów, dóbr, koordynację polityki gospodarczej, wspólne przedsięwzięcia restrukturyzacyjne wzorem Wspólnot Europejskich.
Członkostwem s± zainteresowane inne kraje regionu - Boliwia, Chile, które chcą zarazem stanowić pomost z innymi organizacjami integracji regionalnej, jak Andyjski Wspólny Rynek.
MERCOSUR również podejmuje działania na rzecz sformalizowanej współpracy z USA i NAFTA oraz Unią Europejską..
Północnoamerykańskie Porozumienie o Wolnym Handlu (North American Free Trade Agreement - NAFTA), układ zawarty między USA, Kanadą i Meksykiem tworzący strefę wolnego handlu, obowiązuje od 1994. Według jego postanowień w ciągu 15 lat powinny być zniesione cła i bariery w przepływie towarów, usług, inwestycji zagranicznych. NAFTA nie jest więc porozumieniem, które miałoby doprowadzić do wspólnej polityki handlowej czy koordynacji polityki gospodarczej, choć wykracza poza zwykłe umowy handlowe, omawia zasady rozwiązywania sporów, ochronę środowiska oraz własności intelektualnej, stawia zadanie zapewnienia trwałego wzrostu w regionie.
W wyniku realizacji traktatu powstaje największy w świecie rynek (375 mln ludności, 6,5 bln dolarów rocznej produkcji). Jego ziszczenie może jednak napotykać przeszkody wynikające z poważnych różnic w poziomie rozwoju krajów uczestniczących w umowie. Atrakcyjność NAFTA jest duża dla innych państw Ameryki Łacińskiej, swój akces zgłosiło Chile i Argentyna. Dynamicznie rozwijające się w latach 90. inicjatywy integracji regionalnej na tym obszarze prowadzą też do idei poszerzenia NAFTA na ą i utworzenia docelowo wolnego rynku amerykańskiego.
Organizacja Jedności Afrykańskiej, Organization of African Unity, Organisation de l'Unité Africaine, OJA, organizacja państw afrykańskich utworzona na konferencji w Addis Abebie, która obradowała w dniach 22-25 V 1963. Utworzyło ją 31 państw afrykańskich w celu likwidacji kolonializmu i rozwijania wzajemnej współpracy. Przyjęto statut noszący nazwę Karty Jedności Afrykańskiej, utworzono Sekretariat Generalny z siedzibą w Addis Abebie.
Geneza sięga okresu formowania się ruchu panafrykańskiego na kolejnych konferencjach w latach 1928-1945, pierwszych konferencji państw afrykańskich, poczynając od zorganizowanej w Gwinei w 1958, a następnie powstania trzech grup regionalnych: Grupy Brazzaville, Grupy Casablanca i Grupy Monrovia. Obecnie do organizacji należą wszystkie państwa Afryki oprócz Maroka, które opuściło organizację w 1984 na znak protestu przeciwko przyjęciu do niej Arabskiej Demokratycznej Republiki Sahary.
Najwyższym organem jest Konferencja szefów państw i rządów, która zbiera się przynajmniej raz do roku. Oprócz niej działa Rada Ministrów złożona z ministrów spraw zagranicznych lub innych ministrów wyznaczonych przez rządy państw OJA. Konferencja wyznacza Generalnego Sekretarza Administracyjnego, który stoi na czele Sekretariatu. Organizacja uczestniczyła w rozwiązywaniu wielu konfliktów, głównie granicznych pomiędzy członkami, a także wewnętrznych poszczególnych państw (sprawa Biafry).
Organizacja Państw Amerykańskich, Organization of American States, Organización de los Estados Americanos, OPA, powstała na IX panamerykańskiej konferencji w Bogocie, gdzie 21 państw amerykańskich przyjęło Kartę i przekształciło Unię Panamerykańską w OPA w 1948. Tradycje instytucjonalnej współpracy państw amerykańskich sięgają końca XIX w. Karta OPA weszła w życie w 1951, modyfikowana w 1967 i 1985. OPA jest organizacją regionalną, w ramach systemu ONZ, obejmuje obecnie wszystkie kraje półkuli zachodniej, obu Ameryk (35) z siedzibą w Waszyngtonie.
W skład jej struktury wchodzi Zgromadzenie Ogólne, Konferencje Konsultacyjne Ministrów Spraw Zagranicznych, Konsultacyjny Komitet Obrony, Stała Rada, Międzyamerykańska Rada Gospodarczo-Społeczna, Międzyamerykańska Rada Oświaty i Kultury, Międzyamerykański Komitet Prawników, Międzyamerykańska Komisja Praw Człowieka, Sekretariat Generalny oraz szereg wyspecjalizowanych Konferencji i Organizacji.
Zadaniami OPA, wynikającymi z karty jest m.in. zapewnianie pokoju i bezpieczeństwa, pokojowej drogi rozstrzygania sporów, organizowanie wspólnych działań w przypadku agresji, służenie rozwojowi gospodarczemu, społecznemu i kulturalnemu państw regionu.
Członkowie są przy tym zobowiązani do przestrzegania zasad: uznanie prawa międzynarodowego za obowiązujące we wzajemnych stosunkach, poszanowanie suwerenności państw, popieranie demokracji, potępienie wojny napastniczej, uznanie agresji przeciwko jednemu państwu za agresję przeciw wszystkim, pokojowe rozstrzyganie sporów, uznanie sprawiedliwości i bezpieczeństwa społecznego oraz współpracy gospodarczej za podstawę pokoju, poszanowanie praw jednostki, szacunek dla wartości.
Stany Zjednoczone przez wiele lat traktowały OPA jako instrument walki z komunistycznymi wpływami, lewicowymi orientacjami w krajach regionu, umacniając dyktatury służące ich interesom politycznym i gospodarczym, kraje Ameryki Łacińskiej wchodziły w konflikty ze sobą, w stosunkach wewnętrznych stosując często krwawy terror, oparty na władzy armii i wielkich posiadaczy ziemskich. W latach 90., w związku z zakończeniem konfliktu Wschód-Zachód, przebudową reżimów latynoamerykańskich w kierunku demokracji, intensyfikacji procesów integracyjnych na obu kontynentach, nowej koncepcji współpracy w regionie ze strony USA, może nastąpić zmiana roli i znaczenia OPA, gdyż sprzeczność interesów może zastąpić panamerykańska współpraca.
Andyjski Wspólny Rynek, Pakt Andyjski, Grupa Andyjska, Andino Mercado Comun (AMC), jedno z ugrupowań integracji regionalnej w Ameryce Łacińskiej. Powołane na mocy układu z Cartageny, podpisanego w 1969 przez Boliwię, Chile (wystąpiły w 1976), Ekwador, Kolumbię i Peru, i w 1973 Wenezuelę.
Jego celem było utworzenie wspólnego rynku i przyspieszenie procesów rozwoju gospodarczego, czego nie udawało się osiągnąć w ramach organizacji LAFTA. Wspólne problemy Ameryki Łacińskiej nie sprzyjały procesom integracji gospodarczej i mimo kilku istotnych umów z lat 80., rzeczywisty rozwój współpracy nastąpił dopiero w latach 90.
W 1991 na mocy aktu z Caracas, AMC zadecydowało o utworzeniu strefy wolnego handlu od 1992, a wolnego rynku od 1995 (obejmuje on blisko 100 mln ludzi, wytwarzając ok. 180 mld dolarów produktu). Głównym zadaniem AMC jest utworzenie wspólnego latynoamerykańskiego rynku i współpraca w skali całego amerykańskiego obszaru, stąd państwa AMC mogą odtąd bez przeszkód zawierać układy z innymi latynoamerykańskimi krajami i włączać się w ich struktury integracyjne, np. Mercosur czy Grupa Trzech (umowa Meksyku, Kolumbii, Wenezueli z 1994). Zastosowanie zerowej taryfy importowej wobec USA ma ułatwić przyszłe połączenie z NAFTA. Pakt współpracuje także w wymiarze ponadregionalnym - w 1993 umowa z Unią Europejską.
SEATO, South East Asia Treaty Organization, Organizacja Paktu Południowo-Wschodniej Azji, organizacja wojskowo-polityczna założona na podstawie Paktu Manili z 1954, z siedzib± w Bangkoku. Rozwiązana w 1977 w wyniku sprzeczności interesów między USA i Francją..
Członkami SEATO były: Australia, Filipiny, Francja, Nowa Zelandia, Pakistan, Tajlandia, Wielka Brytania i USA. Obszar jego działania obejmował także kraje Indochin. Strony Paktu zobowiązywały się do udzielania pomocy w zwalczaniu agresji, co faktycznie oznaczało niedopuszczanie do poszerzania wpływów komunizmu, przejmowania władzy przez ugrupowania lewicowe.
Unia Zachodnioeuropejska, UZE, Western European Union, WEU, organizacja utworzona na podstawie zmodyfikowanego przez Układy paryskie w 1954, Traktatu Brukselskiego z 17 III 1948 o współpracy ekonomicznej, społecznej, kulturalnej oraz wspólnej samoobronie.
Powstanie UZE było rezultatem nieudanej próby utworzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej. Ale i ta organizacja nie zaczęła pełnić samodzielnej roli obronnej. Jej wojskowe kompetencje zostały powierzone NATO. Znaczenie UZE uległo zmianie w latach 90. w związku z Traktatem z Maastricht oraz pojawieniem się możliwości wycofania wojsk amerykańskich z Europy. Krajami inicjującymi nowy kierunek stała się Francja i Niemcy postulujące utworzenie europejskiego korpusu podlegającego UZE, choć też możliwego do wykorzystania przez NATO.
Zintensyfikowano badania kosmiczne i nad satelitarnym systemem obronnym. Traktat z Maastricht włączył UZE w system Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa z zadaniem realizacji celów służących obronności UE. Rada UE w porozumieniu z instytucjami UZE może podejmować decyzje o wspólnych akcjach. Jednak Konferencja Międzyrządowa i ostateczny kształt Traktatu Amsterdamskiego wykazały, iż członkowie UE mają inne wizje roli UZE i jej przyszłość jest wciąż niewiadoma. Może stać się po włączeniu do UE jej zbrojnym ramieniem, możliwe jest też jej rozwiązanie w 2004, zgodnie z liter± zmodyfikowanego Traktatu Brukselskiego, który przewidział jej istnienie na 50 lat.
Wyszehradzka Grupa, nieformalne ugrupowanie polityczno-gospodarcze państw Europy Środkowej, które powstało 1990 w Bratysławie. Nazwa wywodzi się od węgierskiego miasta Wyszehrad, gdzie 1991 odbyło się spotkanie prezydentów Czechosłowacji, Polski i Węgier. Po rozpadzie Czechosłowacji do Grupy Wyszehradzkiej należą 4 państwa: Czechy, Słowacja, Polska i Węgry.
Państwa należące do tej grupy popierają się wzajemnie w staraniach o przyjęcie do Unii Europejskiej i NATO, zabiegają o rozszerzenie współpracy gospodarczej, politycznej i wojskowej. 1992 zostało zawarte porozumienie w sprawie wolnego handlu pomiędzy Polską a Czechami, Słowacją i Węgrami.
5
6