Kozioł ofiarny
Monika Świercz
gr. IV
Kozioł ofiarny to jeden z kluczowych mechanizmów antropologicznych występujący prawdopodobnie we wszystkich kulturach.
Mechanizm kozła ofiarnego polega na tym, iż grupa społeczna w momencie kryzysu, dezintegracji czy zagrożenia, by powrócić do stanu utraconej równowagi, obiera sobie ofiarę, która staje się obiektem zbiorowej agresji całej grupy. Agresja ta ma na celu śmierć bądź różnego rodzaju wykluczenie ofiary (wypędzenie, wykluczenie symboliczne - np. opaski z "gwiazdą Dawida" lub przezwiska w grupie rówieśniczej). Grupa wmawia sobie bowiem, że ofiara ta ponosi winę za nieszczęście lub zagrożenie, które doprowadziło do kryzysu, dezintegracji grupy.
Poszczególne kultury różnią się między sobą pod względem skłonności do stosowania mechanizmu kozła ofiarnego, niektóre stosują go bardzo często i na wielką skalę (są często monolityczne, a nawet podświadomie niepewne swojej tożsamości), inne posuwają się do niego niezwykle rzadko, unikają skrajnych form mechanizmu (są to zwykle kultury otwarte, pluralistyczne, które znajdują konstruktywne role społeczne dla różnego rodzaju odmieńców).
Ofiara z kozła w judaizmie
Metaforyczna nazwa mechanizmu pochodzi z całkiem dosłownej starożytnej tradycji judaistycznej, w której społeczność projektowała swoje winy na przeznaczone na krwawą ofiarę zwierzę. Kapłan świątyni w Jerozolimie kropił kilkakrotnie różne miejsca w jej wnętrzu krwią złożonych w ofierze byka i kozła, a następnie kładł rękę na głowie specjalnie wybranego kolejnego kozła, na którego przenosił winy całego ludu, wypowiadając je. Wybierano też człowieka, który ma zabrać kozła na pustynię. Człowieka tego w tradycji judaistycznej nazywano isz iti. Zabierał on kozła nad skalne urwisko, przywiązywał czerwoną wstążkę do jego rogów, jej drugi kawałek przywiązywał do skały urwiska, a następnie spychał kozła tyłem w przepaść. Działo się to w święto Jom Kipur; obecnie w ultraortodoksyjnych grupach zdarza się, że w dniach pomiędzy Rosz ha-Szana a Jom Kipur składa się ofiarę z koguta (kaparot), pełniącą podobną funkcję.
Psychoanalityczne wyjaśnienie mechanizmu
Z punktu widzenia psychoanalizy osoba lub grupa projektuje na kozła ofiarnego cechy, które wypiera, których nie akceptuje w sobie samym, lub wręcz własne winy, z którymi nie może się pogodzić i chce je pokonać przez zrzucenie na kogoś innego, następnie wypędzenie go, wykluczenie lub zabicie.
Charakterystyka mechanizmu
Kozłem ofiarnym może być:
* osoba pojedyncza (np. Sokrates i jego słynny proces)
* cała grupa społeczna, etniczna, religijna (np. Żydzi w Trzeciej Rzeszy)
Cechy, które powodują, że wybór grupy pada na daną osobę (osoby):
* obce pochodzenie (etniczne, klasowe, etc.)
* ekstremalna odmienność fizyczna (kolor skóry, niesłychana brzydota lub nadzwyczajna uroda, kalectwo, karłowatość lub przeciwnie - gigantyzm itp.)
* szczególnie spektakularna choroba, której nie sposób ukryć (np. choroby psychiczne lub epilepsja)
* ekstremalna pozycja społeczna (bardzo wysoka - np. wysokie urodzenie, bogactwo, sława; bardzo niska - np. żebracy; żyjąca osobno - np. gmina żydowska, mnich czy pustelnik)
* złamanie tabu religijnego lub jakieś religijne odstępstwo (wyznawanie innej religii, niesumienne praktykowanie religii etc.);
* złamanie tabu seksualnego, związanego z prokreacją, lub choćby tylko przekonanie grupy o złamaniu takiego tabu przez jednostkę (czy więcej ludzi); dotyczy np. kazirodztwa, homoseksualizmu (w społecznościach, które nie akceptują takich praktyk), rozwiązłości seksualnej (kobieta jest tu w gorszej sytuacji, gdyż wiele kultur jako rozwiązłość traktuje takie ich zachowania, które u mężczyzn akceptuje, a nawet chwali, np. sukcesy w uwodzeniu); przekonanie o zabijaniu dzieci mieści się w tej orbicie;
* odmienność seksualna (transseksualizm, hermafrodytyzm, homoseksualizm), ale też niekiedy obrzezanie, dziewictwo lub wdowieństwo;
Każda grupa jest w stanie znaleźć kozła ofiarnego, gdy czuje taką potrzebę, zarówno cała grupa etniczna, cały naród, jak też społeczności lokalne, mieszkańcy jednej wsi czy osiedla, lub też uczniowie w klasie. Im więcej jednak powyższych warunków spełnia osoba lub osoby, tym łatwiej i częściej staje się kozłem ofiarnym. Gdy jednak w pogrążonej w kryzysie grupie brakuje osób, które kumulowałyby kilka tych cech, wystarczyć może jedna z nich lub jakakolwiek cecha wyróżniająca.
Grupa szuka kozła ofiarnego w momencie kryzysu, którego przyczyną mogą być np.:
* Katastrofa naturalna (epidemia, klęska żywiołowa, etc.)
* Katastrofa gospodarcza
* Katastrofa polityczna (np. wojna, zagrożenie wojną, polityczna słabość struktur danej kultury)
* Poczucie jakiegoś zagrożenia: albo którąś z powyższych katastrof, albo nadchodzącym końcem świata czy gniewem bogów, albo zagrożenia dla tożsamości grupy (np. przez kulturową dominację jakiejś grupy z zewnątrz), etc.
Mechanizm może mieć postać zinstytucjonalizowanego rytuału, zorganizowanych posunięć politycznych, ale też dokonywać się za sprawą spontanicznych wybuchów całej grupy.
Przykłady w historii:
* Ofiary z ludzi w niektórych kulturach starożytnych. Składano je np. w celu przebłagania zagniewanych bogów, np. z dziewic (ekstremalny stan seksualny) strącanych ze skały.
* Pogromy Żydów. Żydzi spełniają kilka warunków, które wydawały ich na pastwę mechanizmu: podkreślali swoją odmienność religijną i etniczną; byli uważani za tych, którzy zabili Chrystusa czyli Boga (tabu religijne); obrzezanie to odmienność seksualna. Pogromy w średniowieczu zwykle wybuchały w okresach epidemii lub załamania gospodarki.
* Procesy czarownic. Oskarżenia o czary łączyły się z przekonaniem o seksualnym wyuzdaniu tych kobiet, o kontaktach seksualnych z szatanem (złamane tabu zarówno w odniesieniu do religii, jak i do seksualności), argumentem były dziwne znamiona lub rude włosy (odmienność fizyczna), etc.
* Noc św. Bartłomieja
* Egzekucje rodziny królewskiej i arystokratów w czasie rewolucji angielskiej, rewolucji francuskiej i rewolucji październikowej.
* Holocaust i obozy koncentracyjne. Niemcy, upokorzeni klęską w I wojnie światowej, którą w znacznym stopniu sami rozpętali, a następnie skutkami Wielkiego Kryzysu Gospodarczego, dokonali zbiorowej projekcji własnych win na Żydów, marksistów, homoseksualistów i inne mniejszości.
Francuski intelektualista René Girard jest zdania, że mechanizm ten jest źródłem wszelkich religii. Podejmuje tu wątek, który pierwszy zaproponował Zygmunt Freud (był on zdania, że judaizm zaczął się od kolektywnego mordu dokonanego na Mojżeszu przez Izraelitów, którzy następnie wymazali to zdarzenie ze zbiorowej pamięci). Girard twierdzi, że każda religia wzięła się u zarania ze zbiorowego mordu dokonanego na koźle ofiarnym, wedle następującego modelu:
* Po dokonaniu mordu społeczność jest w szoku, że go dokonała.
* Kryzys, który doprowadził do zabicia kozła ofiarnego, w końcu, siłą rzeczy, przechodzi; tworzy się poczucie, że to zabicie jednak pomogło w rozwiązaniu kryzysu.
* Skoro zabicie pomogło, to znaczy, że kryzys naprawdę był spowodowany winą kozła ofiarnego; kryzys przeszedł po zabiciu przyczyny zła;
* Zabity kozioł ofiarny był przyczyną zła, ale z drugiej strony umierając uratował grupę; dlatego ulega sakralizacji i staje się bogiem;
* Na tej podstawie tworzą się normy moralne religii, które zaczynają się od zakazania tego, czym rzekomo zawinił kozioł ofiarny;
* Żeby jednak zachować stan społecznej i kulturowej równowagi, trzeba od czasu do czasu powtórzyć akt zabicia kozła ofiarnego. Stąd rytualne zabijanie ludzi w najstarszych religiach.
* Normy moralne się jednak rozwijają i sublimują; kultura stopniowo tuszuje pamięć inicjalnego mordu kolektywnego będącego podstawą religii, zastępuje go konstrukcjami symbolicznymi; w rytuałach odchodzi się od ofiar z ludzi - na rzecz ofiar ze zwierząt, a następnie ofiar symbolicznych.
Chrześcijaństwo również zaczęło się od zbiorowego mordu dokonanego na Jezusie Chrystusie w okresie ogromnych niepokojów społecznych i poczucia zagrożenia. Dla Girarda najbardziej niezbitym dowodem, że chodziło o mechanizm kozła ofiarnego jest zdanie Kajfasza: Lepiej zabić jednego, niż żeby wszyscy zginęli.
Różnica jednak polega na tym, że - zdaniem Girarda - inne religie i ich mity założycielskie są opowiedziane z punktu widzenia zabójców i wina kozła ofiarnego nie jest w nich podawana w wątpliwość. Ewangelie natomiast nie uwieczniają mechanizmu, tylko go demaskują: są napisane niejako ze strony ofiary, której brak winy jest podkreślany ustawicznie. Jego analiza wykazuje, że jest to podstawowa treść tych utworów. Dla Girarda jest to wyjaśnienie, dlaczego w cywilizacji Zachodu jako pierwszej mechanizm kozła ofiarnego został uznany za etycznie niedopuszczalny.
Proces Jana Calas (franc. Affaire Jean Calas) - słynny proces z 1761 w Tuluzie, w który zaangażowany był Wolter jako pierwszy w historii pisarz francuski biorący publiczny udział w sprawie sądowej.
Proces Calasa stał się symbolem walki środowisk liberalnych z archaicznym prawem i z fanatyzmem religijnym. Był częstym tematem w literaturze francuskiej. Jest także przykładem społecznego zjawiska kozła ofiarnego.
Jan Calas był niezamożnym kupcem z Tuluzy i wyznawał kalwinizm. Rodzina Calasa jako protestancka, była z mocy prawa dyskryminowana we Francji. To stało się przypuszczalnie przyczyną tragedii, ponieważ syn Calasa - Marek Antoni nie mógł otrzymać jako protestant specjalnego zaświadczenia od katolickiego duchowieństwa. Brak tego zaświadczenia oznaczał zakaz wykonywania przez Marka wyuczonego zawodu prawnika.
13 października 1761 Marek powiesił się w sklepie ojca. Rodzina, nie chcąc aby zwłoki Marka, jako samobójcy, były pozbawione chrześcijańskiego pogrzebu, zatarła ślady samobójstwa i usiłowała wmówić, że Marek został zamordowany.
Wówczas wśród katolickich sąsiadów zaczęła krążyć plotka, jakoby Marek chciał się nawrócić na katolicyzm. To wystarczyło, aby władze zaczęły podejrzewać rodzinę Calas o zamordowanie "przyszłego odstępcy" z pobudek religijnych. Wokół sprawy powstała zbiorowa histeria, podsycana przez miejscowy zakon dominikanów; Jan Calas stał się "kozłem ofiarnym" dla katolickich mieszkańców Tuluzy, zaniepokojonych rosnącą zamożnością lokalnego kalwińskiego mieszczaństwa. Kler domagał się "przykładnego ukarania" rzekomego "heretyckiego fanatyka".
Jan Calas został aresztowany i poddany torturom w czasie których przyznał się do morderstwa, ale potem odwołał to. Torturowano również innych członków rodziny, ale żadnych dowodów winy nie uzyskano.
Parlament Tuluzy 9 marca 1762 skazał Jana Calasa na śmierć, bez udowodnienia mu winy. Zgodnie z okrutnym prawem Calas był łamany kołem, następnie duszony (ale nie zabity) i 2 godziny później spalony żywcem na stosie. Jego popioły rozrzucono. Jan Calas nawet w trakcie tych męczarni wołał, że jest niewinny.
Inny syn Calasa - Donat uciekł z Francji i w Genewie spotkał się z Wolterem. Filozof przekonany, po zapoznaniu się z aktami sprawy, o niewinności Jana Calasa wszczął przy pomocy znajomych energiczną akcję (m.in. publikuje pierwsze 2 rozdziały słynnego Traktatu o tolerancji), aby wymiar sprawiedliwości ponownie zajął się tą sprawą, co udaje mu się w 1764.
W 1765 w wyniku apelacji Rada Królewska w składzie 80 sędziów wydała wyrok: Jan Calas został uznany za niewinnego i pośmiertnie rehabilitowany. Król przyznał rodzinie Calas ogromną rentę pieniężną jako odszkodowanie.
Bibliografia
* René Girard, Kozioł ofiarny, Łódź 1987.
* Tora Pardes Lauder, księga 3, Wajikra, red. Sacha Pecaric, Kraków 2005, s. 410-470. (Zawiera tu opisy praktyk związanych z ofiarą z kozła w judaizmie.)
* Zdzisław Ryłko, „Posłowie”, [w:] Wolter, „Traktat o tolerancji”, tłum. Zdzisław Ryłko i Adolf Sowiński, wyd. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1956, s. 299.
2