49. Ofiara – „kozioł ofiarny”.

Kozioł ofiarny

Kozioł ofiarny to jeden z kluczowych mechanizmów antropologicznych występujący prawdopodobnie we wszystkich

kulturach.

Mechanizm kozła ofiarnego polega na tym, iż grupa społeczna w momencie kryzysu, dezintegracji czy zagrożenia, by

powrócid do stanu utraconej równowagi, obiera sobie ofiarę, która staje się obiektem zbiorowej agresji całej grupy. Agresja ta
ma na celu śmierd bądź różnego rodzaju wykluczenie ofiary (wypędzenie, wykluczenie symboliczne – np. opaski z "gwiazdą
Dawida" lub przezwiska w grupie rówieśniczej). Grupa wmawia sobie bowiem, że ofiara ta ponosi winę za nieszczęście lub
zagrożenie, które doprowadziło do kryzysu, dezintegracji grupy.

Poszczególne kultury różnią się między sobą pod względem skłonności do stosowania mechanizmu kozła ofiarnego, niektóre

stosują go bardzo często i na wielką skalę (są często monolityczne, a nawet podświadomie niepewne swojej tożsamości), inne
posuwają się do niego niezwykle rzadko, unikają skrajnych form mechanizmu (są to zwykle kultury otwarte, pluralistyczne, które
znajdują konstruktywne role społeczne dla różnego rodzaju odmieoców).

Ofiara z kozła w judaizmie:

Metaforyczna nazwa mechanizmu pochodzi z całkiem dosłownej starożytnej tradycji judaistycznej, w której społecznośd

projektowała swoje winy na przeznaczone na krwawą ofiarę zwierzę. Kapłan świątyni w Jerozolimie kropił kilkakrotnie różne
miejsca w jej wnętrzu krwią złożonych w ofierze byka i kozła, a następnie kładł rękę na głowie specjalnie wybranego kolejnego
kozła, na którego przenosił winy całego ludu, wypowiadając je. Wybierano też człowieka, który ma zabrad kozła na pustynię.
Człowieka tego w tradycji judaistycznej nazywano isz iti. Zabierał on kozła nad skalne urwisko, przywiązywał czerwoną wstążkę
do jego rogów, jej drugi kawałek przywiązywał do skały urwiska, a następnie spychał kozła tyłem w przepaśd. Działo się to w
święto Jom Kipur; obecnie w ultraortodoksyjnych grupach zdarza się, że w dniach pomiędzy Rosz ha–Szana a Jom Kipur składa się
ofiarę z koguta (kaparot), pełniącą podobną funkcję.

Psychoanalityczne wyjaśnienie mechanizmu:

Z punktu widzenia psychoanalizy osoba lub grupa projektuje na kozła ofiarnego cechy, które wypiera, których nie akceptuje w

sobie samym, lub wręcz własne winy, z którymi nie może się pogodzid i chce je pokonad przez zrzucenie na kogoś innego,
następnie wypędzenie go, wykluczenie lub zabicie.

Charakterystyka mechanizmu:

Kozłem ofiarnym może byd:



osoba pojedyncza (np. Sokrates i jego słynny proces)



cała grupa społeczna, etniczna, religijna (np. Żydzi w Trzeciej Rzeszy)

Cechy, które powodują, że wybór grupy pada na daną osobę (osoby):



obce pochodzenie (etniczne, klasowe, etc.)



ekstremalna odmiennośd fizyczna (kolor skóry, niesłychana brzydota lub nadzwyczajna uroda, kalectwo, karłowatośd

lub przeciwnie – gigantyzm itp.)



szczególnie spektakularna choroba, której nie sposób ukryd (np. choroby psychiczne lub epilepsja)



ekstremalna pozycja społeczna (bardzo wysoka – np. wysokie urodzenie, bogactwo, sława; bardzo niska – np.

żebracy; żyjąca osobno – np. gmina żydowska, mnich czy pustelnik)



złamanie tabu religijnego lub jakieś religijne odstępstwo (wyznawanie innej religii, niesumienne praktykowanie

religii)



złamanie tabu seksualnego, związanego z prokreacją, lub chodby tylko przekonanie grupy o złamaniu takiego tabu

przez jednostkę (czy więcej ludzi); dotyczy np. kazirodztwa, homoseksualizmu (w społecznościach, które nie akceptują takich
praktyk), rozwiązłości seksualnej (kobieta jest tu w gorszej sytuacji, gdyż wiele kultur jako rozwiązłośd traktuje takie ich
zachowania, które u mężczyzn akceptuje, a nawet chwali, np. sukcesy w uwodzeniu); przekonanie o zabijaniu dzieci mieści się
w tej orbicie;



odmiennośd seksualna (transseksualizm, hermafrodytyzm, homoseksualizm), ale też niekiedy obrzezanie, dziewictwo

lub wdowieostwo;

Każda grupa jest w stanie znaleźd kozła ofiarnego, gdy czuje taką potrzebę, zarówno cała grupa etniczna, cały naród, jak też

społeczności lokalne, mieszkaocy jednej wsi czy osiedla, lub też uczniowie w klasie. Im więcej jednak powyższych warunków
spełnia osoba lub osoby, tym łatwiej i częściej staje się kozłem ofiarnym. Gdy jednak w pogrążonej w kryzysie grupie brakuje
osób, które kumulowałyby kilka tych cech, wystarczyd może jedna z nich lub jakakolwiek cecha wyróżniająca.

Kiedy występuje mechanizm:

Grupa szuka kozła ofiarnego w momencie kryzysu, którego przyczyną mogą byd np.:



Katastrofa naturalna (epidemia, klęska żywiołowa, etc.)



Katastrofa gospodarcza



Katastrofa polityczna (np. wojna, zagrożenie wojną, polityczna słabośd struktur danej kultury)



Poczucie jakiegoś zagrożenia: albo którąś z powyższych katastrof, albo nadchodzącym koocem świata czy gniewem

bogów, albo zagrożenia dla tożsamości grupy (np. przez kulturową dominację jakiejś grupy z zewnątrz), etc.

Przykłady działania mechanizmu:

Mechanizm może mied postad zinstytucjonalizowanego rytuału, zorganizowanych posunięd politycznych, ale też dokonywad

się za sprawą spontanicznych wybuchów całej grupy. Przykłady w historii:



Ofiary z ludzi w niektórych kulturach starożytnych. Składano je np. w celu przebłagania zagniewanych bogów, np. z

dziewic (ekstremalny stan seksualny) strącanych ze skały.



Pogromy Żydów. Żydzi spełniają kilka warunków, które wydawały ich na pastwę mechanizmu: podkreślali swoją

odmiennośd religijną i etniczną; byli uważani za tych, którzy zabili Chrystusa czyli Boga (tabu religijne); obrzezanie to
odmiennośd seksualna. Pogromy w średniowieczu zwykle wybuchały w okresach epidemii lub załamania gospodarki.



Procesy czarownic. Oskarżenia o czary łączyły się z przekonaniem o seksualnym wyuzdaniu tych kobiet, o kontaktach

seksualnych z szatanem (złamane tabu zarówno w odniesieniu do religii, jak i do seksualności), argumentem były dziwne
znamiona lub rude włosy (odmiennośd fizyczna), etc.



Noc św. Bartłomieja

–

wydarzenia z nocy 23 na 24 sierpnia 1572 roku, związane z pogromem hugenotów

(protestantów) w Paryżu.



Egzekucje rodziny królewskiej i arystokratów w czasie rewolucji angielskiej, rewolucji francuskiej i rewolucji

październikowej.



Holocaust i obozy koncentracyjne. Niemcy, upokorzeni klęską w I wojnie światowej, którą w znacznym stopniu sami

rozpętali, a następnie skutkami Wielkiego Kryzysu Gospodarczego, dokonali zbiorowej projekcji własnych win na Żydów,
marksistów, homoseksualistów i inne mniejszości.

René Girard (autor Kozła ofiarnego)

Pochodzenie religii z mordu kolektywnego

Francuski intelektualista René Girard jest zdania, że mechanizm ten jest źródłem wszelkich religii. Podejmuje tu wątek, który

pierwszy zaproponował Zygmunt Freud (był on zdania, że judaizm zaczął się od kolektywnego mordu dokonanego na Mojżeszu
przez Izraelitów, którzy następnie wymazali to zdarzenie ze zbiorowej pamięci). Girard twierdzi, że każda religia wzięła się u
zarania ze zbiorowego mordu dokonanego na koźle ofiarnym, wedle następującego modelu:



Po dokonaniu mordu społecznośd jest w szoku, że go dokonała.



Kryzys, który doprowadził do zabicia kozła ofiarnego, w koocu, siłą rzeczy, przechodzi; tworzy się poczucie, że to

zabicie jednak pomogło w rozwiązaniu kryzysu.



Skoro zabicie pomogło, to znaczy, że kryzys naprawdę był spowodowany winą kozła ofiarnego; kryzys przeszedł po

zabiciu przyczyny zła;



Zabity kozioł ofiarny był przyczyną zła, ale z drugiej strony umierając uratował grupę; dlatego ulega sakralizacji i staje

się bogiem;



Na tej podstawie tworzą się normy moralne religii, które zaczynają się od zakazania tego, czym rzekomo zawinił

kozioł ofiarny;



Żeby jednak zachowad stan społecznej i kulturowej równowagi, trzeba od czasu do czasu powtórzyd akt zabicia kozła

ofiarnego. Stąd rytualne zabijanie ludzi w najstarszych religiach.



Normy moralne się jednak rozwijają i sublimują; kultura stopniowo tuszuje pamięd inicjalnego mordu kolektywnego

będącego podstawą religii, zastępuje go konstrukcjami symbolicznymi; w rytuałach odchodzi się od ofiar z ludzi – na rzecz
ofiar ze zwierząt, a następnie ofiar symbolicznych.

Kozioł ofiarny a Ewangelie

Chrześcijaostwo również zaczęło się od zbiorowego mordu dokonanego na Jezusie Chrystusie w okresie ogromnych

niepokojów społecznych i poczucia zagrożenia. Dla Girarda najbardziej niezbitym dowodem, że chodziło o mechanizm kozła
ofiarnego jest zdanie Kajfasza: Lepiej zabid jednego, niż żeby wszyscy zginęli.

Różnica jednak polega na tym, że – zdaniem Girarda – inne religie i ich mity założycielskie są opowiedziane z punktu widzenia

zabójców i wina kozła ofiarnego nie jest w nich podawana w wątpliwośd. Ewangelie natomiast nie uwieczniają mechanizmu,
tylko go demaskują: są napisane niejako ze strony ofiary, której brak winy jest podkreślany ustawicznie. Jego analiza wykazuje, że
jest to podstawowa treśd tych utworów. Dla Girarda jest to wyjaśnienie, dlaczego w cywilizacji Zachodu jako pierwszej
mechanizm kozła ofiarnego został uznany za etycznie niedopuszczalny.

Bibliografia



Szymon Wrzesioski, Potępieńcy średniowiecznej Europy, Kraków 2007.



René Girard, Kozioł ofiarny, Łódź 1987.



Tora Pardes Lauder, księga 3, Wajikra, red. Sacha Pecaric, Kraków 2005, s. 410–470. (Zawiera tu opisy praktyk związanych z
ofiarą z kozła w judaizmie.)

Hasło opracowane na: http://pl.wikipedia.org/wiki/Kozio%C5%82_ofiarny

Ofiara – „kozioł ofiarny”

Ofiara:
1.

Rel. - przedmiot lub istota żywa dawana Bogu, bogom, duchom lub innym mocom w celu przebłagania lub uwielbienia

ich; także obrzędy towarzyszące składaniu tych darów *złożyd w ofierze; ofiara składana Bogu, przodkom; ofiary ze zwierząt;
ofiara całopalna; uczestniczyd w ofierze; liturgia ofiary+.

2.

Dobrowolne oddanie czegoś cennego i własnego w celu uzyskania czegoś dla innych *złożyd życie w ofierze za ojczyznę+.

3.

Danie czegoś na jakiś cel; to, co się daje *ofiara na bezdomnych+.

4.

Osoba, która straciła coś w wyniku czegoś *ofiara wypadku; ofiara powodzi+

5.

Pot. – niezdarna, niezaradna kobieta.

*Ofiara losu – o osobie niezdarnej, niezaradnej, niepotrafiącej poradzid sobie z najprostszymi rzeczami, której ciągle

przytrafiają się jakieś niepowodzenia, nieszczęścia.

Słownik współczesnego języka polskiego, pod red. Prof. Dr hab. Bogusława Dunaja, WILGA, Warszawa 2000.

Kozioł ofiarny: człowiek, na którego zrzuca się całą odpowiedzialnośd, zwykle za coś czego nie zrobił *w sądzie zrobiono z

niego kozła ofiarnego i został ukarany więzieniem za nie swoje winy+.

Bibl.: Kozły były przez Izraelitów składane Bogu w ofierze. {19, 136}

Słownik frazeologiczny, pod red. Wojciecha Głucha, Wydawnictwo EUROPA, Wrocław 2003.

Ofiara



Przejaw wszelkich religii – we wszystkich religiach, ofiara z czegoś i ofiara z siebie, stanowią istotę kultu.



Składając ofiarę człowiek próbuje nawiązad kontakt z istotami i siłami boskimi.



Oprócz modlitwy, rytualne czynności ofiarne, należą do najważniejszych form nawiązywania kontaktu ze sferą sacrum.



Do zaistnienia ofiary niezbędna jest sakralizacja adresata daru.



Konsekwencją ofiary jest stworzenie poczucia kontaktu, a nawet jedności ze sferą ponadludzką.

Struktura ofiary:
1.

Działające osoby – w wielu kulturach istnieje możliwośd składania ofiar indywidualnych, jednak zazwyczaj składa ją

przedstawiciel grupy lub osoba upoważniona (np. społeczny przywódca, kapłan).

2.

Dar ofiarny – wszystko, co dla człowieka ma jakąś wartośd (rzeczywistą lub symboliczną):

- ofiary krwawe (ludzkie [

ofiary ekspiacyjne

1

+ i zwierzęce);

- ofiary bezkrwawe;
- bezpośrednie lub symboliczne (zastępcze):
* zastępcze – np. kozioł ofiarny; Ifigenia (córka Agamemnona) w ostatniej chwili zastąpiona przez Artemidę.
* cząstkowe – np. skropienie miejsca sakralnego ludzką krwią.
* gliniany model daru – np. kukła symbolizująca człowieka.
- ofiary zewnętrzne (z elementów otoczenia);
- samoofiary (rytualne samookaleczenie, asceza, prostytucja sakralna, samobójstwo);

- uczta obrzędowa (ofiara polegająca na libacji i/lub złożeniu wybranych pokarmów na ołtarzu lub spożyciu ich w postaci

posiłku sakralnego);

- ofiara boska.

ofiara ekspiacyjna:

- ekspiacja – pokuta; zadośduczynienie za popełnione grzechy; odkupienie winy; przebłaganie.
- ofiara ekspiacyjna służy przebłaganiu Boga/bóstwa etc.; zapewnienia sobie jego pomocy; złagodzeniu gniewu (intencja ta

zmienia się, gdy ofiara złożona z określonej przyczyny *np. głód, zaraza+ na przebłaganie boga lub oddalenie klęski, nabiera
charakteru regularnej ofiary w celu uniknięcia i staje się środkiem zapobiegawczym).

- oprócz przebłagania głównym motywem jest zapewnienie ziemi płodności, mocom przyrody niezbędnego pożywienia i siły.
- ofiary z ludzi składano by przyswoid sobie moc zabitego człowieka lub przywrócid siły witalne władcy (np. Inkowie w czasie

intronizacji zabijali młode dziewczęta, by wzmocnid zdrowie króla).

- ideą obecną w większości aktów ofiarnych jest przekonanie o konieczności podtrzymywania sił sakralnych ze stron ludzi,

zapewnienia im niezbędnych do egzystencji bądź regeneracji elementów (np. Aztekowie).

Np. W Zimbabwe do 1810 roku praktykowano mord rytualny króla – pierwsza żona dusiła go sznurem zrobionym ze ścięgien

byka. Ciało chowano w byku, a po roku, w czasie pełni królewska żona zdejmowała po kolei swoje ubranie i zostawała naga, była
duszona.

3.

Miejsce i czas

- ofiary regularne – w określonych momentach cyklu czasowego (np. roczny);
- ofiarny nadzwyczajne – z okazji niezwykłych wydarzeo w życiu jednostki lub grupy (np. epidemie, katastrofy);
- o miejscu decydują adresaci ofiary – w niektórych miejscach są bliżsi ludziom i bardziej dostępni (np. niektóre miejsca w

środowisku naturalnym, groby, ołtarze, sanktuaria, świątynie).

4.

Sposób złożenia ofiary uzależniony od:

- materii ofiary – krew/napoje  przez wylanie, żywnośd/martwe przedmioty  przez położenie, uniesienie;
- adresata ofiary – spalenie darów pozwala wznieśd się dymom (woo ofiary) ku odbiorcy, zagrzebywanie w ziemi, wylewanie;
- intencji ofiary – gdy ofiara służy zjednoczeniu z adresatem, elementem obrzędu często jest uczta.
5.

Adresat – wszystkie ponadludzkie istoty mogą byd adresatami ofiary, także zmarli i przodkowie (kult przedków).

6.

Motywy i intencje:

- ofiara pochwalna i hołdownicza;
- błagalna – człowiek zwraca się w potrzebie, by znaleźd pomoc w trudnej sytuacji lub uprosid zachowanie ładu na świecie lub

jego przywrócenie (gdy został naruszony);

- dziękczynna;
- przebłagalna – ma na celu pojednanie ze sferą sacrum, gdy błędne postępowanie człowieka zakłóciło porządek.
* innym celem składania ofiar, była chęd otrzymania wzajemnego daru od świata nadludzkiego.
Malinowski – Idea dawania oraz sens wymiany podarunków odgrywają wielką rolę w ofierze religijnej. Dawanie podarunków

jest zwykłym czynnikiem towarzyszącym wszelkim socjalnym stosunkom wśród ludów prymitywnych. Korzenie zwyczaju
składania ofiar tkwią w psychologii darów – we wspólnym dzieleniu się obfitością.

Kozioł ofiarny



Najogólniej, niewinna osoba, która poniosła porażkę w relacjach interpersonalnych, została wykluczona z grupy i

obarczona odpowiedzialnością za złamanie reguł, których nie naruszyła, ukarana za winy, których nie zawiniła – ponosi
odpowiedzialnośd za niepowodzenia innej osoby/grupy.



Rene Girard w książce Kozioł ofiarny  termin kozioł ofiarny określa równocześnie niewinnośd ofiary, nienawiśd grupy

jaka się na niej skupia oraz kolektywnie realizowany efekt tej nienawiści.



Kreowanie kozła ofiarnego to najbardziej nieuczciwa forma wykluczenia społecznego, ponieważ prowadzi do

krzywdzenia jednostki, odmawiając jej przy tym nawet statusu ofiary ze względu na przypisanie jej pozycji dewianta, zboczeoca,
złoczyocy, agresora itp. Przy tym nikt nie próbuje nawet przedstawid dowodów winy.



Kozioł ofiarny najczęściej jest kreowany przez osoby lub grupę dysponującą społeczną siłą.



Metaforyczna nazwa mechanizmu pochodzi z całkiem dosłownej starożytnej tradycji judaistycznej, w której społecznośd

przenosiła swoje winy na przeznaczone na krwawą ofiarę zwierzę. Kapłan świątyni w Jerozolimie kropił kilkakrotnie różne miejsca
w jej wnętrzu krwią złożonych w ofierze byka i kozła, a następnie kładł rękę na głowie specjalnie wybranego kolejnego kozła, na
którego przenosił winy całego ludu, wypowiadając je. Wybierano też człowieka, który ma zabrad kozła na pustynię. Człowieka
tego w tradycji judaistycznej nazywano isz iti. Zabierał on kozła nad skalne urwisko, przywiązywał czerwoną wstążkę do jego
rogów, jej drugi kawałek przywiązywał do skały urwiska, a następnie spychał kozła tyłem w przepaśd. Działo się to w święto Jom
Kipur.

Przyczyny kreowania kozła ofiarnego:
1.

Poczucie bezsilności wobec zagrożeo (znanych, ale pozostających poza kontrolą jednostki, np. wobec chorób,

kataklizmów, epidemii, zjawisk przyrodniczych). W takich sytuacjach kozioł ofiarny jest formą przekupstwa lub przebłagania
bóstwa, sił wyższych, aby zechciały odsunąd zagrożenie.

2.

Niedostępnośd bezpośredniego winnego.

3.

Pragnienie zrozumienia lub wyjaśnienia zagrożenia (któremu jednostka lub grupa nie jest w stanie się przeciwstawid, np.

utrata sprawności fizycznej, śmiertelna/nieuleczalna choroba, utrata przywilejów). Możliwośd zrozumienia procesów, wobec

których jest się bezradnym, daje złudzenie, że w przyszłości będzie można zmodyfikowad ich dalszy przebieg, uniknąd
konsekwencji, mied wpływ na własny los.

4.

Potrzeba ochrony siebie przed agresją innych członków społeczności (np. w czasie trudnego konfliktu). Znalezienie kozła

ofiarnego ma na celu ograniczenie przemocy do minimum.

5.

Pragnienie sprawowania kontroli nad otoczeniem.

6.

Potrzeba samooczyszczenia (przeniesienie własnych lęków, pragnieo na osobę delegowaną). Jest to rzutowanie na

innych ludzi cech, których nie możemy znieśd u siebie.

7.

Potrzeba odreagowania niepowodzeo i porażek (przemoc skierowana na kozła ofiarnego ma znaczenie oczyszczające).

8.

Potrzeba samousprawiedliwienia (kreowanie kozła ofiarnego staje się przejawem obrony obrazu własnej osoby).

Rodzaje oskarżeo, które najczęściej padają pod adresem kozła ofiarnego:
- Oskarżenie o zbrodnię, przemoc, bestialskie pobicie osób będących w społeczności przedmiotem szczególnej ochrony –

we współczesnych cywilizacjach dotyczy to przede wszystkim rodziców, dzieci, kobiet, osób bezradnych, ludzi w podeszłym
wieku, niepełnosprawnych czy osób obdarzonych szczególną charyzmą. W przeszłości obejmowało zbrodnie na ojcu, królu,
kapłanie.

- Oskarżenie o naruszenie seksualnego tabu – tzn. o gwałt, kazirodztwo, seksualne wykorzystanie dziecka, sodomię. Kozła

ofiarnego kreuje się nie na podstawie dokonanych zbrodni.

- Oskarżenie o złamanie norm podstawowych – stojących na straży porządku społecznego, fundamentalnych dla trwałości

struktury społecznej, tożsamości narodowej, kultury, np. profanowanie świętych miejsc, przestępstwa przeciwko rodzinie,
niszczenie dorobku kultury.

*Stereotypy oskarżycielskie – odwołują się do obiektów symbolicznych lub takich, których straty są trudne do oszacowania.

Cechy kozła ofiarnego:
Kozioł ofiarny jest wybierany przede wszystkim na podstawie specyficznych cech osobistych (tzw. stygmatów ofiarniczych).

Osoby kreujące kozła ofiarnego często nie zdają sobie sprawy, że ofiara jest wybierana na podstawie posiadanych cech
ofiarniczych, a nie rzeczywistych dowodów. Proces ten nazywany jest typowaniem ofiar lub selekcją ofiarniczą.

Girard uważa, że kozły ofiarne wyłaniane są na podstawie „ przedstawieo ekstremalnych”. Mogą byd nimi jednostki

szczególnie odrażające pod każdym względem lub wyalienowane ze społeczności, a także jednostki wybitne, szlachetne,
nieskazitelne. W połączeniu z wymienionymi czynnikami tworzą swoisty zespół predyspozycji do stania się kozłem ofiarnym. W
pewnych okolicznościach jednak ludzie uprzywilejowani byli bardziej narażeni na odegranie roli męczenników niż przeciętny
uczestnik zbiorowości, a ryzyko gwałtownej śmierci z rąk rozwścieczonego tłumu jest w przypadku ludzi wysoko usytuowanych w
strukturze społecznej większe niż w przypadku pozostałych. Szczególnie silnie wyeksponowano ten typ ofiar w mitach, legendach
czy podaniach hagiograficznych

Cechy:



Alienacja

– podstawową zasadą, jaka obowiązuje w selekcji ofiarniczej jest minimalizowanie podobieostw

między sprawcami, a kozłem ofiarnym, stworzenie dystansu, by zmniejszyd możliwośd identyfikacji z jednostką
delegowaną do roli ofiary. Z tego powodu najłatwiej jest uczynid kozłem ofiarnym jednostki (lub grupy), które nie mogą
liczyd na wsparcie społeczne, ponieważ w jakiś sposób pozostają poza społecznością, niezbyt z nią zintegrowane żyją na
marginesie określonej zbiorowości.



Widocznośd

– polega na wyróżnianiu się jednostki z otoczenia. Czasami widocznośd ta jest jeszcze bardziej

podkreślana przez grupę dominującą. Na przykład w czasie drugiej wojny światowej Żydzi byli zmuszani do noszenia
specjalnej oznaki, w niektórych jednostkach wojskowych żołnierzom nowo przybyłym golono głowy itp.



Dostępnośd

– jest to cecha zawężająca w ogromnym stopniu krąg osób, które mogłyby zostad wykreowane do

roli kozłów ofiarnych. Elity społeczne, przywódcy, ludzie cieszący się szczególnym autorytetem także wyróżniają się w
społeczności, ale ryzyko stania się kozłem ofiarnym w ich przypadku jest daleko mniejsze i wzrasta jedynie w sytuacji
powstania w społeczeostwie chaosu. Jednostki wyróżniające się z powodu poglądów lub talentów również nie są wolne
od ryzyka stania się kozłem ofiarnym.



Słabośd i niemożnośd odwetu

– wybieranie jednostek lub grup, które mają małe szanse pozyskania wsparcia

społecznego, chroniącego ich przed przemocą.



Historycznie utrwalone antagonizmy międzygrupowe

– chodzi tu o pewne usprawiedliwienia wypracowane w

przeszłości przez sprawców przemocy i utrwalone tradycją pokoleo. Na przykład prześladowanie Żydów tłumaczy się w
niektórych środowiskach karą za ukrzyżowanie Chrystusa.

*

Gordon Allport (1897 – 1967) – psycholog amerykaoski. Jako jeden z pierwszych zajmował się badaniem osobowości,

prowadził również badania z zakresu psychologii społecznej.

Kozioł ofiarny staje się ostatecznie gwarantem porządku społecznego, spójności grupy i poczucia wiary w sprawiedliwy świat.

Dzięki swojemu poświęceniu pozwala ograniczyd przemoc do minimum i zachowad poczucie możliwości wpływania na bieg
wydarzeo. W opinii społecznej to kozioł ofiarny niszczy ład i to on pozwala go przywrócid.

Po

d

st

aw

o

w

e

cec

h

y o

fi

ar

n

ic

ze

w

ed

łu

g

Al

lp

o

rt

a

*

Stereotypy prześladowao:
- prześladowania kolektywne – akty gwałtu popełniane bezpośrednio przez zbrodniczy tłum.
- prześladowania wywołujące kolektywny rezonans – akty przemocy jak np. polowanie na czarownice – legalne, lecz

zdeterminowane przez opinię publiczną.

1.

Stereotyp kryzysu - kulturowe formacje tracąc swoje zróżnicowanie chylą się ku upadkowi. Ludzie czują się bezradni

stojąc wobec schyłku formacji kulturowej, ogrom nieszczęścia sprawia iż tracą głowę. Nie przychodzi im na myśl, by
zainteresowad się naturalnymi przyczynami klęski. Kryzys jest kryzysem społecznym, istnieje silna tendencja do tłumaczenia go
przyczynami społecznymi, a przede wszystkim moralnymi. Układy międzyludzkie ulegają rozkładowi.

Są to zbrodnie polegające na aktach gwałtu w stosunku do istot, rzeczy, zjawisk, wobec których stosowanie przemocy jest

czynem najbardziej zbrodniczym.

Np.
-

zbrodnie

popełniane

na

królu,

na

ojcu,

na

symbolu

najwyższego

autorytetu,

czasami

w społecznościach biblijnych i nowożytnych, na istotach najsłabszych i zupełnie bezbronnych, szczególnie małych dzieciach;

- zbrodnie na tle seksualnym, gwałty, kazirodztwa, sodomie;
-zbrodnicze przekroczenia ściśle przestrzeganych tabu danej kultury;
-zbrodnie dotyczące religii – jak profanacje hostii.

Wszystkie wymienione zbrodnie są skierowane przeciwko podstawom kulturowego porządku, przeciw rodzinnemu i

hierarchicznemu zróżnicowaniu, bez którego nie mógłby istnied ład kulturowy. Zbrodniarze nie poprzestają na rozprężeniu
więzów społecznych, oni je niszczą całkowicie. Tłum zawsze skłania się do prześladowao, dąży do działania, ale nie jest w stanie
oddziaływad na przyczyny naturalne, które go nie interesują. Szuka przyczyny dostępnej, która mogłaby zaspokoid odczuwany
przez niego głód przemocy.

2.

Stereotyp kryzysu odróżnorodnienia (niestety nie jestem w stanie wyjaśnid o co tu chodzi, bo sama tego nie rozumiem,

pozostaomy więc przy tym, że coś takiego istnieje:).

3.

Stereotyp selekcji ofiarniczej – ofiary tłumu są przypadkowe lub nie. Zdarza się, że przypisywane im zbrodnie są

autentyczne. Zasadniczą rolę odgrywa przynależnośd do pewnych grup szczególnie narażonych na prześladowania. Na
mniejszościach etnicznych oraz religijnych często skupiają się wrogie uczucia większości. W stereotypie tym występują :

- kryteria kulturowe i religijne – np. w Indiach prześladuje się muzułmanów, a w Pakistanie hindusów;
- kryteria czysto fizyczne – choroba, obłęd, deformacje typu genetycznego, przypadkowe okaleczenia, wszelkiego rodzaju

kalectwa - prowokują postawy prześladowcze.

- anomalie mogą występowad także we wszystkich innych sferach egzystencji, służąc jako uprzywilejowane kryterium selekcji

ofiar np. anomalie społeczne. W miarę oddalania się od statusu większości – rośnie możliwośd prześladowao. Łatwo to zauważyd
w przypadku osób, które znalazły się na dole drabiny społecznej .

Selekcja ofiarnicza – ofiary kolektywnych prześladowao : margines biedoty, margines „anormalny”, margines bogatych i

możnych, skrajny sukces lub porażka, piękno i brzydota, rozwiązłośd i cnota, kraocowa umiejętnośd podobania się oraz
niepodobania. Nie ma kultury, w ramach której każdy człowiek nie czułby się „różny” od innych i nie traktowałby tych różnic
jako usprawiedliwionych i koniecznych.

Występowanie selekcji ofiarniczych w mitologii
Charakterystyczne cechy bohaterów:
- monstra mitologiczne (np. Minotaur);
- niezwykła siła, uroda, gigantyczny lub bardzo mały wzrost (np. Herakles, Achilles);
- mają postad zwierząt lub mają skłonnośd do przemieniania się w zwierzęta;
- zmieniają płed;
- często dokonują aktu kazirodztwa, zabijają z zazdrości lub bez powodu.

Mity przedstawiające kozły ofiarne

1.

Mit założycielski Indian Dogrib (bardzo ważny dla obszarów północno-zachodniej Kanady): „Pewna kobieta miała

stosunek z psem i wydała na świat sześcioro szczeniąt. Plemię skazało ją na wygnanie i od tej pory musiała sama starad się o
żywnośd. Pewnego dnia wracając z lasu spostrzegła, że szczenięta były w rzeczywistości dziedmi, i że za każdym razem, kiedy
opuszczała dom, wychodziły ze zwierzęcych skór. Udała więc, że wychodzi, a kiedy dzieci jej rozebrały się ze skór, odebrała im
zwierzęce okrycia zmuszając, by zachowywały odtąd ludzką postad”. W micie tym odnajdujemy wszystkie stereotypy, które nie
łatwo rozróżnid. Kryzysem jest powszechne odróżnorodnienie – między człowiekiem i psem, zarówno w przypadku matki jak i
dzieci, które przedstawiają wspólnotę. Znakiem ofiarniczym jest kobiecośd, a stereotypową zbrodnią jest sodomia. Kobieta jest
odpowiedzialna za kryzys, ponieważ urodziła monstrualną wspólnotę. Mit ten mówi prawdę. Nie ma różnicy pomiędzy
zbrodniarką i wspólnotą: obie są w podobny sposób wyzbyte zróżnicowania, z kolei wspólnota istniała zanim została popełniona

zbrodnia, gdyż to plemię wymierza karę. Niewątpliwie mamy tu do czynienia z kozłem ofiarnym oskarżonym o stereotypową
zbrodnię. W konsekwencji: plemię wygania kobietę i musi ona teraz sama starad się o żywnośd.

2.

Tebaoska mitologia:

„Kadmos zabił smoka, a następnie posiał jego zęby i wkrótce wyłonili się z nich wojownicy w pełnych zbrojach. Kadmos, by

uwolnid się od wojowników, ucieka się do niezwykle prostego podstępu. Ukradkiem podnosi kamieo i rzuca w środek grupy.
Żaden z wojowników nie zostaje trafiony, lecz hałas sprawia, że każdy z nich sądzi, iż został zaczepiony przez sąsiada; po chwili
wdają się w walkę i wybijają bez mała co do jednego”. W micie tym, Kadmos w pewnym sensie ponosi winę za społeczny kryzys,
niszczy ład i grupę doprowadza do pełnej destrukcji. Kozłem ofiarnym są wojownicy, których zaślepił instynkt represywności i
bezrozumnego odwzajemniania, popychającego każdego przeciw każdemu (drugiej osobie).

Biblia

1.

Przemowa Kajfasza – definicja kozła ofiarnego w Ewangelii św. Jana:

„Wobec tego arcykapłani i faryzeusze zwołali Wysoką Radę i rzekli: <Cóż my robimy wobec tego, że ten człowiek czyni wiele

znaków? Jeśli Go tak pozostawimy, to wszyscy uwierzą w Niego i przyjdą Rzymianie, i zniszczą nasze święte miejsce i nasz naród>.
Wówczas jeden z nich Kajfasz, który w owym roku był najwyższym kapłanem, rzekł do nich: <Wy nic nie rozumiecie i nie
bierzecie tego pod uwagę, że lepiej jest dla Was, gdy jeden człowiek umrze za lud, niż miałby zginąd cały naród>”. Tematem
obrad jest kryzys wywołany zbyt wielką popularnością Jezusa. Kajfasz ma rację, a jest to racja polityczna, racja kozła ofiarnego:
ograniczyd przemoc do minimum. Pojawiający się na efekt kozła ofiarnego jest tożsamy z efektem kozła ofiar początków
judaizmu. Kajfasz jest ofiarnikiem, tym, który zadaje śmierd ofiarom, aby ocalid żyjących. Decyzja kapłana jest zapowiedzią
definitywnego ujawnienia mechanizmu ofiarniczego oraz jego początków.

2.

Ścięcie Jana Chrzciciela: „Herod pragnął pojąd za drugą żonę Herodiadę, żonę swego brata. Prorok potępił ten związek,

mówiąc do Heroda: <nie wolno Ci mied żony twego brata>. Herod, by raczej ochronid Jana, niż ukarad, kazał go uwięzid.
Herodiada namiętnie domagała się głowy proroka. Herod nie chciał na to przystad. Jednak małżonka osiągnęła zamierzony cel,
nakłaniając swoją córkę do taoca w czasie bankietu, w którym uczestniczyli Herod oraz wszyscy jego goście. Córka wciągnięta w
plan matki, a także poparta przez tłum gości zażądała głowy Jana Chrzciciela, Herod nie śmiał jej odmówid”. Na samym początku
przestroga Jana określa typ układu, któremu cały ten fragment Biblii jest podporządkowany i kooczy się zamordowaniem
proroka. Herodiada czuje się zlekceważona przez Jana, więc wciąga w grę swoją córkę, dzięki której cel zostaje osiągnięty.
Herodiada nie może znieśd Jana Chrzciciela, ponieważ mówi jej prawdę, a pożądliwośd nie ma większego wroga niż prawda o niej
samej. Dziecko – Salome bierze za przykład przede wszystkim najbliższego z dorosłych –swoją matkę. Herodiada, by podejśd
Heroda i uzyskad od niego zgodę na zgładzenie sprawiedliwego, posługuje się własnym dzieckiem. Tylko dzieci są niewinnymi
ofiarami, do których skandal przychodzi z zewnątrz, bez ich wcześniejszego zaangażowania. Herod nie ma odwagi powiedzied nie,
jest zdominowany przez tłum – gości i dziewczynkę. Prorok umiera, ponieważ głosi prawdę o pożądliwości ludziom, którzy nie
chcą jej słuchad.

Jeden za wszystkich znaczy wszyscy przeciwko jednemu
Girard uważa, że w trakcie jakiegoś wyjątkowego, groźnego konfliktu wyzwala się pewien spontaniczny, typowy dla człowieka

mechanizm, który nazwał mechanizmem kozła ofiarnego. Mechanizm ten wynika z powszechnie znanego faktu: ludzie
przejawiają skłonnośd do obciążania winą za wszelkie przeciwności losu, za nękające ich konflikty i nieszczęścia, kogokolwiek
tylko nie samych siebie. Traumatyczne działanie tego mechanizmu polega na ześrodkowaniu całej nienawiści, mimetycznie
żywionej przez wszystkich do wszystkich, na jednym indywiduum oraz na kolektywnym zamordowaniu. Morderstwo to przynosi
tymczasowe rozładowanie nagromadzonych negatywnych emocji i ofiara jednostki, jakkolwiek przypadkowo wybranej i
niewinnej, przywraca w grupie spokój. Doświadczenie to sprawia jednak, że w następnej sytuacji ostrego konfliktu, grupa sięga
do wypróbowanego środka, czyli wytypowania i poświęcenia „ kozła ofiarnego”. W ten sposób mechanizm ten nabiera
charakteru cyklicznego, powtarzalnego rytuału. Kozioł ofiarny odgrywał bardzo ważną rolę w wielu kulturach również
współcześnie spełnia szereg funkcji w społeczeostwie, z których czasami nie zdajemy sobie nawet sprawy.

Przykłady w historii:
- Ofiary z ludzi w niektórych kulturach starożytnych. Składano je np. w celu przebłagania zagniewanych bogów, np. z dziewic

(ekstremalny stan seksualny) strącanych ze skały.

- Pogromy Żydów. Żydzi spełniają kilka warunków, które wydawały ich na pastwę mechanizmu: podkreślali swoją odmiennośd

religijną i etniczną; byli uważani za tych, którzy zabili Chrystusa, czyli Boga (tabu religijne); obrzezanie to odmiennośd seksualna.
Pogromy w średniowieczu zwykle wybuchały w okresach epidemii lub załamania gospodarki.

- Procesy czarownic. Oskarżenia o czary łączyły się z przekonaniem o seksualnym wyuzdaniu tych kobiet, o kontaktach

seksualnych z szatanem (złamane tabu zarówno w odniesieniu do religii, jak i do seksualności), argumentem były dziwne
znamiona lub rude włosy (odmiennośd fizyczna), etc.

- Noc św. Bartłomieja
- Egzekucje rodziny królewskiej i arystokratów w czasie rewolucji angielskiej, rewolucji francuskiej i rewolucji październikowej.
- Holocaust i obozy koncentracyjne. Niemcy, upokorzeni klęską w I wojnie światowej, którą w znacznym stopniu sami

rozpętali, a następnie skutkami Wielkiego Kryzysu Gospodarczego, dokonali zbiorowej projekcji własnych win na Żydów,
marksistów, homoseksualistów i inne mniejszości.