Kozioł Ofiarny

1.Historia pojęcia

Metaforyczna nazwa mechanizmu pochodzi z całkiem dosłownej starożytnej tradycji judaistycznej, w której społeczność projektowała swoje winy na przeznaczone na krwawą ofiarę zwierzę. Kapłan świątyni w Jerozolimie kropił kilkakrotnie różne miejsca w jej wnętrzu krwią złożonych w ofierze byka i kozła, a następnie kładł rękę na głowie specjalnie wybranego kolejnego kozła, na którego przenosił winy całego ludu, wypowiadając je. Wybierano też człowieka, który ma zabrać kozła na pustynię. Człowieka tego w tradycji judaistycznej nazywano isz iti. Zabierał on kozła nad skalne urwisko, przywiązywał czerwoną wstążkę do jego rogów, jej drugi kawałek przywiązywał do skały urwiska, a następnie spychał kozła tyłem w przepaść. Działo się to w święto Jom Kipur; obecnie w ultraortodoksyjnych grupach zdarza się, że w dniach pomiędzy Rosz ha-Szana a Jom Kipur składa się ofiarę z koguta (kaparot), pełniącą podobną funkcję.

2.Pojęcie kozła ofiarnego

Mechanizm kozła ofiarnego polega na tym, iż grupa społeczna w momencie kryzysu, dezintegracji czy zagrożenia, by powrócić do stanu utraconej równowagi, obiera sobie ofiarę, która staje się obiektem zbiorowej agresji całej grupy. Agresja ta ma na celu śmierć bądź różnego rodzaju wykluczenie ofiary (wypędzenie, wykluczenie symboliczne - np. opaski z "gwiazdą Dawida" lub przezwiska w grupie rówieśniczej). Grupa wmawia sobie bowiem, że ofiara ta ponosi winę za nieszczęście lub zagrożenie, które doprowadziło do kryzysu, dezintegracji grupy.

Poszczególne kultury różnią się między sobą pod względem skłonności do stosowania mechanizmu kozła ofiarnego, niektóre stosują go bardzo często i na wielką skalę (są często monolityczne, a nawet podświadomie niepewne swojej tożsamości), inne posuwają się do niego niezwykle rzadko, unikają skrajnych form mechanizmu (są to zwykle kultury otwarte, pluralistyczne, które znajdują konstruktywne role społeczne dla różnego rodzaju odmieńców).

3.Mechanizm kozła ofiarnego wg. Girarda

Genezy mechanizmu kozła ofiarnego, wg.Girarda należy upatrywać w trakcie jakiegoś wyjątkowo groźnego konfliktu społecznego. Kryzysu zmierzającego do obalenia wcześniej ustalonych prawideł, tradycyjnych i fundamentalnych cech kulturowych, powszechnie akceptowanych i uważanych za niezmienialne. Stał się swego rodzaju antidotum na powstały kryzys. Wynika to z faktu, iż ludzie przejawiają nieświadomą skłonność do obciążania winą za przeciwności losu kogokolwiek oprócz samych siebie. Działanie polega wówczas na ześrodkowaniu nienawiści na jednym indywiduum oraz na kolektywnym jego zamordowaniu. Zamordowany, wytypowany na kozła przez czynniki irracjonalne, wydaje się być ofiarą niewinną, bowiem odpowiedzialność jednego indywiduum za całe zło jest absurdem.

Mechanizm kozła ofiarnego spotykamy w okresach kryzysów, przyczyniających się do osłabienia istniejących instytucji oraz sprzyjających formowaniu się tłumu. Okoliczności towarzyszące temu fenomenowi mają różne podłoża, generalnie jednak możemy podzielić je na dwie grupy:

1) przyczyny o podłożu naturalnym (epidemia, susza, powódź),

2) o podłożu historycznym (zamieszki polityczne, konflikty religijne).

Niezależnie od przyczyn kryzysy przeżywane są przez jednostki im podlegające w sposób identyczny. Ulegają zniesieniu struktury społeczne, przestaje obowiązywać „zasada różnic”, określająca społeczny porządek.

Sytuacje kryzysowe sprzyjają formowaniu się „tłumu”. On też przejawia tendencje do przejęcia funkcji instytucji, osłabionych stanem zagrożenia bądź też staje się narzędziem presji wobec nich. Presji wymuszającej konkretne decyzje. Tłum dąży do działania. Nie będąc w stanie wpływać na przyczyny naturalne szuka przyczyny dostępnej, która mogła by zaspokoić odczuwany przez niego głód przemocy. Jednostki składające się na tłum, w/g Girarda są potencjalnymi prześladowcami, których celem jest oczyszczenie wspólnoty z elementów destabilizujących. Tłum staje się wspólnotą pozbawioną wszelkiego zróżnicowania, wszystkiego co różni ludzi od siebie. Od momentu powstania fenomenu kozła ofiarnego jednostka czy grupa wyznaczona czy uznana za winną posiada moc wyjaśniającą pojawienie się pierwszego stadium kryzysu . Niezależnie od tego, że koniec średniowiecza przynosi osłabienie wiary w siły tajemne, poszukiwanie winnych trwa dalej, jednak dotyczy zbrodni racjonalniej uzasadnianych. Ma miejsce swoiste przejście od demonologii sensu stricte do naukowości oskarżeń (np. skondensowana trucizna przyczyną epidemii)

Niezmienny pozostaje cel działania mechanizmu, czyli zniesienie odpowiedzialności na ludzi, którym nie udowodniono winy, oskarżonych o czyny zagrażające całej wspólnocie. W konsekwencji morderstwa we wspólnocie zapanować ma spokój.

Prześladowania mogą przyjąć dwie formy:

1) Po pierwsze prześladowania kolektywne, czyli akty gwałtu dokonywane przez zbrodniczy tłum (np. pogromy Żydów)

2) Po drugie prześladowania wywołujące kolektywny rezonans, czyli akty przemocy legalne w formie lecz zdeterminowane przez zbrodniczy tłum (np. polowanie na czarownice) R. Girard jako definicję „kozła ofiarnego” przytacza słowa Kajfasza zawarte w Ewangelii Św. Jana: Lepiej jest dla was gdy jeden człowiek umrze…. W takim świetle pojęcie zawiera w sobie założenie o niewinności ofiary, kolektywną nienawiść jaka się na niej skupia oraz kolektywnie realizowany efekt owej nienawiści.

4. Schemat funkcjonowania

R. Girard wskazuje na cztery podstawowe stereotypy prześladowcze, których istnienie (występowanie), niekoniecznie wszystkich jednocześnie, sprzyja pojawieniu się fenomenu kozła ofiarnego. Są to:

1) stereotyp kryzysu odróżnorodnienia;

2) stereotyp zbrodni odróżnorodniających (stereotyp oskarżycielski);

3) stereotyp znaków selekcji ofiarniczej, czyli cech odróżnorodnienia;

4) stereotyp samej przemocy

Stereotyp kryzysu polega na przekonaniu czy raczej nieuzasadnionym tłumaczeniu zaistniałej sytuacji kryzysowej, charakteryzującej się upadkiem kulturowych formacji, utratą przez nie swojego zróżnicowania poprzez szczególnego rodzaju oskarżenia. Fundamentalne zbrodnie skierowane przeciw podstawom kulturowego porządku, prowadzące do rozkładu istniejących układów międzyludzkich, zbrodnie przeciw rodzinnemu i hierarchicznemu porządkowi z jednej strony prowadzą do zaistnienia sytuacji kryzysowej, charakteryzują sam kryzys, z drugiej zaś determinują społeczność do szukania winnych za powstałą sytuację.

Kryzys jako zjawisko społeczne, w/g Girarda, tłumaczone jest przyczynami społecznymi, a zwłaszcza moralnymi. Ze stereotypem pierwszym jest nierozerwalnie związany st. kolejny, czyli stereotyp oskarżycielski.

Główne oskarżenia to:

1) zbrodnie w stosunku do istot wobec których przemoc jest czynem najbardziej zbrodniczym (np. przemoc wobec króla, ojca, autorytetu, dzieci);

2) zbrodnie na tle seksualnym (gwałty, kazirodztwa, sodomie), czyli zbrodnicze przekraczanie tabu danej kultury;

3) zbrodnie dotyczące religii .

Wszystkie te oskarżenia to zbrodnie fundamentalne, podkopujące istniejący porządek kulturowy. I choć istnieje ścisły związek pomiędzy dwoma pierwszymi stereotypami, gdyż aby obciążyć ofiary odpowiedzialnością za kryzysowe odróżnorodnienie oskarża się je o odróżnorodniające zbrodnie, w/g Girarda to specyficzne stygmaty ofiarnicze decydują o wyborze ofiar .

Dochodzimy więc do stereotypu trzeciego czyli do znaków selekcji ofiarniczej. Dla tego stereotypu Girard wyróżnia kryterium kulturowe (mniejszości narodowe), religijne (mniejszości religijne), i czysto fizyczne (choroba, obłęd, kalectwo). One to właśnie powodują postawy prześladowcze. Anomalie istnieją również w innych sferach egzystencji, gdzie średnia określa normę, a w miarę odchylania się od statusu większości, obojętnie w którą stronę, rośnie możliwość prześladowań.

Mamy wreszcie stereotyp czwarty, czyli działania, które należy przedsięwziąć, aby zażegnać kryzys (np. mord) Najlepiej występowanie owych stereotypów można ukazać analizując konkretny przykład. Niech to będzie Jana Długosza przekaz o konflikcie króla Bolesława i biskupa Stanisława

Polska znajduje się w kryzysie. Krajem wstrząsają bunty; możnowładztwo wypowiada posłuszeństwo, papież: …nałożył interdykt na całą prowincję gnieźnieńską, pozbawił króla i królestwo polskie, (…) godności królestwa ; …królestwo polskie i kraje mu podległe będą musiały ulec straszliwemu rozbiciu… (st. pierwszy). Winny jest król, gdyż …znieważał boskie obrządki i narażał na śmiech i pogardę święte tajemnice i autorytet Kościoła…, (…) kładzie trupem świętego Bożego, biskupa Stanisława…, (…)zabija i uśmierca oblubieńca na łonie oblubienicy, pasterza w jego owczarni, ojca w objęciach córki i syna niemal we wnętrznościach matki…. (st. drugi). Długosz nazywa Bolesława …niegodziwym i zbrodniczym królem (…), który wściekły, pieniąc się…,zgrzytając , zziajany, wpada do kościoła, którego przy koronacji pod przysięgą obiecał bronić… (st. trzeci). Ostatecznie król zostaje z kraju wygnany (st. czwarty).

Porządek utracony bądź zakłócony przez kozła jest odzyskiwany, bądź ustala się go na nowo za pośrednictwem tego, kto go wcześniej naruszył. Przestępca zmienia się w założyciela nowego porządku lub odnowiciela porządku naruszonego. Uznawany jest przez prześladowców za osobę posiadającą moc wyjaśnienia przyczyn pojawienie się pierwszego stadium kryzysu. Efekt kozła ofiarnego, od pewnego progu wiary, odwraca układ pomiędzy prześladowcami a ich ofiarą. Odwrócenie to produkuje fenomen SACRUM. Czyni z prześladowanego OFIARĘ, przyczynę działającą i wszechobecną. Sacrum jest winny zarzucanych mu czynów, a jednocześnie staje się antidotum sytuacji .

5.Pojęcie kozła ofiarnego w stosunku do człowieka, państwa i instytucji

Girard rozpatruje sytuację w której obiektem przemocy był zawsze człowiek. Niezależnie od tego czy była to jednostka, naród, czy jakaś inna grupa społeczna przemoc zawsze dotykała człowieka. Metafora człowiek kozłem ofiarnym objęłaby wtedy jednostkę, naród, klasę społeczną, wspólnotę religijną, etniczną, kulturową a w szczególnych przypadkach również całe społeczeństwa (np. w państwach totalitarnych). Idąc dalej można powiedzieć że tytułowa metafora odnosi się nie tylko do człowieka lecz także do instytucji które tworzy. Rozbiory Polski, aneksja Czechosłowacji przez Trzecią Rzeszę czy powojenny podział Europy zdają się być, wyjątkowymi co prawda ale jednak przypadkami występowania schematu kozła ofiarnego, a przynajmniej w wielu interpretacjach historycznych wydarzeniom tym nadaje się sens zgodny z mechanizmem kozła ofiarnego. Powyższe przykłady upoważniają do stwierdzenia iż atrybuty fenomenu kozła ofiarnego, odnaleźć możemy również w kolejnej kategorii, w metaforze państwo kozłem ofiarnym.

Inne instytucje stworzone przez człowieka, które w wyniku szczególnych okoliczności oskarża się o zbrodnie, a następnie poddaje przemocy, to także parlament, partie polityczne, Kościół czy, z innej branży, przedsiębiorstwo koncern czy trust. Do nich to odnosiłaby się kategoria instytucja kozłem ofiarnym. W kategoriach fenomenu kozła ofiarnego możemy także postrzegać kulturę, gospodarkę, czy jej konkretne składowe, np. rolnictwo. Metafory nawiązujące do fenomenu kozła ofiarnego możemy spotkać w tekstach historycznych odnoszących się do pojedynczych wydarzeń, aktów prawnych czy innych ustaw. Takie antropomorfizowanie świata wydaje się być uzasadnione o tyle, o ile wpływa na świadomość świadka wydarzeń czy też czytelnika próbującego posiąść jakąś wiedzę o przeszłości lub wydarzeniach jemu współczesnych. Abstrahując bowiem od historycznie zmiennych znaczeń terminu „kozioł ofiarny”, stosowanie jego metafor czy nadawanie jego atrybutów różnym kategoriom zdarzeń (pojęć) wydaje się zmierzać ku jakiemuś, określonemu przez nadającego sens zjawiskom celowi.

6.Podsumowanie

Tendencje do przypisywania winy za niedoskonałości jakiegoś społeczeństwa wewnętrznym lub zewnętrznym wrogom, których my postrzegać możemy jako kozły ofiarne są ciągle jeszcze zjawiskiem powszechnym (patrz wypowiedzi Łukaszenki o sytuacji na Białorusi), członkowie społeczeństwa miast tendencje te powściągać i denuncjować wręcz do nich zachęcają i zamieniają w pewien system. W historii, w której dostrzec możemy mechanizm kozła ofiarnego i w której ma miejsce produkcja i demaskacja wrogów, przedstawiane i podejmowane działania wobec nich czy propozycje takich działań przybierają formę nie tylko przemocy fizycznej (morderstwo, pogrom), ale także, a czasem przede wszystkim ukazywane są jako bardziej moralne środki oddziaływania na wroga / ofiarę, choć nie zmienia to faktu, że przemoc fizyczna nie zanika, a jedynie zostaje zastąpiona innym rodzajem przemocy. Oddziaływanie takie doprowadzić może np. do wycofania się ofiary z czynnego życia politycznego czy społecznego wygnania czy emigracji. Wielowymiarowość pojęcia i przypisanie do człowieka, państwa czy instytucji powoduje ze pojęcia kozła ofiarnego może funkcjonować w każdej kulturze i każdym miejscu naszego globu.

Girard, Rene „Kozioł Ofiarny”

*ludzie ukryli słowo „dżuma” grackim słowem „epydemie”

*stereotypy prześladowcze:

-kryzys/odróżnorodnienie (tendencja do robienia tego samego co inni) - w kryzysie walą się hierarchie, wszyscy są równi i muszą znaleźć sobie kogoś kto się różni (kryzysy: zaraza, nieurodzaj, k. polityczne, k. religijne)

*mało ważne co wywołuje kryzys

*gdy pojawia się kryzys szukamy przyczyny kryzysu

*przyczyną kryzysu będzie jednostka wyróżniająca się:

-inna wiara

-niepełnosprawność (stygmaty ofiarnicze)

-bogactwo/bieda

-obcość

*zbrodnie odróżnoradniające: seksualne, przeciw dziecku, przeciw królowi

*mechanizm linczu się transkulturowy

*stereotypy prześladowcze, znaki ofiarnicze

*mit o Edypie: jest najbardziej reprezentatywny: stygmaty i stereotypy są bardzo wyraźne

*sacrum w kulturach pierwotnych - jest podwójne bo łączy to co przeklęte z tym co błogosławione (np. bohater sprowadza zarazę, ale walczy z nią i wygrywa)

*”kozioł ofiarny” pochodzi z księgi kapłańskiej: losowano 2 kozły - 1 zabijano w ofierze a na 2 nakładano wszystkie grzechy i skazywano na wygnanie

*mimesis kozła ofiarnego - łączy wspólnotę w kryzysie bo wszystkie zachowania agresywne mogą być powtarzane wobec wytypowanej ofiary

*przyszła ofiara odcina się od społeczeństwa

*mord założycielski - Remus i Romulus (mit założycielski)

*Girard uważa, że każda kultura powstaje poprzez mord

*za sprawą mordu wszystko wraca do normalności (ofiara ogniskuje w sobie całe zło a po wykonaniu linczu ogniskuje w sobie dobro- dwuznaczność sacrum)

*po zbiorowym wyładowaniu agresji zapanowuje spokój - społeczność zapamiętuje głównie te dobre efekty linczu lub mordu kolektywnego

*mit ukrywa często niewinność ofiary podkreślając jej winę

*elementy konstytuujące sacrum:

-mit

-rytuał

-tabu

2

---