Depresja u dzieci i młodzieży.
Ostatnio coraz częściej słyszymy o próbach samobójczych czy o samobójstwach dokonywanych przez dzieci i młodzież. Jak temu zapobiec? Co doprowadza dziecko do popełnienia takiego strasznego czynu? Nie podlega wątpliwości, że istnieje związek między samobójstwem a depresją. Musimy pamiętać, że depresja to poważny problem nie tylko osób dorosłych. U dzieci i młodzieży jest ona jeszcze bardziej niepokojąca, gdyż statystyki mówią o stałym wzroście zachorowań na tę chorobę. Specjaliści uważają, że depresja stanie się w najbliższym czasie drugim najpoważniejszym problemem zdrowotnym na świecie.
Na początek warto zastanowić się nad tym, czym jest depresja. Bycie smutnym nie oznacza jeszcze przeżywania depresji, ale człowiek w depresji czuje się głęboko smutny. Taki smutek nie mieści się w normie ludzkich doświadczeń. Smutek ten nie jest proporcjonalny do wywołujących go bodźców, trwa dłużej, a jego reperkusje są głębsze we wszystkich aspektach ludzkiej osoby, jej pracy i relacji społecznych. Jest to smutek patologiczny, jeden z najbardziej oczywistych symptomów prawdziwej depresji. Ma on cechy bardzo precyzyjne: jest to poczucie niemocy i wewnętrznego przepełnienia męką. Jest tak intensywny, że wywołuje uczucie absolutnej bezradności. Dla psychologa depresja to stan chorobowy (który wywołuje ból) trwający krócej lub dłużej, charakteryzujący się pogorszeniem nastroju i zmniejszeniem energii. Człowiek depresyjny ujawnia lęk, zmęczenie, zniechęcenie i niezdolny jest do stawiania czoła najmniejszym trudnościom. Ta niemoc sprawia mu cierpienie i skłania go do przyznania, że nawet jego możliwości intelektualne uległy zmniejszeniu.
Najczęstszymi symptomami depresji są zaburzenia uczuciowości i myślenia, zaburzenia zachowania i negatywne konsekwencje w kontaktach emocjonalnych i społecznych. Pośród zaburzeń uczuciowości najważniejszy i najbardziej charakterystyczny jest patologiczny smutek; tzn. uczucie smutku o wiele bardziej głębokie i trwałe niż normalnie. Lęk jest kolejnym z najbardziej wyróżniających się zaburzeń uczuciowych depresji.
Do symptomów, które bardziej precyzyjnie opisują depresję dziecięcą należą:
melancholijny nastrój - przejawy smutku, samotności, nieszczęścia i pesymizmu, zły humor, dziecko łatwo się złości, łatwo płacze, trudno je pocieszyć;
idee autodeprecjacyjne - uczucia bezużyteczności, niewydolności, brzydoty, poczucie winy, pragnienie śmierci, pokusa samobójstwa;
zachowania agresywne - trudności w relacjach interpersonalnych, kłótliwość, wrogość, mały szacunek dla autorytetu;
zaburzenia snu - niespokojny sen, chwile bezsenności, trudności z przebudzeniem i porannym wstawaniem;
pogorszenie wyników szkolnych - stałe żale ze strony nauczycieli, słaba koncentracja, słaba pamięć, mniejsze przykładanie się do zajęć klasowych, utrata zwyczajnego zainteresowania dla zajęć szkolnych;
zmniejszona socjalizacja - izolacja, mniejsze uczestnictwo w życiu grupy, wycofywanie się ze społeczności;
dolegliwości somatyczne - bóle głowy, bóle brzuszne, mięśniowe i inne dolegliwość i niepokoje o zdrowie, zaburzenia apetytu i zmiany dotychczasowej wagi;
utrata zwyczajnej energii - utrata zainteresowania sportem i rozrywką; zmniejszenie energii z powodu wysiłku fizycznego lub umysłowego.
Depresja u dziecka towarzyszy wielu chorobom fizycznym, ukrywa się pod różnymi zaburzeniami w zachowaniu i występuje wraz z wieloma problemami w uczeniu się czy wraz z niepowodzeniami w szkole. Choroba ta dotyka coraz częściej populację dziecięcą, poddaną w sposób pośredni żądzą dominacji i rywalizacji, która rządzi postępowaniem osób dorosłych. To strach przed niepowodzeniem jest jedną z głównych przyczyn zjawiska izolacji i problemów z komunikacją u dzieci od początku ich szkolnej nauki. Można wyróżnić trzy główne typy depresji (abstrahując od ich wielofunkcyjnego charakteru, a kładąc nacisk na wywołującą ja przyczynę):
depresja organiczna (somatyczna) - wywołana jest przez zaburzenie organiczne, które w wyraźny sposób zmienia funkcjonowanie systemu. Rodzinne predyspozycje również są przyczyną tego typu depresji.
depresja psychogenna (reaktywna) - spowodowana jest jakąś sytuacją lub wywołującym ją czynnikiem środowiskowym. W tym przypadku w grę wchodziłyby takie wydarzenia jak śmierć bliskiej osoby.
depresja endogenna, którą przypisuje się zmianom w ilości lub funkcjonowaniu neuroprzekaźników centralnego układu nerwowego.
Obecnie uważa się, że na powstanie depresji wpływa łączna obecność rozlicznych przyczyn, cała gama czynników i okoliczności. Należą do nich:
Przyczyny biologiczne:
przyczyny genetyczne - rodzinne przekazywanie depresji; przyczyny związane z centralnym układem nerwowym czyli zaburzenia lub wrodzone dysfunkcje CUN oraz niedorozwój pewnych struktur mózgu;
Doświadczenie życiowe (niektóre z nich mają cechy patologiczne i powodują zaburzenia w procesie dojrzewania osoby):
doświadczenia indywidualne - szczególnie te o charakterze emocjonalnym (separacja, pozbawienie czegoś, utrata etc.) mają wielkie znaczenie destabilizacyjne; kiedy takie doświadczenia wypełniają przestrzeń dziecka czy nastolatka, mówimy o „doświadczeniach życiowych”, które mogą mieć silny charakter stresujący;
doświadczenia pochodzenia społecznego - czyli doświadczenie współuczestnictwa i funkcjonalna zależność od środowiska, jak ma to miejsce głównie w rodzinie, szkole i na ulicy.
Inne czynniki wywołujące depresję:
wiek
płeć
temperament.
Rodzina jest jednym z doświadczeń, które w najwyższym stopniu decyduje o konfliktach powstałych w otoczeniu dziecka. Dzieje się to przez wpływ, jaki wywiera na jego postępowanie i przez całą sieć stosunków, które tworzą się na jej łonie (sytuacja adaptacyjna, dzieci samotnych matek, dziecko matki zmarłej przy porodzie, jedynak, nieobecność ojca, źle prowadzący się rodzice, rozbite rodziny, odwrócony model rodziny - słaby ojciec, silna matka, autorytarni rodzice, sytuacja nadopiekuńczości, jedno dziecko preferowane kosztem drugiego, kłótnie rodzinne, niestałość pożycia rodzinnego - dziecko mieszka z matką i ojczymem lub z matką i wujkiem).
Szkoła tak jak rodzina, stanowi inne doświadczenie o znaczeniu patogennym. Jako środowisko bardzo wpływa na zachowanie depresyjne dziecka. Kiedy trafia do szkoły, doświadcza uczuć niepewności, stresu z negatywnymi skutkami powodującymi trudności w nauce i relacjach z niektórymi kolegami, wywołanymi brakiem motywacji i zaufania do siebie samego. Spadek wyników szkolnych, po pierwszych trzech, czterech latach, jest jednym z najlepszych wskaźników ewentualnego pojawienia się obrazów depresyjnych. Na przykład dziecko, które powtarza rok i doznaje w szkole porażek, będzie się czuć odpowiedzialne za rodzinne kłótnie swoich rodziców, postrzegając siebie jako winnego wszystkiego, co w domu negatywne, zmniejszy się jego szacunek do samego siebie, uformuje negatywne pojęcie siebie, obniży poziom swoich aspiracji, wyrzeknie się relacji z kolegami, którzy otrzymują lepsze oceny od niego, zmniejszy swoje zaangażowanie społeczne, straci neutralną spontaniczność. Ta porażka może nawet być czynnikiem, który doprowadzi do samobójstwa. Szkolne niepowodzenie może warunkować lub wzbudzać pojawienie się zachowań depresyjnych w dzieciństwie. Przecież szkoła jest naturalną scenerią, miejscem, gdzie integruje się z ludźmi podobnymi sobie, i wspólnotą, w której się zakorzenia i stara się o akceptację ze strony nauczycieli i kolegów. A szkolna porażka blokuje wiele z tych funkcji i wywołuje ponadto konsekwencje niekorzystne dla jego zdrowia. Przeprowadzono również badania nad uchwyceniem zależności między depresją okresu rozwojowego a osiągnięciami szkolnymi oraz w jakim stopniu zaburzenie afektywne, sezonowe (depresja sezonowa) wpływa na wyniki w nauce. Depresja sezonowa charakteryzuje się nasileniem określonych dolegliwości każdego roku począwszy od października lub listopada aż do stycznia (punkt krytyczny). Typowe objawy tego zaburzenia to zmęczenie, senność, wzmożony apetyt na węglowodany oraz dolegliwości znamienne dla klasycznej depresji.
Proces diagnozowania depresji jest dość trudnym zadaniem i należy do specjalistów. Świat szkolny, w którym dziecko i nastolatek przebywają, jest jednym z elementów, z którego można otrzymać obszerne informacje dla diagnozy depresji. Nauczyciel, wychowawca, który ich zna, może przy wykorzystaniu różnych kwestionariuszy z pytaniami otwartymi, wywiadu z rodzicami dziecka (celem zebrania informacji dotyczących problemów dziecka i jego relacji z rodzicami), wywiadu z samym dzieckiem (który obejmuje tematy takie jak przyjaźnie, szkoła, zajęcia i rozrywka, rodzina, leki, niepokoje, obrazy samego siebie, nastrój, przejawy gniewu, zaburzenia myślenia), osobistych doświadczeń ustnych czy pisemnych dostarczyć użytecznych informacji. Ważne jest, aby przyjąć właściwą postawę w stosunku do badanego, pełna zaufania, szczerości, otwartej komunikacji, dialogu. W przypadku dzieci (młodzieży) trzeba koniecznie dostosować się do nich, stanąć na ich poziomie, używać ich języka, poznać ich zainteresowania ( które mogą przejawiać się w grach, gestach, zabawach rysunkach itp.), podchwycić ich sposób wyrażania się i komunikacji, które podczas tych czynności wysyłają poprzez swoją twarz, komentarze, ekspresję czy mimikę. U małych dzieci do rozpoznania depresji może posłużyć „swobodny rysunek”, który niekiedy jest jedynym sposobem wyrażania tego, co chcą nam powiedzieć, co odczuwają, co się z nimi dzieje (leki, fobie). Diagnoza i wczesne interwencje w przypadku depresji wymagają korzystania z zespołowej pomocy dziecka, jego rodziny i innych osób wywierających na niego wpływ wychowawczy.
Tak jak już wspomniałam na początku, wiadomo, że wiele prób samobójczych, a nawet popełnienie w dzieciństwie samobójstwa motywuje bezpośrednio jakiś typ depresji. . Nie wszystkie rodzaje depresji wiążą się jednak z chęcią popełnienia samobójstwa. Samobójstwo popełnia się zazwyczaj pod wpływem impulsu w pierwszej, ostrej fazie depresji albo po przejęciu w fazę utajoną.
Samobójstwami oraz próbami samobójczymi zajmuje się suicydologia. Jest to dział psychiatrii, w którym głównymi zagadnieniami są:
zapobieganie samobójstwom
leczenie pacjentów po próbach samobójczych
badania czynników wpływających na popełnianie samobójstw (środowiskowych i biologicznych)
Aby można zacząć wprowadzenie do zagadnień suicydologicznych należy wyjaśnić co to jest samobójstwo. Przyjmowaną obecnie i najbardziej rozpowszechnioną definicją samobójstwa jest przedstawiona oto definicja w 1986 roku przez Światową Organizację Zdrowia:
Samobójstwo - jest to akt o skutku śmiertelnym, który zmarły za świadomością i oczekiwaniem takiego skutku sam zaplanował i wykonał w celu wprowadzenia zmian przez siebie pożądanych. Samobójstwo jest bardziej lękiem przed śmiercią i jego problemami niż pragnieniem śmierci. Kryzys samobójczy powstaje, gdy człowiek nie widzi nadziei na przyszłość.
Przyczyny samobójstw i prób samobójczych wśród dzieci i młodzieży.
Statystyki biją na alarm ,bo samobójstwo jest obecnie główną przyczyną zgonu wśród dzieci i młodzieży, oprócz czynników chorobowych. Sytuacja, w której dochodzi do samobójstwa jest trudna do ujęcia w schemat, zazwyczaj składa się na to szereg czynników natury psychologicznej bądź społecznej; ma cechy pewnych syndromów zachowań autodestrukcyjnych. Próba popełnienia samobójstwa jest najczęściej poprzedzona stanem ciężkiej depresji. Samobójstwa popełnianie w pierwszej fazie depresji pourazowej charakteryzują się zwykle brakiem planowania i są często nieskuteczne. Są to zwykle poważne próby samobójcze i nie wiążą się z próbami zwrócenia na siebie uwagi. Samobójstwa te są zwykle popełnianie w przeciągu kilku tygodni po doznanym urazie psychicznym, spowodowany zwykle przez jakieś traumatyczne przeżycie (wypadek, utratę zdrowia, pracy, domu, bliskiej osoby).
Nie bez znaczenia w genezie tego zjawiska pozostaje rozbity dom, utrata rodziców lub jednego rodzica, alkoholizm w domu i choroby psychiczne. Statystyki wskazują, że u 72% młodych samobójców stwierdzono głębokie konflikty rodzinne i patologie, 51% pochodzi z rodzin z problemem alkoholowym, 51% miało poważne problemy w szkole.
Prawie ½ dziewcząt po próbie samobójczej pochodziła z rodziny rozbitej lub będące w głębokim konflikcie rodzinnym luz z jednym z członków rodziny. Głównym problemem w tym domu był alkohol i niezgoda małżeńska rodziców. Alkohol podaje się jako główny problem rodzin samobójców. Ma on zgubny wpływ na zdrowie psychiczne młodego człowieka. Dziecko nie może pogodzić się z kłótniami, awanturami, libacjami i poniżaniem w domu. Około 31% ludzi popełniających samobójstwo pochodzi z rodzin rozbitych a 10% z rodzin rekonstruowanych natomiast 5% wychowało się poza domem rodzinnym.
W sferze socjologicznej młodych ludzi i dzieci do drastycznych popycha wiele czynników czasem dla ludzi będących obok niezauważalnych ale jakże oczywistych i widocznych dla zainteresowanych choć trochę tematem samobójstw.
Należą do nich:
poluźnienie więzi społecznych
brak kontaktów z ludźmi, niedojrzałość emocjonalno społeczna
brak możliwości nawiązania jakiegokolwiek dialogu z rodzicami, rówieśnikami, środowiskiem szkolnym czy też rodzeństwem
brak akceptacji ze strony otoczenia
sytuacje nie radzenia sobie z nauką w szkole
u młodych ludzi sytuacje odrzucenia przez „pierwszą miłość” jak i przez partnera seksualnego
konflikty ze znajomymi i osobami z bliskiego otoczenia
utrata wiary siebie oraz poczucie emocjonalnego odrzucenia
brak perspektyw życiowych
sytuacje związane z przemianami społeczno-ekonomicznymi
Wiele młodych samobójców pochodzi z rodzin w których przekazywana jest z pokolenia na pokolenie choroba psychiczna lub inne schorzenia genetyczne. Nie bez znaczenia pozostaje dla młodych ludzi lub dzieci nieuleczalna lub śmiertelna choroba to ona najczęściej popycha do drastycznych kroków. Wielu młodych ludzi i dzieci nie może się pogodzić z tym że są inni niż ich rówieśnicy. W wielu przypadkach stan fizyczny przesądza o wyborze sposobu samobójczego zamachu, im bardziej jest on instrumentalny tym mniejsza jest jego skuteczność.
Jaki wpływ i czy w ogóle wpływ na wytworzenie się sytuacji suicydalnych ma szkoła? Jakie cechy środowiska szkolnego mogą przyczynić się do drastycznych i desperackich kroków ucznia? Najczęstszymi powodami samobójstw jeżeli chodzi o kwestię szkoły są:
poczucie odrzucenie przez rówieśników, odrzucenie przez grupy koleżeńskie
konflikt z nauczycielem
nienadążanie za obowiązkami szkolnymi, opuszczenie w nauce, złe stopnie
konflikt z władzami szkoły, sankcje i kary szkolne
brak zrozumienia wśród nauczycieli i rówieśników
brak akceptacji przez środowisko nauczycieli i rówieśników
nie dostrzeganie dziecka lub młodego człowieka przez nauczyciela, przez autorytet, niedocenianie osiągnięć
powtarzanie klasy
niechęć do podporządkowania się wymaganiom
Wielki wpływ na takie sytuacje ma zmiana szkoły, złe nastawienie do placówki czy uczących w niej nauczycieli. Największym jednak problemem w szkole który może być tragiczny w skutkach jest konflikt z nauczycielem lub rówieśnikami oraz odrzucenie przez oba te środowiska. Ogromne znaczenie ma też stan cywilny czy wielkość miasta z jakiego pochodzi osoba. W tym zagadnieniu jakim są dzieci i młodzież stan cywilny można odłożyć na bok natomiast wielkość miasta z jakiego pochodzi samobójca jak i relacje damsko męskie nie pozostają bez znaczenia. Podsumowując są to sytuacje podsumowujące wszystkie możliwe zachwiania w życiu młodego człowieka które mogą go popchnąć do drastycznych kroków.
Jednostki suicydalne posiadają pewne charakterystyczne cechy osobowości, są one znaczące dla zjawiska samobójstw. Najbardziej istotne cechy osobowości to:
zaburzenie obrazu własnej osoby
nie radzenie sobie z sytuacjami życiowymi
niska odporność na stres
niepokój i drażliwość
depresyjne zachwiania
apatia i melancholia
Przyjmuje się, że liczba prób samobójczych jest 3-8 razy większą od liczby samobójstw dokonanych. Przyjmuje się ze rocznie dokonuje się w naszym kraju powyżej 5000 samobójstw. W ten sposób zmarło w roku 2000 około 1 miliona ludzi. Światowa Organizacja Zdrowia podaje, że 50% to samobójców to osoby które próbowały już odebrać sobie życie a w Polsce ten odsetek wynosi 60%. W Polsce odnotowana szczególnie dynamiczny wzrost samobójstw u młodych ludzi w wieku 15-24 lata a także dzieci w wieku 14 lat. Wzrost taki odnotowała M. Jarosz w latach 51-78 a najszybciej przebiegał on w kategorii wiekowej 10-14 lat (600%) oraz 15-19 lat (400%).
Najmniej skutecznymi samobójcami w naszym kraju 16latki, ich przeżywalność zamachów samobójczych jest największa.
W wieku 20 lat kobiety najczęściej trują się gazem. Wśród 10-14latków najczęściej wieszają się chłopcy. Tak samo w przypadku 15-19latków oraz kobiety trują się gazem i lekami.
Werbalne znaki ostrzegawcze wahają się od otwartych deklaracji zamiaru samobójstwa do niejasnych wzmianek, ukrytych czy nawet dziwacznych aluzji. Często rozpoznaje się jako takie dopiero po fakcie („Chcę umrzeć", "Już dłużej nie mogę", "Wolałbym się nigdy nie urodzić", "Nie mam już siły"). Takie wypowiedzi i inne do nich podobne powinny być traktowane jako poważne wołanie o pomoc. Takie właśnie słowa czy zachowania powinniśmy odbierać jako znaki ostrzegawcze. Inne zachowania ostrzegawcze to pogłębiające się depresja i zniechęcenie widoczne w codziennych zwyczajach danej osoby.
Szczególną uwagę należy zwrócić na osoby:
osoba towarzysko wyizolowana, nie mająca przyjaciół lub mająca trudności z podtrzymywaniem przyjaźni,
osoba nadużywająca narkotyki lub alkohol albo mająca z nimi do czynienia w rodzinie,
osoba, która była lub jest maltretowana fizycznie, seksualnie lub werbalnie,
nastolatek nie mieszkający w domu,
dziecko, które przeżyło lub przeżywa poważną stratę: śmierć kogoś bliskiego, rozwód, rozstanie z dziewczyną/chłopakiem, utratę wcześniejszej pozycji towarzyskiej,
nastolatek z historią zaburzeń psychicznych,
dziecko/nastolatek, który juz próbował wcześniej popełnić samobójstwo
dziecko/nastolatek, któremu ktoś bliski odebrał sobie życie, jest o wiele bardziej zagrożony samobójstwem,
dzieci/nastolatki perfekcyjne, zdolne, ambitne. Pomimo zewnętrznych sukcesów i popularności, osoby te często czują, że życie nie przynosi im satysfakcji .
Rozpoznanie znaków ostrzegawczych poprzedzających samobójstwo to ważny pierwszy krok. Pierwszym, który je zauważy, może być członek rodziny, przyjaciel, lub ktokolwiek ze znajomych. Rozpoznanie tych znaków jest bardzo ważne.
Podsumowując, w zastraszającym tempie wzrasta liczba aktów samobójczych w naszym kraju jak i w całym świecie. Codziennie w Polsce popełnia samobójstwo co najmniej jedno dziecko. U obu płci wskaźnik samobójstw na przełomie ostatnich 45 lat wzrósł o 60% jest to ogromny odsetek bijący na alarm socjologów, psychologów i pedagogów.
Prof. A. Araszkiewicz z Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego mówi tu o „odmłodzeniu struktury samobójczej”. Jako przyczynę śmierci podaje się samobójstwo na czołowych miejscach w grupie wiekowej od 15 do 45 lat. Zwiększa się liczba aktów autoagresji u młodych ludzi w wieku 13-24 lat. Jak już zbadano młodzież nie do końca zdaje sobie sprawę z ogromu tego zjawiska, ale za to wiedzą jakie sytuacje czy co prowadzi do samobójstwa.
„Znajomi i przyjaciele, którzy tydzień temu […] opowiadali o tym, jak bardzo zwykłą i pogodną była dziewczynką. Jakby każdy starał siebie i innych przekonać, że jest niewinny. Że naprawdę nic nie wskazywało na to, że dziecko chce odebrać sobie życie”.
Ile jeszcze takich fragmentów artykułu będziemy musieli przeczytać w tygodnikach, miesięcznikach czy zwykłych brukowcach żeby dorośli w końcu zaczęli zwracać uwagę na dzieci, postarali się je zrozumieć i zapobiec tragedii?
Czy potrzebna była taka tragedia? Czy nie dało się zwrócić uwagi na zachowanie czy sytuację Martyny Filipiak 10-letniej samobójczyni? Czy nie dało się odmienić losu Jadzi ze Szczecina wesołej 12-latki? Czemu nikt nie zwrócił uwagi na 13-letniego Marcina z Pomorskiego, który bał się lania za rozerwanie przypadkowo spodni koledze?
Zapytajmy, co dzieje się z dorosłymi, tymi którzy są odpowiedzialni za dzieci, ich wychowanie i ich przyszłość? Przecież to dzieci i młodzież są ich przyszłością, są przyszłością naszego narodu. Dlaczego to właśnie dorośli są najczęstszą przyczyną myśli samobójczych dzieci i młodzieży? Ile jeszcze musi zdarzyć się tragedii, byśmy zaczęli dostrzegać problemy naszych pociech? Czy już po prostu nie chcemy ich widzieć?!?
Przez krótkowzroczność rodziców „30-50 dzieciaków popełnia samobójstwo w Polsce, to dwie klasy gimnazjalne. Wśród starszych nastolatków rokrocznie wiesza się, truje lub wykrwawia 300 młodych ludzi to tyle samo co jedno duże liceum.” Pozostaje nadzieja, że jeszcze wszystko się może zmienić, jeśli tylko dorośli zmienią swój stosunek do dzieci, a czasem, jeśli zmienią życie i samych siebie dla swoich dzieci…