Depresja u dzieci i młodzieży
Objawy dziecięcej depresji:
- # jest notorycznie smutne, ma poczucie beznadziejności;
- nie cieszą go rzeczy, czynności (nawet spotkania z przyjaciółmi), które wcześniej lubiło;
- często wydaje się poruszone (wzburzone), pobudzone, drażliwe, nerwowe;
- często też uskarża się na bóle głowy, żołądka oraz opuszcza zajęcia w # lub szkole (ma też gorsze wyniki w nauce);
- # może sprawiać wrażenie znudzonego albo pozbawionego energii (niska motywacja), często ma problemy z koncentracją uwagi;
- jest niezdecydowane, zapominalskie;
- jego samoocena jest niska, występuje poczucie winy;
- powszechnymi objawami depresji u # i młodzieży są zmiany zwyczajów dot. snu i jedzenia;
- mogą występować myśli samobójcze, dot. śmierci (niezwykłe zaabsorbowanie śmiercią, umieraniem), uzależnienie od narkotyków i/lub alkoholu;
- # mogą się angażować w ryzykowne przedsięwzięcia, mieć skłonność do wypadków, zranień;
- depresja bywa powiązana z fobiami, panicznym lękiem.
Przyczyny depresji:
1. Dominujące przyczyny biologiczne
Pierwsza linia badań, która obejmuje przyczyny depresji w przeważającej mierze biologiczne, omówi tzw. przyczyny genetyczne i inne, w których uczestniczy Centralny System Nerwowy (CSN).
1.1. Przyczyny genetyczne
U osób chorujących na depresję można zaobserwować różnicę aktywizacji pomiędzy prawą i lewą korą przedczołową (Davidson, 1998). Studia badawcze w zakresie EEG pokazują, iż lewa przednia okolica kory mózgowej odpowiedzialna jest za pozytywne emocje i pamięć, natomiast półkula prawa jest zaangażowana w negatywne odczucia. W sytuacji gdy osoba ma biologiczną predyspozycję do depresji, czyli uwarunkowania genetyczne, zauważa się większą aktywację fal alfa w prawym płacie czołowym. Jest także dowiedzione, że lewa półkula połączona jest z nastawieniem motywacyjnym, natomiast prawa z tzw. wycofanymi zachowaniami. W sytuacji gdy lewa przednia część mózgu pozostaje pod wpływem fal alfa, można zaobserwować u osoby cierpiącej na depresję negatywne nastawienie do podejmowania jakichkolwiek działań, a ponadto deficyt w postrzeganiu pozytywnych doznań (Henriques, Davidson, 1991).
Jednym z pierwszych wyjaśnień etiologicznych depresji jest niewątpliwie czynnik genetyczny, jednakże nie są jeszcze znane odpowiedzi na wiele z pojawiających się pytań, m.in. na pytanie o mechanizm jej przenoszenia.
1.2. Przyczyny związane z CSN
Skoro nie jest jeszcze jasny udział mózgu w tzw. „zachowaniach normalnych” człowieka, to tym bardziej nie można opisać jego udziału w patologiach takich jak depresja dziecięca. Jednakże badacze kładą nacisk na zasadność przebadania relacji przyczynowych pod różnymi kątami:
- konsekwencje niektórych zaburzeń dla zdrowego do tej pory CSN;
- zaburzenia czy wrodzone dysfunkcje CSN jako przyczyny pewnych zaburzeń psychopatologicznych;
- inne syndromy zachowania psychopatologicznego, które związane są z niedorozwojem pewnych struktur mózgu.
2. Doświadczenie życiowe - inna przyczyna depresji
Niektóre doświadczenia życiowe mają cechy patogenne i powodują zaburzenia w procesie dojrzewania osoby. Doświadczenia te można podzielić na dwa typy (choć mają wiele wspólnego): doświadczenia o charakterze indywidualnym i doświadczenia o etiopatologii społecznej i kontekstowej.
2.1. Doświadczenia indywidualne
Doświadczenia indywidualne, szczególnie te o charakterze emocjonalnym (separacja, pozbawienie czegoś, utrata etc.) mają wielkie znaczenie destabilizujące. Mają one swoje konsekwencje w postaci zaburzeń psychosomatycznych, a konkretnie w postaci depresji i neuroz. Kiedy takie doświadczenia wypełniają przestrzeń dziecka czy nastolatka, mówimy o tzw. life events (doświadczeniach życiowych). W niedawnych badaniach potwierdziło się znaczenie, jakie mogą mieć niektóre z tych życiowych doświadczeń dla osób małoletnich. Mogą one mieć silny charakter stresujący, konsekwencje w postaci strachu, depresji, zaburzeń zachowania etc.
2.2. Doświadczenia pochodzenia społecznego
Tak w ogólności nazywa się przyczyny społeczne, które wywołują zaburzenia psychopatologiczne, a konkretnie depresje dziecięce. Okolicznością fundamentalną, która je wywołuje, jest interakcja, doświadczenie współuczestnictwa i funkcjonalna zależność od środowiska, jak ma to miejsce głównie w rodzinie, szkole i na ulicy.
Duża częstotliwość czy powtarzanie się frustrujących doświadczeń, które kumulują się w strachu towarzyszącym zwykle tym wydarzeniom, może doprowadzić dziecko do zachowań depresyjnych, spotęgowanych przez sytuację bezradności i bezbronności, która je otacza.
a) Rodzina jest jednym z doświadczeń kontekstowych, które w najwyższym stopniu decyduje o konfliktach powstałych w otoczeniu dziecka. Dzieje się to przez wpływ, jaki wywiera na jego postępowanie i przez całą sieć stosunków, które tworzą się na jej łonie. Potwierdza to badanie G. Nissena (1991), który w gronie 100 dzieci depresyjnych w wieku poniżej sześciu lat doszukał się jednej trzeciej z problemami emocjonalnymi spowodowanymi oddaleniem od rodziny w okresie dłuższym niż sześć miesięcy. Prawdą jest, że typ rodziny, w którym żyje dziecko, warunkuje również jego interakcje i konsekwencje względem niego samego. Zgodnie ze sposobem zorganizowania czy strukturą wewnętrzną rodziny mówi się o różnorodnym ewentualnym ryzyku dla młodszych dzieci: sytuacja adopcji, dzieci samotnych matek, dziecko matki zmarłej przy porodzie, jedynak, nieobecność ojca, źle prowadzący się rodzice, rozbite rodziny, dzieci emigrantów, odwrócony model rodziny (słaby ojciec, silna matka), autorytarni rodzice, sytuacja nadopiekuńczości, jedno dziecko preferowane kosztem drugiego etc. Kolejny raz rezultaty badań nad depresją dziecięcą (Nissen) potwierdzają wcześniejszą klasyfikację rodzinną: wśród dzieci zdiagnozowanych jako depresyjne 58% należało do rodzin rozbitych, 22% było dziećmi samotnych matek, 23,8% utraciło ojca a 7,6% matkę przed 15-tym rokiem życia, w 23% przypadków rodzice naturalni byli w separacji lub po rozwodzie. Według tego samego badania środowisko rodzinne tak samo nie zadowala w następujących przypadkach: kłótnie rodzinne (23,8%), niestałość pożycia rodzinnego (13% żyło z matką i ojczymem, a 2,9% z matką i wujkiem).
b) Szkoła, tak jak rodzina, stanowi inne wielkie doświadczenie o znaczeniu patogennym. Jako środowisko bardzo wpływa na zachowanie depresyjne dziecka. Prowadzi się tam małe dzieci i poza ogniskiem rodzinnym spędzają dużą część dnia.Samo znalezienie się w żłobku, przede wszystkim w przypadku dzieci w wieku 6-8 miesięcy, stanowi dla wielu z nich ogromny szok emocjonalny. Później inne, kiedy trafiają do szkoły, doświadczają uczuć niepewności, stresu z negatywnymi skutkami powodującymi trudności w nauce i relacjach z niektórymi kolegami, wywołanymi brakiem motywacji i zaufania do siebie samego. Spadek wyników szkolnych, po pierwszych trzech, czterech latach, jest jednym z najlepszych wskaźników ewentualnego pojawienia się obrazów depresyjnych. Jak pisze Polaino-Lorente (1988), „dziecko, które powtarza rok i doznaje w szkole porażek, będzie się czuć odpowiedzialne za rodzinne kłótnie swoich rodziców, postrzegając siebie jako winnego wszystkiego, co w domu negatywne, zmniejszy się jego szacunek do samego siebie, uformuje negatywne pojęcie siebie, obniży ono poziom swoich aspiracji, wyrzeknie się relacji z kolegami, którzy otrzymują lepsze oceny od niego, zmniejszy swoje zaangażowanie społeczne, starci naturalną spontaniczność etc. a (ta porażka) może nawet być czynnikiem, który doprowadzi do samobójstwa”.
c) Ulica w ten sam sposób dostarcza wielkiej różnorodności bodźców psychospołecznych bardzo trudnych do zidentyfikowania i opanowania przez dziecko lub nastolatka. Jest obrazem, w którym istnieje mnóstwo mechanizmów naśladowania, odrzucenia, w którym występują zaburzenia i zniekształcenia normalnej dynamiki osobowości oraz w którym dziecko może być w szczególny sposób wystawione na zranienie. Konsekwencją takich czynników środowiskowych może być pojawienie się niedostosowanych zachowań, marginalizacja, zaburzenia psychopatologiczne a nawet jakieś zachowania depresyjne.
Jak pisze Kovacs depresyjna podatność na zranienie w dzieciństwie wydaje się zależeć od pewnych ukrytych struktur poznawczych, które uaktywniają się w obliczu określonych bodźców zewnętrznych i wewnętrznych, które mogą pochodzić ze środowiska (przede wszystkim z ulicy), w którym podmiot przebywa. Rzeczywiście, bycie bardziej lub mniej narażonym na zranienie przez depresję dziecięcą jest skutkiem całej sieci zmiennych typu socjokulturowego.Z tego powodu trudno jest konkretnie wskazać lub zdefiniować zasadniczy czynnik wywołujący dziecięce zachowanie depresyjne. Należałoby raczej mówić o współwystępujących czynnikach w etiologii depresji, jak mówi badacz Lewinsohn.
3. Inne czynniki wywołujące depresję
Klasyfikacja sporządzona przez Rodrigueza Sacristana (1995) obejmuje zespół zjawisk czy sytuacji, które należy brać pod uwagę, gdyż w pośredni sposób istnieją jako elementy współprzyczynowości depresji. Podstawowe to temperament, wiek, płeć i kilka innych.
3.1. Wiek
Stosownie do wieku i etapu rozwoju osoby małoletniej podobne negatywne wydarzenia mogą mieć inne skutki dla różnych osób - podczas, gdy jedne nie wytrzymują zewnętrznych uderzeń (są bardziej podatne na zranienie) i zapadają na zdrowiu, inne się opierają, nie wpadają w przygnębienie. Wobec przytłaczających wydarzeń, takich, jak separacja rodziców, oddalenie od matki ze względu na hospitalizację etc., okres niemowlęcy i wczesne dzieciństwo (od szóstego miesiąca życia dziecka do czwartego roku) jest okresem podwyższonego ryzyka. Natomiast śmierć któregoś z rodziców ma zwykle bardziej intensywne konsekwencje w okresie młodzieńczym.
3.2. Płeć
Powszechnie przyjmuje się, że do osiągnięcia dojrzałości płciowej większa jest wrażliwość mężczyzn. Potwierdzają to badania nad zdolnością opierania się wobec life-events. Wszelako różnice pomiędzy płciami w zdolności do psychologicznej adaptacji są w psychopatologii dziecięcej w dalszym ciągu przedmiotem badań i dyskusji. Jako dane o znaczeniu epidemiologicznym możemy podać za Nissenem (1991) różnice w występowaniu u chłopców i dziewcząt określonych syndromów. Syndromami najczęstszymi u mężczyzn są zaburzenia zachowania, przestępczość, autyzm i strach (65%). Neurozy obsesyjne i depresja u kobiet osiągają niższy procent. Z drugiej strony, w odniesieniu do problemów zdrowia psychicznego w dzieciństwie i okresie młodzieńczym dane Pedreiry, Rodrigueza Sacristana i Zaplany prowadzą do wniosku, że mężczyźni wymagają pomocy dwa razy częściej niż kobiety. Kobiety przedstawiają więcej problemów depresyjnych i psychosomatycznych, lecz wymagają mniejszej pomocy. Ostatecznie, wydaje się, że mężczyźni są bardziej podatni i chorują wcześniej niż kobiety.
3.3. Temperament
Dzieci różnią się, wedle licznych publikacji, temperamentem i zachowaniem. Długotrwałe badania przeprowadzone w Nowym Jorku (Nyls) pośród 136-ciu przypadków wykazały dziewięć różnych sposobów zachowania, a dla oceny indywidualnych profilów wypracowano dwa kwestionariusze: BBQ, dla dzieci między 3-cim a 10-tym miesiącem życia, i TBQ, dla dzieci między 11-tym a 15-tym miesiącem. W badaniach tych wskazano wyraźne związki między sposobami zachowania a różnicami indywidualnymi. Chociaż wnioski z tych badań nie są ostateczne, możemy jednak powiedzieć, że większa czy mniejsza zdolność adaptacji emocjonalnej czy społecznej u dzieci zawiera w sobie funkcjonalny związek z jednym bądź drugim typem temperamentu. Temperament ma zasadniczo charakter biologiczny, stale jednak oddziałuje na niego otoczenie. Stosownie do tej interakcji zmienia się ostateczna konfiguracja zachowania psychopatologicznego dziecka i, wskutek tego, ostateczny kształt ewentualnych przejawów depresyjnych.
Leczenia depresji - Psychoterapia:
Najnowsze badania dowodzą, że metody psychologiczne są równie skuteczne w leczeniu wielu zaburzeń psychicznych jak inne metody interwencji, a w leczeniu depresji u dziecii młodzieży są nawet bardziej skuteczne niż farmakoterapia. Jest wiele form i metod psychoterapii, a jedną z nich jest terapia poznawcza, podczas której następuje modyfikowanie i przeobrażanie procesów poznawczych (myślowych), które wywierają wpływ na nastrój i zachowanie. Właśnie ta forma psychoterapii okazała się skuteczną metodą leczenia depresji u dzieci i młodzieży.
Stosując tę metodę wychodzi się z założenia, że nastrój i zachowanie wynikają z tego, co i jak myśli dany człowiek. Tak więc zmiana myślenia może prowadzić do zmiany nastroju i zachowania. Jest wiele rzeczy, których nie można obiektywnie zmienić (albo jest to niezwykle trudne), ale zawsze można zmienić własne myślenie. Skuteczność takiego podejścia zależy od zrozumienia mechanizmów rządzących myśleniem osoby, której się pomaga. Dzieci czy nastolatki, których procesy poznawcze nie są jeszcze w pełni ukształtowane, są bardzo podatne na ich zaburzenia i zakłócenia - rozwijają w sobie wypaczony obraz rzeczywistości i ponure myśli, które utrwalają ten obraz. Ale ta niedojrzałość i plastyczność procesów poznawczych sprawia także, iż są bardziej podatne na terapię i łatwiej zmieniają swoje myślenie, co staje się atutem w stosowaniu tej metody interwencji psychologicznej.
Aby już więcej nie wróciła
Jak dotąd nie potwierdzono skuteczności leczenia depresji u dzieci i nastolatków środkami farmakologicznymi. Brak też przekonywających dowodów na to, iż stałe przyjmowanie leków przeciwdepresyjnych zmniejsza ryzyko nawrotu choroby. Jak dotychczas najlepsze wyniki daje terapia poznawcza, która równocześnie najskuteczniej zabezpiecza przed nawrotem choroby. Do terapii poznawczej warto włączyć także inne elementy psychoterapii, dzięki którym trwale poprawi się samoocena młodego człowieka, np. rozwijanie zainteresowań, satysfakcjonujących kontaktów interpersonalnych czy umiejętności radzenia sobie z problemami i stresem.
Nie można oczywiście pominąć atmosfery w domu rodzinnym. Pozytywny klimat uczuciowy w rodzinie, bezwarunkowa akceptacja dziecka i jednoznaczne wsparcie rodziców i innych członków rodziny na pewno chronią dziecko przed depresją.
W leczeniu depresji niezbędna jest pomoc psychologa, psychiatry (najlepiej dziecięcego) i rodziny. Czasami stosuje się leczenie farmakologiczne. Najważniejsze jest jednak otoczenie dziecka opieką i nie zostawianie go samemu sobie, bo bagatelizowanie problemu często prowadzi do tragedii.
Urszula Jehorynko i Paulina Nowak
gr.I NP i WP/zaoczne