Ernest Gellner „Narody i nacjonalizm”

Uwaga od streszczacza: tekst ogólnie jest szalenie mglisty i poza nielicznymi fragmentami raczej o niczym. Autor stawia jaką hipotezę i tak się tym zachwyca, że już jej nawet nie udowadnia. Poza tym w kółko powtarza to samo. Mimo to życzę miłej lektury.

A. DEFINICJE

Nacjonalizm jest zasadą polityczną, według której jednostki polityczne (państwa) powinny pokrywać się z jednostkami narodowymi. Przecinanie się granic państwowych i narodowych jest błędem.

Nacjonalizm można rozumieć jako sentyment (w znaczeniu emocjonalnego sprzeciwu wobec złamania powyższej zasady) lub jako ruch polityczny (mający na celu jej realizację). Nacjonalizm jest też teorią politycznego legitymizmu.

Autor rozróżnia dwie wersje nacjonalizmów, jednak nie podaje ich klarownej klasyfikacji

- nacjonalizmy etyczne - kierowane do swojego narodu

- nacjonalizmy uniwersalistyczne - w odniesieniu do wszystkich narodów

Definiując państwo autor przytacza Maxa Webera i określa je społecznym działaniem mającym monopol na użycie przemocy, inną formą wyjaśnienia tego pojęcia jest charakterystyczny, zinstytucjonalizowany sposób społecznego podziału pracy. Jeszcze inna przytaczana definicja określa państwo jako instytucję lub zbiór instytucji wymuszających ład publiczny.

Według autora pojęcia państwa i nacjonalizmu są ze sobą ściśle związane

Trzy fazy rozwoju społeczeństw:

- społeczeństwa preagrarne

- społeczeństwa agrarne (tu po raz pierwszy pojawia się instytucja państwa)

- społeczeństwa industrialne

Definicja narodu

- wspólnota połączona wspólną kulturą (system idei, znaków, skojarzeń, sposobów zachowywania i porozumiewania się) - def. kulturowa

- ludzie muszą świadomie wyrażać (czuć) przynależność do narodu - def. woluntarystyczna - wydaje się że bliższa autorowi - według niej narody są więc wytworem ludzkiej solidarności, lojalności i przedświadzceń

B. Kultura społeczeństw agrarnych

W tego typu społeczeństwach pojawia się umiejętność czytania i pisania, a co za tym idzie tworzy się klasa ludzi wykształconych (klerków - Gellner), która wypiera przewodnią rolę magów występujących w społeczeństwach preagrarnych.

W ten sposób powstaje szansa na wyparcie wielu lokalnych kultur (np. jednej wsi), poprzez jedną kulturę większego zasięgu. Wynalazek pisma i postępująca centralizacja władzy, kultury itp. pozwalają na gromadzenie zasobów wiedzy i kultury, a następnie na ich międzypokoleniowe przekazywanie.

Tworzy się nowa forma struktury społecznej:

na dole - oddzielone pionowe niezależne wspólnoty producentów rolnych

na górze - uwarstwione poziomo klasy stanów rządzących - wojska, administracji, duchownych i kupców.

W takich warunkach zaistnienie nacjonalizmu nie jest możliwe, gdyż władza i kultura nie są ze sobą tożsame, to znaczy. nie mają wspólnych interesów i nie współdziałają ze sobą. Struktura społeczn0 - polityczna nie pozwala na kojarzenie ze sobą jednostek politycznych z jednostkami kulturowymi. (np. średniowieczna Europa)

Mimo występowania mnogości kultur, żadna z nich nie ma tak dużego zasięgu i nie jest na tyle silna, aby przejawiać „imperialistyczne” dążenia do dominacji nad innymi kulturami.

W kwestii państwa występuje w tej fazie rozwoju społeczeństw ogromne zróżnicowanie pod względem rozmiarów i form.

Autor próbuje dokonać (z marnym skutkiem) klasyfikacji struktur władzy:

scentralizowana (średniowieczny Kościół) - zdecentralizowana (chińska administracja)

zamknięta (Hinduizm) - otwarta (Europa)

łącząca - wyspecjalizowana

„ogiery” - „wołochy” ???????

C. Społeczeństwo industrialne

Gellner ponownie przytacza Maxa Webera, według którego o powstaniu społeczeństw industrialnych zadecydowało pojęcie racjonalności, którego korzenie można znaleźć w etyce protestanckiej. Na racjonalność składają się spójność i skuteczność.

Społeczeństwo industrialne charakteryzuje się bezustannym, nieprzerwanym i oczekiwanym rozwojem, który autor określa pojęciem postępu. Drugą cechą tego społeczeństwa jest sprawowanie kontroli nad społeczną agresją poprzez dystrybucję dóbr materialnych.

Wraz z rozwojem nauki pojawia się nowa koncepcja postrzegania rzeczywistości - koncepcja jednolitości świata. Według niej światem rządzą zawsze i wszędzie te same prawa, a ograniczenia mają charakter wyłącznie empiryczny. Takie podejście umożliwia dalszy rozwój poznawczy.

W porównaniu ze społeczeństwem agrarnym społeczeństwo industrialne jest mobilne i egalitarne, dzięki stosunkowo niskim barierom klasowym. Wytwarza się nowy, bezustannie ulegający zmianom podział pracy, gdzie każdy jest kierowany do zadań, na które aktualnie jest zapotrzebowanie. W tego typu gospodarce występuje duża liczba zajęć i wysokie zapotrzebowanie na specjalistów.

pojawia się Choroba Dyplomu (pojęcie Ronalda Dore'a) - oznacza przecenianie formalnych kwalifikacji

Język jako środek komunikacji staje się niezależny od lokalności, zawodu czy nawet od kontekstu - Basil Bernstein nazywa go „kodem rozwiniętym”. Język nabiera formy przekazów bezosobowych.

Upowszechnia się kultura wyższa - ta sama kultura staje się dostępna dla wszystkich, bez potrzeby uczestnictwa w jej tworzeniu - „kultura anonimowa”. Niezbędny staje się system kształtowania struktury społecznej poprzez szkolnictwo - tylko państwo może udźwignąć taki ciężar. Edukacja staje się miernikiem przydatności do życia w społeczeństwie.

Egzosocjalizacja staje się czynnikiem, który spaja państwo i kulturę - a to daje podstawy i stanowi sedno nacjonalizmów

D. Epoka nacjonalizmów

Gellner próbuje wytknąć słabości nacjonalizmów ( w rozumieniu zdefiniowanym na początku) rozumując w następujący sposób. Kulturę narodową możemy po pewnym uproszczeniu utożsamiać z językiem. Na świecie jest osiem tysięcy języków, więc zgodnie z zasadą nacjonalizmu, powinno istnieć osiem tysięcy państw. Tymczasem istniej około dwustu. Nie ma szans i aspiracji narodowych do tworzenia takiej liczby państw. Przykładem, a zarazem wyjątkiem może być nacjonalizm szkocki, który Gellner nazywa „precedensem” i określa jako nacjonalizm rzeczywisty (dążenie do separacji) w odróżnieniu od nacjonalizmu potencjalnego.

Drugą niespójnością nacjonalizmu jest według autora mit o budzeniu się narodów do nacjonalizmów przez nieokreślonych „budzicieli”. Gellner określa to jako niepoważne. Nacjonalizm bowiem nie polega na budzeniu się jakiejś starej drzemiącej siły, ale jest konsekwencją aktualnej struktury społecznej.

Po trzecie autor nie zgadza się z poglądem, że narody są zjawiskami naturalnymi i jako takie roszczą sobie określone prawa. Narody są tylko i wyłącznie wytworem ludzkim.

E. Co to jest naród?

Gellner podaje podstawowe cechy wyróżniające naród od innych wspólnot:

1. musi występować wolna wola osób, które tworzą naród

2. powinna występować wspólnota kulturowa, co jednak autor sam zaraz obala, gdyż w epoce kulturowej homogeniczności jest to dość trudne.

3. warunek zbieżności granic.

Narody więc można definiować tylko w kategoriach właściwych epoce nacjonalizmu. W tym momencie pada najważniejsze i w sumie jedyne konkretne twierdzenie na obszarze ok. 160 stron tej fascynującej lektury. A to i ono:

„ ... to nacjonalizm stwarza więc narody, a nie narody nacjonalizm. Nacjonalizmy nie narzucają kultury lecz są jej efektem. Naród nie jest więc tym, na co się kreuje ...”

Więcej tak ciekawych sentencji Gellner niestety w swoim dziele nie umieścił. Powyższe stwierdzenie jest chyba ważne bo autor powtarza je kilkadziesiąt razy w toku swojego dalszego wywodu. Na koniec możemy znaleźć jeszcze ekstra mglistą podstawę typologii nacjonalizmów, której kategorią klasyfikacji mogą być:

- władza

- dostęp (szeroki lub wąski) do wykształcenia dla rządzonych i rządzących - w sumie czterech różnych kombinacjach

- kultura - monokulturowość lub wielokulturowość

- ideologia

I to już chyba na tyle.

---