„Jestem Polakiem,
więc mam obowiązki polskie: są one tym większe i tym silniej się do nich poczuwam, im wyższy przedstawiam typ człowieka.”
Roman Dmowski.
TRADYCJE POLSKIEGO NACJONALIZMU.
„Nacjonalizm - postawa społeczno-polityczna uznająca interes własnego narodu za nadrzędny wobec interesu grup społecznych, społeczności regionalnych czy wyznań religijnych. Ideologia ta uznaje państwo narodowe za najwłaściwszą formę organizacji społeczności złączonej wspólnotą pochodzenia, języka, historii i kultury. W dziewiętnastowiecznym nacjonalizmie istotnym elementem był darwinizm społeczny, który zakładał, że życiem społeczeństw rządzą te same zasady, co światem przyrody. Według nacjonalistycznej interpretacji historii świat był i jest areną walk pomiędzy różnymi narodami, z których tylko najsilniejsze mają prawo do przetrwania. Ważnym aspektem nacjonalizmu jest zerwanie z wewnętrznymi podziałami społeczeństwa, odrzucenie przeżytków (takich jak klasy społeczne), modernizacja i rozwój.”
Ojcem polskiego nacjonalizmu niewątpliwie jest Roman Dmowski. Podobnie jak Piłsudski wyrósł w cieniu klęski powstania styczniowego (1863-64), jednak wyciągając z niej diametralnie odmienne wnioski. Biolog z wykształcenia (doktorat „Przyczynek do morfologii wymoczków włoskowatych - cilia”, obroniony w 1893 r. w warszawskiej Szkole Głównej) Urodził się 9 sierpnia 1864 r., w podwarszawskiej wówczas miejscowości Kamionek (obecnie dzielnica Warszawy - Praga), w rodzinie rzemieślniczej z drobnoszlacheckim rodowodem. W 1881 r. zakłada w III Gimnazjum w Warszawie tajną organizację uczniowską „Strażnica". Jeszcze w czasie studiów wstąpił do Związku Młodzieży Polskiej (Zet), który był jedną z tajnych organizacji założonych przez Ligę Polską kierowaną przez Zygmunta Miłkowskiego(1824-1915, ps. Teodor Tomasz Jeż). Liga Polska i Zet powstały w 1887 r. W Warszawie ZMP został zorganizowany przez Zygmunta Balickiego(1858-1916). Dmowski wstąpił do Zetu w 1888 r. i bardzo szybko objął w nim przywództwo. Od grudnia 1889 r. był także członkiem Ligi Polskiej. Swój rodowód polityczny wywodzi od Jana Ludwika Popławskiego(1854-1908), swego nauczyciela „duchowego", ojca nowoczesnej polityki polskiej. Już w czasie studiów podjął polityczną działalność niepodległościową organizując w 1891 r. w setną rocznicę Konstytucji 3 maja pochód studentów warszawskich, będący pierwszą wielką manifestacją polityczną od 1863 r. Od sierpnia 1892 r. do stycznia 1893 r. odsiadywał wyrok w X pawilonie Cytadeli warszawskiej za zorganizowanie manifestacji w dniu 3 maja. Z jego inicjatywy w lutym 1893 r. rozwiązano Ligę Polską, a na jej miejsce powołano Ligę Narodową. Po zreorganizowaniu Ligi, Dmowski wydał w 1893 r. na polecenie Komitetu Centralnego broszurę pt. „Nasz patriotyzm”, w której sformułował po raz pierwszy program ruchu narodowego. Zajął w niej stanowisko wszechpolskie (to jest obejmujące wszystkie trzy zabory) i narodowe, w przeciwieństwie do dzielnicowego i klasowego, któremu hołdowała orientacja socjalistyczna. Mówił w niej także o wzrastającej sile klasy robotniczej i chłopskiej. Rozwój świadomości narodowej wśród tych klas jest jednym z główniejszych celów odzyskania niepodległości. Dmowski krytykował ugodową politykę polskich elit w trzech zaborach. Państwo silne to takie, której wielki kapitał jest pod opieką rządu, a rząd wszelkimi metodami broni się przed kapitałem zagranicznym. Elitom nie zależy na tym, aby klasa robotnicza stała się silna i zorganizowana.
W broszurze tej także widać krytykę tzw. „polityki biernego oporu”, która odrzuca wszelkie nielegalne formy oporu przed zaborcami. Wynaradawianie na ziemiach polskich przyjęło postać tak drapieżną i niebezpieczną, że opieranie się na instytucjach polskich, które przetrwały, nie są wystarczające i prowadzą do wyniszczenia polskości. Z drugiej jednak strony walka zbrojna o niepodległość także mija się z celem, ponieważ liczba wrogich wojsk i ich siła militarna jest miażdżąca. Powstanie zbrojne spowoduje jedyne utratę elit, najwartościowszych jednostek w kraju, przelanie krwi, która w przyszłości będzie bardzo pomocna w obronie granic. Należy tu śledzić wydarzenia na arenie międzynarodowej. Ewentualny konflikt zbrojny między zaborcami na terenach polskich, może przynieść korzystne rozstrzygnięcie sprawy polskiej.
Walka o Polskę wolną, silną to bojkot artykułów państw zaborczych, ich instytucji, manifestowanie polskości na każdym kroku. Należy uprzykrzać życie zaborcom i uświadamiać masy o swojej polskości. Trzeba liczyć się z ofiarami w tej walce. Siłę wrogiego rządu przeciwstawić należy działaniem rządu narodowego, tworzenie nielegalnych polskich czasopism, szkół, czy organizacji ma zapobiec rusyfikacji. Walka nie tylko zbrojna, ale i moralna z wrogiem pozwoli na osiągnięcie naszego celu: Polska niepodległa.
Roman Dmowski w 1893 r. za zorganizowanie demonstracji w setną rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja zostaje zesłany na przymusowe osiedlenie w Mitawie w głębi Rosji. W 1895 r. opuszcza nielegalnie Mitawę i udaje się do Lwowa, gdzie od lipca tegoż roku przejmuje redakcję „Przeglądu Wszechpolskiego" (przemianowanego w styczniu z „Przeglądu Emigracyjnego"). Od stycznia 1896 r. przystąpił również do redagowania pisma J. L. Popławski. W latach 1895-1905 „Przegląd Wszechpolski" był głównym ideowym pismem ruchu narodowego. Ruch narodowo-demokratyczny pod wodzą Dmowskiego, stał się jednym z głównych składników polskiego życia politycznego w początkach XX wieku. Nakaz myślenia na ile było to możliwe, działania politycznego, zgodnego z jednym, wspólnym dla wszystkich Polaków interesem narodowym, był głównym zadaniem sformułowanym w programie ruchu opublikowanym w 1897 r. Od tego roku Liga Narodowa podjęła się tworzenia we wszystkich zaborach stronnictwa politycznego, które mogłoby podjąć legalną działalność. Rok ten powszechnie przyjmuje się jako datę powstania Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego. Narodowa Demokracja do roku 1914 zdobyła się na olbrzymi wysiłek uświadamiania narodowego chłopów i robotników. Wobec faktu, ze jeszcze w drugiej połowie XIX wieku 2/3 Polaków nie miało świadomości narodowej, było to pierwsze zwycięstwo w drodze do niepodległości.
W 1902 r. (najpierw w „Przeglądzie Wszechpolskim") ukazała się jedna z najważniejszych książek Dmowskiego „Myśli nowoczesnego Polaka”. Praca zawiera podstawową wykładnię zasad, jakimi miał się od tego czasu niezmiennie kierować cały ruch narodowy. A główny sens tej wykładni patriotycznego obowiązku Polaków wobec własnej ojczyzny zawarty jest w jego własnym stwierdzeniu zamieszczonym we wstępie: „Jestem Polakiem - więc mam obowiązki polskie: są one tym większe i tym silniej się do nich poczuwam, im wyższy przedstawiam typ człowieka". Książka ta jest na pewno arcydziełem polskiej ponadczasowej myśli Romana Dmowskiego, której celem była racjonalizacja działań politycznych, oparcie stosunków politycznych na realizmie. Był, bowiem pan Roman największym polskim anty-romantykiem. Krytykował polską młodzież, inteligencję, nawyki społeczeństwa żyjącego pod zaborami. ”Nie ma chyba wśród inteligencji żadnego kraju tak wielkiej stosunkowo liczby ludzi, posiadających wielostronne a powierzchowne wiadomości, połapane z książek i artykułów, a jednocześnie tak głupich w najelementarniejszych sprawach życia, zwłaszcza zbiorowego.” Bierność narodowa polskiej szlachty, jej otwartość na fundusze żydowskie spowodowała, że napływające, do Rzeczypospolitej przed zaborami, mniejszości etniczne i kulturowe, osłabiły narodowo mieszczaństwo, nie wpłynęło to pozytywnie na rozwój polityczny tegoż mieszczaństwa. Dmowski, wyrażając się o naszym narodzie, stwierdza, że „nasza cywilizacja, wskutek upadku miast w Rzeczypospolitej, przez szereg wieków pozostawiła lud nienaruszonym, nie wybierając nic prawie z niego na swój użytek. Z drugiej strony ustrój Rzeczypospolitej pozostawił masę ludową jako taką w zastoju, a nawet cofnął ją poniekąd cywilizacyjnie”.
Brak realizmu politycznego u Polaków, brak nawyku walki o swoje wywodził Roman Dmowski z typu wychowania narodowego. Przyczynę bierności widział w historii, w tym, że społeczeństwo polskie przez stulecia składało się tylko z dwóch nierywalizujących ze sobą warstw: szlachty i chłopstwa. To miało być przyczyną nie wykształcenia się w polskim społeczeństwie warstwy mieszczańskiej, później burżuazji. Przeznaczona dlań nisza opanowana została przez obcych nam społecznie Żydów, którzy stanęli na drodze stworzenia w Polsce nowoczesnej demokracji. W ten sposób w XIX i I połowie XX w. Polacy wzięci zostali w kleszcze dwóch przeciwników: wewnętrznego - Żydów oraz zewnętrznego - Rosjan, choć napisał, że „Polska bez Żydów, byłaby jak zupa bez pieprzu: bez smaku". Bitwa o interesy Polski nigdy się nie kończy, mają się o nie troszczyć tylko i wyłącznie Polacy, a obietnice sąsiadów trzeba przyjmować ze szczególną ostrożnością. „Codzienne doświadczenie - pisze Dmowski - nas uczy, że na tym świecie coraz mniej jest miejsca dla słabych i bezbronnych, że coraz mniej uwagi poświęca się tym, którzy biernie, z uległością znoszą krzywdy, ale to nam nie przeszkadza podnosić swojej słabości fizycznej i moralnej do godności cnoty. Patriotyzm - to nie system filozoficzny, który ludzie równego poziomu umysłowego i moralnego przyjmują lub odrzucają: to stosunek moralny jednostki do społeczeństwa: uznanie go jest koniecznością, a odrzucenie świadczy o moralnej niedojrzałości lub upadku.” Stał On na stanowisku, że naród polski, tak jak inne narody, ma prawo do obrony kluczowych praw i interesów w swoim kraju, a taką postawę określa się mianem patriotyzmu.
Razem z Janem L. Popławskim oraz Zygmuntem Balickim stanowili "tercet" kierujący Ligą Narodową, czyli popularnie mówiąc Endecją. Partia owa głosiła solidaryzm klasowy oraz "egoizm narodowy", zwalczając socjalistów i Żydów. W początkowym okresie potępiała także lojalizm względem zaborców, w tym też Rosji. Sytuacja zmieniła się po "odwilży" w Rosji, w wyniku przegranej wojny z Japonią, co spowodowało liberalizację rządów Mikołaja II. W Sankt Petersburgu powołano Dumę, w skład której weszło również "koło polskie" pod patronatem politycznym Dmowskiego. On sam był tam szeregowym członkiem, wysuwając na prezesów działaczy mniejszego kalibru. Ojciec polskiego nacjonalizmu zresztą zawsze unikał bezpośredniej odpowiedzialności politycznej.
Dmowski duchem narodowym określa: po pierwsze, wiara narodowa. Autor w swoim dziele „Nasz patriotyzm”(1893) pisze: „Ufni w prawość tej wiary idziemy naprzód, nie bacząc na kierowane przeciw nam ciosy ze strony obcych wrogów, ani na mniej lub więcej uczciwe oskarżenia, rzucane na nas przez swoich". Po drugie, język. Po trzecie, katolicyzm I po czwarte - kultura narodowa. Do tych czterech punktów należy dodać prawo i ekonomię. Wszystkie one stworzyć mają rdzeń polskiego patriotyzmu.
Już na kilka lat przed Wielką Wojną, ok. roku 1910, Dmowski stał się jednym z najpoważniejszych polityków polskich. Za najwybitniejszego spośród nich uznawał go przykładowo sam Ignacy Jan Paderewski. Zgon Popławskiego (dotychczasowego czołowego ideologa Endecji) w 1908 r. umocnił w tym zakresie pozycję jego samego. Nawiązał wiele kontaktów międzynarodowych, nie tylko w Rosji, lecz we Francji i Anglii. Odbył sporo podróży zagranicznych, także pozaeuropejskich. Wydał relatywnie głośną książkę Niemcy, Rosja i kwestia polska (1908). Wysunął tam tezę, że dla Polaków wrogiem nr 1 są kajzerowskie Niemcy (Prusy), dzierżące tereny najżywotniejsze dla przyszłego rozwoju Rzeczypospolitej: Poznańskie, Pomorze, Śląsk i Prusy Wsch.
W czasie I wojny światowej, w sierpniu 1917 r. Dmowski utworzył w Paryżu Komitet Narodowy Polski, złożony z działaczy ze wszystkich trzech zaborów. W 1918 r. obejmuje zwierzchnictwo nad tworzącą się pod dowództwem Józefa Hallera armią polską we Francji. Następnie zyskuje uznanie Komitetu Narodowego za przedstawicielstwo Polski przez państwa sprzymierzone. Umiał uczynić zjednoczenie ziem polskich celem wojennym najpierw Rosji, potem państw zachodnich, a wreszcie uzyskać uznanie niepodległości Polski za jeden z celów wojny. W 1919 roku jest delegatem Polski na konferencję pokojową w Paryżu. 28 czerwca Dmowski obok Paderewskiego, jako jeden z dwóch polskich sygnatariuszy podpisał w imieniu Polski Traktat Wersalski, który jako pierwszy dokument uznawał Polskę jako państwo w formie prawnomiędzynarodowej oraz walnie przyczynił się do zapewnienia Polsce miejsca wśród państw zwycięskich. Podpisując Traktat Wersalski - Roman Dmowski osobiście, grono skupionych przy nim polityków oraz cały ruch narodowo-demokratyczny jako całość mieli walną zasługę w odzyskaniu przez Polskę niepodległości oraz niemal całości ziem zaboru pruskiego, w odzyskaniu przez odrodzone państwo polskie nawet części tych ziem, które na zachodzie nie wchodziły nawet w 1772 r. w skład Rzeczpospolitej - części Górnego Śląska i Śląska Cieszyńskiego. Było to nie tylko rezultatem wielu wysiłków dyplomatycznych z lat wojny ale i okresu powojennego, gdy ustalane były warunki traktatu pokojowego z Niemcami. Było to owocem trzydziestoletniej, przemyślanej i wytrwałej pracy politycznej całego ruchu narodowego, usilnie zabiegającego o odzyskanie, a następnie obronę zachodnich kresów Polski.
Po zakończeniu wojny, w 1919 został posłem na Sejm, następnie, w czasie wojny polsko-bolszewickiej, był członkiem Rady Obrony Państwa. Dmowski usunął się nieco w cień, zajął się pisarstwem i publikowaniem artykułów na łamach ,,Gazety Warszawskiej" i ,,Polityki Narodowej". Od października do grudnia 1923 roku sprawował urząd ministra spraw zagranicznych. W tym samym roku otrzymał także doktorat honoris causa Uniwersytetu Poznańskiego. W 1925 wydał książkę "Polityka polska i odbudowanie państwa" świadczącą o jego ogromnym poczuciu odpowiedzialności za Kraj „bo Polska nie jest własnością tego czy innego Polaka, tego czy innego obozu, ani nawet jednego pokolenia. Należy ona do całego łańcucha pokoleń, wszystkich tych, które były i które będą".
Od 1922 roku polska młodzież często przyjeżdżała do posiadłości Dmowskiego koło Poznania. Sytuacja polityczno-gospodarcza kraju, w tym okresie, była zła. Do zrealizowania wizji państwa narodowego, rządzonego przez Polaków i w ich interesie niezbędne stało się stworzenie masowego ruchu, opartego na bezwzględnej dyscyplinie, karności i posłuszeństwie oraz hierarchicznych strukturach. Młodzi chcieli dokonać wymiany pokoleniowej w Ruchu Narodowym. Dmowski widział w nich przyszłą elitę narodu polskiego, dlatego przede wszystkim dla nich, w 1926 roku, napisał zeszyt programowy nowej organizacji narodowej Obozu Wielkiej Polski.
Jednym, z najważniejszych duchowych składników jest chrześcijaństwo, „Bez tego, co zrobił chrystianizm i Kościół Rzymski w dziejach, nie istniałyby narody dzisiejsze" - pisze Pan Roman w pracy "Kościół, Naród i Państwo". Praca Dmowskiego zapoczątkowała masowy powrót polskiej młodzieży do wiary katolickiej i Kościoła. Dmowski przybliża i utwierdza prawdy o roli Kościoła w życiu narodu, zadaniach narodu katolickiego, pisze o tym, aby ustawodawstwo państwa kierowało się religią katolicką, a Kościół był wyrazicielem sfery religijnej w funkcjach państwowych, wskazuje rolę niekatolików w państwie, którzy nie powinni decydować i prowadzić polityki sprzecznej z interesami katolickiego narodu lub polityki antykatolickiej. Twórca niepodległej Polski, podkreśla konieczność niesienia sztandaru wiary wysoko przez wielki naród, szczególnie wtedy, gdy władze Państwa nie niosą go zbyt wysoko. „Dziełem Kościoła było wychowanie indywidualnej duszy ludzkiej, mającej oparcie moralne w swym własnym sumieniu, a stąd posiadającej poczucie obowiązku i odpowiedzialności osobistej". Ducha wyraża fraza: „My, ludzie myślący i czujący po polsku", którą posługuje się Dmowski. W przypadku narodu polskiego taki wpływ miał katolicyzm. Zacytujmy ojca polskiej myśli narodowej: „Katolicyzm nie jest dodatkiem do polskości, zabarwieniem jej na pewien sposób, ale tkwi w jej istocie, w znacznej mierze stanowi jej istotę. Usiłowanie oddzielenia u nas katolicyzmu od polskości, oderwania narodu od religii i od Kościoła, jest niszczeniem samej istoty narodu" ("Kościół, Naród i Państwo"). Tym samym religia katolicka była tym czynnikiem, który "urabiał" narodowego ducha. W cytowanej przed chwilą pracy Pan Roman pisze również: „Kościół, bądź jako współpracownik prawa, bądź w walce z nim, urabiał wiekową pracą duszę jednostki, zbliżał ją ku dojrzałości, kształcił w niej sumienie, niszczył pierwotne, utrudniające byt społeczny instynkty, naprawiał obyczaje, [...] tworzył silną rodzinę. [...] Panujący bądź popierali go w tej pracy, bądź przeszkadzali mu, toteż taką pracę mógł wykonać tylko potężny Kościół, powszechny, niezależny od władzy państwowej i zdolny jej się przeciwstawić".2
Dmowski proponował bezskutecznie przystąpienie do Obozu między innymi: chadekom Stronnictwu Chrześcijańsko Narodowemu, Narodowej Partii Robotniczej, PSL-Piast. Z początkiem r. 1927 objechał główne miasta Polski, przemawiając na zgromadzeniach do wyznawców idei narodowej. Głównie apelował do młodych i sam się deklarował młodym, zawsze gotowym do zerwania z dawnym demokratyzmem i liberalizmem stronnictwa. Walka o ideologię OWP była ciężka: przeciwnicy, zorganizowani w Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, przeciwstawili mu środki administracyjne i pieniężne, jakich narodowcy nie mieli i nie zwykli byli używać. Obóz Wielkiej Polski był ruchem masowym , liczącym od 250 do 300 tysięcy członków. Ostatecznie, 28 marca 1933 roku, Obóz Wielkiej Polski rozwiązany został w całym kraju z powodu „działalności kolidującej z kodeksem karnym […] inspirowanie ekscesów i zaburzeń, podsycanie nienawiści partyjnej i rasowej, urządzanie demonstracji i zgromadzeń z wyraźnym zamiarem podburzania ludności przeciwko władzom państwowym”.
W r. 1928 Dmowski przekształcił Związek Ludowo-Narodowy w Stronnictwo Narodowe
i zaaprobował taktykę niewiązania się z żadną inną partią. Im cięższą klęskę stronnictwo poniosło w wyborach w marcu, tym więcej nadziei pokładał Dmowski w swym Obozie, jego hasła i myśli, rozwijane w książkach „Świat powojenny i Polska” (1931) oraz „Przewrót” (1934), podbijały serca i umysły młodzieży akademickiej, przenikały do warstw rzemieślniczych, robotniczych, włościańskich i nawet do szkół średnich, szerząc wszędzie zmysł samoobrony gospodarczej przed Żydami oraz przywiązanie do katolickich tradycji Polski. Roman Dmowski w drugiej połowie lat trzydziestych borykał się z problemami zdrowotnymi, odsunął się całkowicie ze sceny politycznej. Pół roku przed śmiercią osiadł w Drozdowie. 2.I.1939 roku zmarł, a jego pogrzeb, mimo utrudnień ze strony obozu sanacyjnego, stał się wielką manifestacją narodową.
Polskę kochał wyłączną, całopalną miłością, a im lepiej widział jej słabe strony, tym goręcej życzył jej siły i wielkości. W polityce daleki od oportunizmu, bezwzględny, zresztą bardziej brutalny na pokaz niż w rzeczywistości, choć nie gustował w humanitarnych doktrynach i frazesach, praktykował jednak etykę chrześcijańską, albo dokładniej: katolicką. Gwałt uczył gwałtem odciskać, ale sam go nie wszczynał, a w Polsce odrodzonej przestrzegał zasad i opozycji legalnej. Kłamać, oszukiwać, a zwłaszcza intrygować nie umiał - w tym słabszy od wielu swych przeciwników. Jeżeli karcił kogo za grzechy przeciw Polsce lub za złe obyczaje polityczne, to tylko ostrym słowem lub piórem. Ocenili go obcy za życia zgodniej, niż Polacy, że przytoczymy choćby zdania Anglika Dillona, Czecha Benesza, Rosjanina Wittego, Niemców Reckego i Rotha. Po śmierci oddali mu w prasie hołd przedstawiciele wszystkich kierunków. Pewnym jest to, że nie tylko rozpalił w całej Polsce ogniska patriotyzmu, ale stworzył ideologię narodową; że zorganizował politykę, która zaprowadziła Polskę w Wersalu do stołu zwycięzców: że w ojczyźnie wskrzeszonej potężnie pchnął naprzód sprawę oczyszczenia miast i wsi z pierwiastków żydowskich, całemu zaś narodowi dał wskazania wychowawcze w duchu cywilizacji zarazem polskiej, zachodnio - europejskiej i katolickiej.
W latach trzydziestych Narodowa Demokracja miała ogromny wpływ na społeczeństwo polskie, zwłaszcza na młode pokolenie. Był on znacznie szerszy niż kręgi wyborców endecji w czasie wyborów. Polegał on głównie na wytworzeniu popularnych pojęć i idei, na stworzeniu kategorii, którymi posługiwali się nawet polityczni przeciwnicy endecji. Filarem ideologii obozu narodowego była nadrzędność interesu narodowego. Nie była to jednak nadrzędność absolutna. Najwyższym bowiem dobrem jest Bóg i dlatego dobro narodu musi być podporządkowane prawu moralnemu. Endecy domagali się, by państwo służyło interesom jednego narodu i sprzeciwiali się idei patriotyzmu państwowego, koncepcji federacyjnej, którą piłsudczycy przejęli od konserwatystów. Stałym źródłem inspiracji duchowej miały być tradycje walki oraz obrony katolickości i polskości. Wysuwano również hasła samowystarczalności narodu polskiego i mówiono krytycznie o dawnym patriotyzmie, który szukał oparcia w innych narodach. Zdecydowanie odcinano się od hasła walk "za waszą i naszą wolność". Celem i dobrem nadrzędnym było dobro narodu jako całości, dlatego zdecydowanie wypowiadano się przeciw ideologii klasowej. Siłą liczebną endecji były masy patriotyczne chłopów, robotników, inteligencji, arystokracji, księży. Dzięki swym założeniom odnajdywała się ona blisko Kościoła, a w katolicyzmie widziała siłę jednoczącą naród.
W ramach Obozu Wielkiej Polski powstał w kwietniu 1927 r. Ruch Młodych OWP, któremu patronował Roman Dmowski. Zadaniem Ruchu było propagowanie idei narodowej w różnych środowiskach całego kraju. W czasie wyborów w 1930 roku brał on udział w akcjach bojowych, podczas których jego członkowie zakłócali wiece prorządowe i demolowali lokale BBWR. W ramach Ruchu Młodych powstał Oddział Akademicki OWP, który współdziałał z Młodzieżą Wszechpolską. Z inicjatywy Młodzieży Wszechpolskiej zawiązali oni w 1932 roku Obóz Zielonej Wstążki, który miał walczyć o gospodarczą i kulturalną izolację Żydów w Polsce. Nastąpiły blokady sklepów żydowskich polegające na nie wpuszczaniu do nich Polaków. Celem akcji była obrona interesów polskich kupców pod hasłem "swój do swego, po swoje" Młodzi narodowcy przeprowadzali blokady na uczelniach „numerus clasus” czyli tzw. getto ławkowe dla studentów pochodzenia żydowskiego.
Wzniesiono postulaty zakazu małżeństw mieszanych i zmiany nazwisk, uwidacznianie żydowskiego pochodzenia w drukarniach, zakazywano zatrudniania w żydowskich firmach nie-Żydów i w polskich firmach zatrudniania Żydów co miało rozwiązać problem bezrobocia. Żydzi mogliby zakładać swoje szkoły, ale poza gettem dyplomy w nich uzyskane traciły by ważność, mieli by prawo do tworzenia własnych instytucji samorządowych i swobody kultu za wyjątkiem uboju rytualnego i zakazu pracy w niedziele. Mniejszości słowiańskie miano polonizować, a niemiecką traktować tak jak Niemcy traktują mniejszość polską. Pewnikiem miała być wojna z III Rzeszą i oparcie granic na wałach Chrobrego odzyskanie reszty Śląska, Warmii, Mazur, Pomorza Zachodniego i Gdańska. Następnie walka z ZSRR miała być ostatnim etapem wyzwolenia narodów słowiańskich spod reżimu komunistycznego i żydowskiego.
W gospodarce apelowano o oparcie się na średnich i małych przedsiębiorstwach i ogólny nadzór nad gospodarką dla państwa, które wyznaczało by kierunki rozwoju gospodarczego.
Początkowo działacze OWP przychylnie skłaniali się do włoskiego faszyzmu, czy niemieckiego narodowego socjalizmu. Utożsamiali się z walką z elitą masonerii, czy burżuazją. Również stosunki włoskich faszystów z Kościołem zostały pochwalone. Od 1931r. zaczęto potępiać faszyzm za to, że nie potrafi uszanować podstawowych praw jednostki podporządkowując ją nadmiernie zbiorowości co jest wypaczeniem idei narodowej gdyż zdrowy katolicyzm i nacjonalizm nakłada na jednostkę pewne wymogi moralne i pozostawia jej swobodę bytu i rozwoju. Oskarżano także o przesadny kolektywizm, który krępował inicjatywę społeczną oraz o brak rotacji we włoskich władzach i pojawienie się wpływów hitleryzmu. W doktrynie narodowo socjalistycznej największe zastrzeżenia budził rasizm który uznano za odmianę materializmu, kłóci się on z zasadami chrześcijańskimi.
Po rozwiązaniu OWP część członków utworzyła w kwietniu 1934 r., wbrew woli Romana Dmowskiego, Warszawski Obóz Narodowo-Radykalny oraz Poznański Związek Młodych Narodowców. Powstanie ONR było zapowiedzią przejścia do działania metodami bardziej brutalnymi, stosowania gwałtu nie jako elementu doraźnej walki, ale jako postępowania założonego programowo, płynącego z uznania tej metody i odpowiedniego przygotowania członków. Było też dalszym krokiem w kierunku "uwspółcześniania" polskiego nacjonalizmu przez wprowadzenie radykalnych haseł społecznych. "Młodzi" rozumieli zjawisko kryzysu i zdawali sobie sprawę, że same hasła nacjonalistyczne nie są w stanie porwać mas. Pragnąc rozszerzyć bazę społeczną starali się, obok drobnomieszczaństwa, oddziaływać również na bezrobotnych oraz niektóre środowiska robotnicze. Rozwiązanie przez administrację państwową w lipcu 1934 r. ONR doprowadziło do rozłamu nielegalnie już wtedy działającego Obozu. W kwietniu 1935 r. podzielił się on na dwie grupy: ci, o poglądach radykalnych, przyjęli nazwę Ruch Narodowo-Radykalny, z Bolesławem Piaseckim (1915-1979) na czele (zwany też popularnie ONR-Falangą),ci drudzy, umiarkowani, to ONR-ABC z Henrykiem Rossmanem (1896-1937) „ rossmanowcy ”. Falanga stanowiła silną, dobrze zorganizowaną, z fanatycznym elementem grupą młodych radykalistów, a w okresie jej rozkwitu liczyła około 5000 członków, uważali że "człowiek nie narodził się aby żyć, lecz aby walczyć" Te hasła były wówczas popularne gdyż "od wschodu zagrażał nam internacjonalistyczny komunizm a od zachodu neopogański pangermanizm". Według „oenerowców” Polska miała stać się narodowym imperium, posiadającym pod swoim wpływem obszary od Morza Bałtyckiego aż do Adriatyku. Życiem gospodarczym, polityką państwową miała zajmować się Organizacja Polityczna Narodu, której członkiem mógł być każdy Polak, lub Słowianin, który przeszedł Powszechną Organizację Wychowawczą. ONR-ABC postulowało aby stworzyć monarchistyczną formę rządów. Głowę państwa powinien wybierać Senat jako faktyczny piastun władzy. Senat wraz z Królem ustalał by wytyczne polityki państwa opracowywał by i zatwierdzał ustawy wniesione przez rząd. OPN wywierałoby silny wpływ na życie polityczne i gospodarcze kraju. ONR-Falanga była za rozwiązaniem partii politycznych, które były opanowane przez Żydów i masonerię, i były odpowiedzialne za zaistniały chaos w kraju.
Przeciwnicy narodowców, skupieni wokół obozu piłsudczykowskiego, starali się także stworzyć skrystalizowany światopogląd, zarys ideowy. Edward Rydz Śmigły (1886-1942) jako pierwszy podjął się próby stworzenia zarysu programu i wskazań ideowych wysuwając hasło „obrony Polski”. W lutym 1937 roku płk Adam Koc opublikował deklaracje ideową Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZON), który stworzono rok wcześniej na wzór wojskowy. OZN głosił nacjonalizm, który nie widział różnic pomiędzy dobrem narodu a interesami państwa. Głoszono że naród musi być jednolity, należy przezwyciężyć podziały klasowe oraz stanowczo przeciwdziałać obcym wpływom, szczególnie żydowskim i niemieckim. Rydz Śmigły pragnął do obozu wciągnąć wojsko, mówił że armia jest jednym z elementów konsolidacji narodu. Politycy OZN uznali że krzywdą dziejową Polski jest to że nie posiada kolonii, ów kolonie były by ważnym czynnikiem polskiej racji stanu, gdyż zawierają w sobie cechy zdobyczności a od narodu wymaga się stałej ofensywy. Rydz Śmigły głosił hasła kultu armii i wodza, zasadniczym celem OZN miała być konsolidacja narodu i naprawa Rzeczpospolitej na płaszczyźnie dynamiki jej rozwoju.
Prowadzono rozmowy z organizacjami ideowo podobnymi z ONR-ABC i z Falangą. Z tymi pierwszymi nie doszli do porozumienia, ale Piasecki postanowił współpracować z płk Kocem.
Powstała organizacja młodzieżowa „Związek Młodej Polski”, której celem było zorganizowanie polskiej młodzieży i wychowanie w duchu narodowym w oparciu o etykę chrześcijańską. Współpraca Koca z Piaseckim została ostro skrytykowana prze obóz sanacyjny. Odwołanie Koca z funkcji szefa OZN spowodowało zerwanie współpracy z ONR-Falangą, która ponownie zeszła do konspiracji i latem 1939 roku została rozwiązana przez Piaseckiego.
Wraz z wybuchem wojny ruch nacjonalistyczny w Polsce praktycznie przestał istnieć, wszelkie organizacje zostały rozwiązane.
Dopiero po upadku rządów komunistycznych w 1989 roku, myśl nacjonalistyczna na nowo się odrodziła. Jej cele, idee, które powstały jeszcze w czasie zaborów są ponad czasowe i wciąż w większym stopniu są aktualne. Dobro narodu polskiego powinno być najważniejsze, a nasz rozwój intelektualny, czy ekonomiczny jest podstawą do osiągnięcia dobrobytu na poziomie zachodnioeuropejskim. Naród silny moralnie i kulturowo, zjednoczony jest podstawą do zdobycia wysokiej pozycji na arenie międzynarodowej - a to jest esencją, motywem, którym kieruje się każdy wielki naród na tym świecie.
Wikipedia - wolna encyklopedia wirtualna.
fragment tekstu wystąpienia dr. Dariusza Magiera podczas sesji „Wielcy ludzie, wielka idea” zorganizowanej w Lublinie przez Sekcję Młodych Stronnictwa Narodowego (Lublin 17 stycznia 2004).
Ignacy Chrzanowski, Władysław Konopczyński „Polski słownik biograficzny”, tom V, Kraków 1939 - 1946.
B. Hillebrandt, ruch młodzieżowy w Drugiej Rzeczypospolitej, życie polityczne
w Polsce 1918-1939, Wrocław 1985; dz. cyt., s. 255-259.
B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański, Myśl społeczno państwowa formacji narodowo katolickiej w Drugiej Rzeczpospolitej, Kraków 1991, s.230.; J. M. Majchrowski, dz. cyt. s. 84; W. Mich, Obcy w polskim domu, Nacjonalistyczne koncepcje rozwiązania problemu mniejszości narodowych 1918-1939, Lublin 1994, s. 60, 83.; S. Rudnicki, dz.cyt., s. 142-144.
B. Grott, Nacjonalizm i religia, Proces zespalania nacjonalizmu z katolicyzmem w jedną całość ideową myśli Narodowej Demokracji 1926-1939, Kraków 1984., s.32-33; Tenże, Nacjonalizm chrześcijański... s. 221.; K Kawalec, Narodowa Demokracja wobec faszyzmu 1922-1939, Warszawa 1989, s.171-180.