Motyw domu i rodziny w literaturze polskiej.

Motyw domu i rodziny pojawia sie od najwczesniejszych wie-

ków w literaturze polskiej. Oczywiscie w róznych utworach i róz-

nych epokach pelni zupelnie inne funkcje i przedstawiany jest

w rózny sposób.

Po raz pierwszy pojawia sie on w twórczosci Jana Kochano-

wskiego, w jego znanej fraszce pt. Na dom w Czarnolesie. Jest to

dom rodzinny, odziedziczony po przodkach, w którym nie ma mar-

murów ani zloconych scian. Ale mozna zyc w nim dostatnio i spo-

kojnie w gronie rodzinnym, zachowujac czyste sumienie i zyczli-

wosc sasiadów. Rodzina szlachecka zamieszkujaca dwór w Czar-

nolesie wyznaje oczywiscie wartosci chrzescijanskie i powierza sie

calkowicie opiece boskiej. Dwór szlachecki miesci sie w otoczeniu

pieknej przyrody i starej lipy, pod która tak chetnie przesiadywal

poeta (fraszka Na lipe). Innych szczególów o mieszkancach tego

dworu dowiadujemy sie nie tylko z krótkich fraszek J. Kochanow-

skiego, ale równiez z dluzszych utworów - piesni, a nawet trenów.

W Piesni swietojanskiej o Sobótce opowiada poeta o tym, jak

wielka role w takim domu pelnila gospodyni i matka. I jak oboje

z mezem i dziadkami przygotowywali mlode pokolenie do pracy

w gospodarstwie, a takze przekazywali im podstawowe wartosci

moralne.

Dom mial wiec zapewnic w owych czasach Polski niepodleglej

nie tylko godziwe warunki materialne rodzinie, ale równiez wpoic

mlodemu pokoleniu zasady chrzescijanskie, które mialy byc dla

nich oparciem w przyszlym zyciu. Funkcja domu i rodziny byla

wiec w owych czasach ogromna. Wychowywal i przygotowywal do

¿ycia zgodnie z tradycja mlode pokolenia Polaków. Czym mógl sie

stac dom bez dzieci - spadkobierców, ukazuja Treny J. Kochano-

wskiego. Tylko wiec pelna rodzina z ojcem, matka i dziecmi,

w której kazdy pelnil wlasciwa sobie role, dawala szczescie.

Poniewaz wiekszosc utworów tego okresu pisana byla przez

szlachte, dlatego tez przedstawialy one przede wszystkim domy

i rodziny szlacheckie.

W okresie oswiecenia w XVIII w. Pojawia sie sporo utworów,

w których motyw domu i rodziny, znów szlacheckiej, przewija sie

dosc czesto. Sady o domu i panujacych w nim stosunkach w tym

okresie sa dosc krytyczne. Celowal w nich biskup Ignacy Krasicki,

który, chcac uchronic Rzeczpospolita przed upadkiem, nasmiewal

sie w swoich utworach z Polaków, przepijajacych ojcowizny, i dam

modnych, przerabiajacych stare dwory szlacheckie na zachodnie

palace.

Idealny dom szlachecki, godny nasladowania, przedstawil Ju-

lian Ursyn Niemcewicz w komedii Powrót posla. Autor ukazuje sta-

ropolski dwór pod Warszawa, pelen tradycji, w którym dwa pokole-

nia Polaków zyja w zgodzie i harmonii. Dom zawsze ustepowac

powinien krajowi - stwierdza Podkomorzy, jeden z glównych bo-

haterów komedii. I w tym duchu wlasnie wychowuje on swoich

synów, którzy obaj pelnia sluzbe publiczna. Pracuja nie tylko we

wlasnym gospodarstwie, ale i na rzecz kraju. Walery, na przyklad,

jest poslem na Sejm Wielki, zas w przerwach obrad przyjezdza

do rodziców na wies. To otwarcie sie rodziny na polityke wskazuje

na to, ze potrafi ona zrecznie polaczyc szacunek do tradycji z po-

parciem dla nowego - reform gloszonych przez obóz patriotów.

Rozumie ona, ze zmiany te sa koniecznoscia dla chylacej sie ku

upadkowi Ojczyzny. Podkomorostwo sa kochajaca sie rodzina,

w której kazdy z jej czlonków pelni wlasciwa sobie funkcje. Prze-

ciwienstwem jest rodzina Sarmaty, Starosty Gadulskiego, ozenio-

nego dla wiosek z dama modna. Dom w komedii Niemcewicza pel-

ni wiec funkcje wychowawcze. Nie tylko zapewnia warunki mater-

ialne rodzinie, ale jest miejscem, w którym wychowuje sie przy-

szle pokolenia w tradycji i w duchu milosci do Ojczyzny.

Zupelnie inna funkcje pelnil dwór szlachecki i rodzina w mro-

cznych czasach zaborów. Najpiekniej jest on ukazany w utworach

romantycznych, takich jak: Sluby panienskie A. Fredry czy Pan Ta-

deusz A. Mickiewicza. Opis dworku w Soplicowie wskazuje, ze byl

on niezbyt duzy, ale czysto utrzymany i przestronny. Wystrój

wnetrz, obrazy wiszace na scianach: Kosciuszki, Rejtana, Jasin-

skiego wskazywaly na to, ze stal sie on w czasach niewoli ostoja

tradycji staroszlacheckiej i polskosci. Zegar kurantowy wygrywal

slynnego Mazurka Dabrowskiego. Rodzina Sopliców, choc niepel-

na, (sedzia byl przeciez starym kawalerem i wychowywal bratan-

ka), promieniowala na okolice i dawala przyklad wielkiego patrio-

tyzmu.

Podobnie przedstawiony zostanie dwór szlachecki w Korczy-

nie w powiesci E. Orzeszkowej Nad Niemnem. Jednak sytuacja

materialna rodziny zamieszkujacej go bedzie juz nieco inna. Po

upadku powstania styczniowego w 1864 roku, w czasach wzmo-

¿onych represji, na rody szlacheckie nakladane byly przez zabor-

ców ogromne podatki. Polaków zamierzano wyrugowac z ich ziemi

i przekazac ja w rece Rosjan. Dlatego Benedykt Korczynski pracuje

od switu do nocy, chce utrzymac ziemie i dwór w swoich rekach,

aby przekazac ja pózniej synowi - Witoldowi. Zycie w Korczynie to

juz nie same zabawy i przyjemnosci, jak w Soplicowie. Goscie by-

waja tu znacznie rzadziej i jest ich znacznie mniej. A kiedy przyja-

da, na przyklad na imieniny pani Emilii, rozmawiaja o trudnej rze-

czywistosci, panie nosza przerabiane suknie, zas panowie rozma-

wiaja o interesach. Bywaja oczywiscie i tacy, którzy nie przejmuja

sie niczym (Rózyc, Kiryllo), ale majatki ich i domy sa w oplakanym

stanie, zas byt ich rodzin zagrozony. Trudne warunki zycia i ciezka

praca Benedykta odcisnela sie równiez na jego stosunkach mal-

¿enskich z Emilia. W Nad Niemnem ukazuje pisarka domy i rodzi-

ny polskie od najbogatszych (Gorce) do biedniejszych (Bohatyro-

wicze).

Noce i dnie M. Dabrowskiej to równiez epopeja szlachecka,

powstala ona jednak juz w okresie miedzywojennym. Ukazuje pol-

ski dom i rodzine szlachecka w trudnych latach po klesce powsta-

nia styczniowego. Bogumil i Barbara Niechcicowie to juz ludzie

„wysadzeni z siodla”. Nie posiadaja wlasnej ziemi i z koniecznosci

pracuja na cudzej. Powiesc obrazuje zycie codzienne w zaborze

rosyjskim, zamkniete w rodzinnym kregu, wypelnione praca, co-

dziennymi troskami i pozbawione niezwyklych wydarzen. Jednak

i w domu Bogumila i Barbary odnajdujemy dawne tradycje i pra-

stare wzorce. To biedniejace ziemianstwo nadal wiec kultywuje

polskosc w trudnych latach niewoli.

Stanislaw Wyspianski w swoim wielkim dramacie Wesele

przedstawia takze motyw domu i rodziny polskiej. Chata wiejska,

w której na weselu chlopki z inteligentem z miasta spotykaja sie

dwa swiaty, staje sie symbolem Polski walczacej z zaborcami. I tu

dom polski i rodzina przechowuje tradycje polskie do lepszych cza-

sów. Ale w tym utworze z przelomu wieku ukazane sa równiez trady-

cje ludowe, które - podobnie jak szlacheckie - stana sie skarbnica

polskosci. Ten dom jednak gromadzi Polaków równiez i po to, aby

podjeli wspólna walke o Polske niepodlegla. Dom staje sie wiec

cicha przystania, miejscem rozmów i dyskusji przedstawicieli róz-

nych warstw.

Motywowi domu i rodziny poswiecil wiele miejsca S. Zeromski

w swojej powiesci Ludzie bezdomni. Dom jest dla pisarza symbo-

lem stabilizacji zyciowej, a wiec posiadania stalej pracy. Jest rów-

niez symbolem bliskosci z drugim czlowiekiem, a wiec mozliwosci

posiadania rodziny i cieszenia sie szczesciem osobistym. Niestety,

niemal wszyscy bohaterowie powiesci to ludzie nie posiadajacy

wlasnych domów ani rodzin. Domy z prawdziwego zdarzenia, które

zabezpieczaja warunki materialne rodzinie, posiadaja tylko nie-

liczni: doktor Czernisz w Warszawie, czy dyrektor kopalni. Jest to

wiec obraz przygnebiajacy, który wiele mówi o zyciu Polaków pod

zaborami w koncu XIX wieku.

Dom i rodzina mieszczanska ukazana jest w tragifarsie G. Za-

polskiej pt. Moralnosc pani Dulskiej. Rodzina pani Dulskiej ma, co

prawda, zapewnione warunki egzystencji, poniewaz posiada ka-

mienice czynszowa, która stanowi jej zródlo utrzymania. Glowa ro-

dziny - pan Dulski, jak i syn - Zbyszko pracuja jako urzednicy, wiec

ta rodzina nie ma prawdopodobnie klopotów materialnych. Jednak

cechuje ja kult pieniadza, tak charakterystyczny dla wielu miesz-

czanskich rodzin tego okresu. Podwójna moralnosc - oto co cechu-

je glówna bohaterke sztuki. Dulska ma dwie twarze: jedna dla ob-

cych - kobiety godnej, która dba o swoja rodzine, chodzi do kos-

ciola, uznaje zasady moralne i prowadzi porzadny dom. Zas druga,

to twarz kobiety tyrana domowego, dla której najwazniejszy w zy-

ciu to pieniadz i zachowanie pozorów. Nie jest to wiec juz obraz

szczesliwej, polskiej rodziny. Pieniadz i cywilizacja powoduja, ze

wiezi rodzinne staja sie coraz slabsze.

W powiesci Gombrowicza Ferdydurke z okresu miedzywo-

jennego odnajdujemy równiez motywy domu i rodziny. W nowo-

czesnym domu Mlodziaków Gombrowicz dostrzega falsz i poze,

z która Józio, glówny bohater, nie moze sie pogodzic. Równie gro-

teskowo przedstawiony jest dworek szlachecki panstwa Hurleckich.

Przyjazn Mietusa ze sluzacym Walkiem podwaza fundamenty zie-

mianskiej tradycji i powoduje, ze Bolimowo w niczym juz nie

przypomina Soplicowa czy Korczyna. Motyw domu sluzy wiec tu

Gombrowiczowi do ukazania buntu Józia przeciwko rodzinie i spo-

³eczenstwu, które usilowalo narzucic mu swoje poglady i konwe-

nanse.

Dramat pt. W malym dworku S. I. Witkiewicza jest parodia lite-

racka melodramatu T. Rittnera W malym domku. Witkacy pragnie

umozliwic widzowi przezycia metafizyczne i dlatego pisze swój

dramat w tonacji groteskowej, w którym zostaly naruszone normy

podyktowane przez zdrowy rozsadek i doswiadczenie zyciowe.

Sztuka ta zawiera realistyczna krytyke stosunków miedzyludzkich

i postaw moralnych. Ukazuje rodzine polska, przezywajaca konfli-

kty i dramaty, która przestaje byc przystania i schronieniem dla

domowników.

Motyw domu i rodziny, jak widac, odnajdujemy we wszystkich

epokach literackich. Moze wlasnie dlatego, ze rodzina stanowila

i stanowi podstawowa komórke, na której opiera sie cale spole-

czenstwo. W dawnych epokach, w okresie Polski niepodleglej, dom

zapewnial rodzinie warunki materialne i byl „szkola zycia” dla

przyszlych pokolen. W okresie zaborów byl równiez ostoja tradycji

i polskosci. Czym blizej jednak wspólczesnosci, tym wiecej utwo-

rów literackich przedstawia konflikty panujace w rodzinach pol-

skich, a nawet tragedie, do których w nich dochodzi. Dom i rodzina,

coraz czesciej targana konfliktami, zatraca z czasem swoje pod-

stawowe funkcje, przestaje zapewniac bezpieczenstwo materialne

i psychiczne.

---