Motyw domu i rodziny w literaturze polskiej.

Motyw domu i rodziny pojawia się od najwcześniejszych wie-

ków w literaturze polskiej. Oczywiście w różnych utworach i róż-

nych epokach pełni zupełnie inne funkcje i przedstawiany jest

w różny sposób.

Po raz pierwszy pojawia się on w twórczości Jana Kochano-

wskiego, w jego znanej fraszce pt. Na dom w Czarnolesie. Jest to

dom rodzinny, odziedziczony po przodkach, w którym nie ma mar-

murów ani złoconych ścian. Ale można żyć w nim dostatnio i spo-

kojnie w gronie rodzinnym, zachowując czyste sumienie i życzli-

wość sąsiadów. Rodzina szlachecka zamieszkująca dwór w Czar-

nolesie wyznaje oczywiście wartości chrześcijańskie i powierza się

całkowicie opiece boskiej. Dwór szlachecki mieści się w otoczeniu

pięknej przyrody i starej lipy, pod którą tak chętnie przesiadywał

poeta (fraszka Na lipę). Innych szczegółów o mieszkańcach tego

dworu dowiadujemy się nie tylko z krótkich fraszek J. Kochanow-

skiego, ale również z dłuższych utworów - pieśni, a nawet trenów.

W Pieśni świętojańskiej o Sobótce opowiada poeta o tym, jak

wielką rolę w takim domu pełniła gospodyni i matka. I jak oboje

z mężem i dziadkami przygotowywali młode pokolenie do pracy

w gospodarstwie, a także przekazywali im podstawowe wartości

moralne.

Dom miał więc zapewnić w owych czasach Polski niepodległej

nie tylko godziwe warunki materialne rodzinie, ale również wpoić

młodemu pokoleniu zasady chrześcijańskie, które miały być dla

nich oparciem w przyszłym życiu. Funkcja domu i rodziny była

więc w owych czasach ogromna. Wychowywał i przygotowywał do

życia zgodnie z tradycją młode pokolenia Polaków. Czym mógł się

stać dom bez dzieci - spadkobierców, ukazują Treny J. Kochano-

wskiego. Tylko więc pełna rodzina z ojcem, matką i dziećmi,

w której każdy pełnił właściwą sobie rolę, dawała szczęście.

Ponieważ większość utworów tego okresu pisana była przez

szlachtę, dlatego też przedstawiały one przede wszystkim domy

i rodziny szlacheckie.

W okresie oświecenia w XVIII w. Pojawia się sporo utworów,

w których motyw domu i rodziny, znów szlacheckiej, przewija się

dość często. Sądy o domu i panujących w nim stosunkach w tym

okresie są dość krytyczne. Celował w nich biskup Ignacy Krasicki,

który, chcąc uchronić Rzeczpospolitą przed upadkiem, naśmiewał

się w swoich utworach z Polaków, przepijających ojcowizny, i dam

modnych, przerabiających stare dwory szlacheckie na zachodnie

pałace.

Idealny dom szlachecki, godny naśladowania, przedstawił Ju-

lian Ursyn Niemcewicz w komedii Powrót posła. Autor ukazuje sta-

ropolski dwór pod Warszawą, pełen tradycji, w którym dwa pokole-

nia Polaków żyją w zgodzie i harmonii. Dom zawsze ustępować

powinien krajowi - stwierdza Podkomorzy, jeden z głównych bo-

haterów komedii. I w tym duchu właśnie wychowuje on swoich

synów, którzy obaj pełnią służbę publiczną. Pracują nie tylko we

własnym gospodarstwie, ale i na rzecz kraju. Walery, na przykład,

jest posłem na Sejm Wielki, zaś w przerwach obrad przyjeżdża

do rodziców na wieś. To otwarcie się rodziny na politykę wskazuje

na to, że potrafi ona zręcznie połączyć szacunek do tradycji z po-

parciem dla nowego - reform głoszonych przez obóz patriotów.

Rozumie ona, że zmiany te są koniecznością dla chylącej się ku

upadkowi Ojczyzny. Podkomorostwo są kochającą się rodziną,

w której każdy z jej członków pełni właściwą sobie funkcję. Prze-

ciwieństwem jest rodzina Sarmaty, Starosty Gadulskiego, ożenio-

nego dla wiosek z damą modną. Dom w komedii Niemcewicza peł-

ni więc funkcje wychowawcze. Nie tylko zapewnia warunki mater-

ialne rodzinie, ale jest miejscem, w którym wychowuje się przy-

szłe pokolenia w tradycji i w duchu miłości do Ojczyzny.

Zupełnie inną funkcję pełnił dwór szlachecki i rodzina w mro-

cznych czasach zaborów. Najpiękniej jest on ukazany w utworach

romantycznych, takich jak: Śluby panieńskie A. Fredry czy Pan Ta-

deusz A. Mickiewicza. Opis dworku w Soplicowie wskazuje, że był

on niezbyt duży, ale czysto utrzymany i przestronny. Wystrój

wnętrz, obrazy wiszące na ścianach: Kościuszki, Rejtana, Jasiń-

skiego wskazywały na to, że stał się on w czasach niewoli ostoją

tradycji staroszlacheckiej i polskości. Zegar kurantowy wygrywał

słynnego Mazurka Dąbrowskiego. Rodzina Sopliców, choć niepeł-

na, (sędzia był przecież starym kawalerem i wychowywał bratan-

ka), promieniowała na okolicę i dawała przykład wielkiego patrio-

tyzmu.

Podobnie przedstawiony zostanie dwór szlachecki w Korczy-

nie w powieści E. Orzeszkowej Nad Niemnem. Jednak sytuacja

materialna rodziny zamieszkującej go będzie już nieco inna. Po

upadku powstania styczniowego w 1864 roku, w czasach wzmo-

żonych represji, na rody szlacheckie nakładane były przez zabor-

ców ogromne podatki. Polaków zamierzano wyrugować z ich ziemi

i przekazać ją w ręce Rosjan. Dlatego Benedykt Korczyński pracuje

od świtu do nocy, chce utrzymać ziemię i dwór w swoich rękach,

aby przekazać ją później synowi - Witoldowi. Życie w Korczynie to

już nie same zabawy i przyjemności, jak w Soplicowie. Goście by-

wają tu znacznie rzadziej i jest ich znacznie mniej. A kiedy przyja-

dą, na przykład na imieniny pani Emilii, rozmawiają o trudnej rze-

czywistości, panie noszą przerabiane suknie, zaś panowie rozma-

wiają o interesach. Bywają oczywiście i tacy, którzy nie przejmują

się niczym (Różyc, Kiryłło), ale majątki ich i domy są w opłakanym

stanie, zaś byt ich rodzin zagrożony. Trudne warunki życia i ciężka

praca Benedykta odcisnęła się również na jego stosunkach mał-

żeńskich z Emilią. W Nad Niemnem ukazuje pisarka domy i rodzi-

ny polskie od najbogatszych (Gorce) do biedniejszych (Bohatyro-

wicze).

Noce i dnie M. Dąbrowskiej to również epopeja szlachecka,

powstała ona jednak już w okresie międzywojennym. Ukazuje pol-

ski dom i rodzinę szlachecką w trudnych latach po klęsce powsta-

nia styczniowego. Bogumił i Barbara Niechcicowie to już ludzie

„wysadzeni z siodła”. Nie posiadają własnej ziemi i z konieczności

pracują na cudzej. Powieść obrazuje życie codzienne w zaborze

rosyjskim, zamknięte w rodzinnym kręgu, wypełnione pracą, co-

dziennymi troskami i pozbawione niezwykłych wydarzeń. Jednak

i w domu Bogumiła i Barbary odnajdujemy dawne tradycje i pra-

stare wzorce. To biedniejące ziemiaństwo nadal więc kultywuje

polskość w trudnych latach niewoli.

Stanisław Wyspiański w swoim wielkim dramacie Wesele

przedstawia także motyw domu i rodziny polskiej. Chata wiejska,

w której na weselu chłopki z inteligentem z miasta spotykają się

dwa światy, staje się symbolem Polski walczącej z zaborcami. I tu

dom polski i rodzina przechowuje tradycje polskie do lepszych cza-

sów. Ale w tym utworze z przełomu wieku ukazane są również trady-

cje ludowe, które - podobnie jak szlacheckie - staną się skarbnicą

polskości. Ten dom jednak gromadzi Polaków również i po to, aby

podjęli wspólną walkę o Polskę niepodległą. Dom staje się więc

cichą przystanią, miejscem rozmów i dyskusji przedstawicieli róż-

nych warstw.

Motywowi domu i rodziny poświęcił wiele miejsca S. Żeromski

w swojej powieści Ludzie bezdomni. Dom jest dla pisarza symbo-

lem stabilizacji życiowej, a więc posiadania stałej pracy. Jest rów-

nież symbolem bliskości z drugim człowiekiem, a więc możliwości

posiadania rodziny i cieszenia się szczęściem osobistym. Niestety,

niemal wszyscy bohaterowie powieści to ludzie nie posiadający

własnych domów ani rodzin. Domy z prawdziwego zdarzenia, które

zabezpieczają warunki materialne rodzinie, posiadają tylko nie-

liczni: doktor Czernisz w Warszawie, czy dyrektor kopalni. Jest to

więc obraz przygnębiający, który wiele mówi o życiu Polaków pod

zaborami w końcu XIX wieku.

Dom i rodzina mieszczańska ukazana jest w tragifarsie G. Za-

polskiej pt. Moralność pani Dulskiej. Rodzina pani Dulskiej ma, co

prawda, zapewnione warunki egzystencji, ponieważ posiada ka-

mienicę czynszową, która stanowi jej źródło utrzymania. Głowa ro-

dziny - pan Dulski, jak i syn - Zbyszko pracują jako urzędnicy, więc

ta rodzina nie ma prawdopodobnie kłopotów materialnych. Jednak

cechuje ją kult pieniądza, tak charakterystyczny dla wielu miesz-

czańskich rodzin tego okresu. Podwójna moralność - oto co cechu-

je główną bohaterkę sztuki. Dulska ma dwie twarze: jedną dla ob-

cych - kobiety godnej, która dba o swoją rodzinę, chodzi do koś-

cioła, uznaje zasady moralne i prowadzi porządny dom. Zaś druga,

to twarz kobiety tyrana domowego, dla której najważniejszy w ży-

ciu to pieniądz i zachowanie pozorów. Nie jest to więc już obraz

szczęśliwej, polskiej rodziny. Pieniądz i cywilizacja powodują, że

więzi rodzinne stają się coraz słabsze.

W powieści Gombrowicza Ferdydurke z okresu międzywo-

jennego odnajdujemy również motywy domu i rodziny. W nowo-

czesnym domu Młodziaków Gombrowicz dostrzega fałsz i pozę,

z którą Józio, główny bohater, nie może się pogodzić. Równie gro-

teskowo przedstawiony jest dworek szlachecki państwa Hurleckich.

Przyjaźń Miętusa ze służącym Walkiem podważa fundamenty zie-

miańskiej tradycji i powoduje, że Bolimowo w niczym już nie

przypomina Soplicowa czy Korczyna. Motyw domu służy więc tu

Gombrowiczowi do ukazania buntu Józia przeciwko rodzinie i spo-

łeczeństwu, które usiłowało narzucić mu swoje poglądy i konwe-

nanse.

Dramat pt. W małym dworku S. I. Witkiewicza jest parodią lite-

racką melodramatu T. Rittnera W małym domku. Witkacy pragnie

umożliwić widzowi przeżycia metafizyczne i dlatego pisze swój

dramat w tonacji groteskowej, w którym zostały naruszone normy

podyktowane przez zdrowy rozsądek i doświadczenie życiowe.

Sztuka ta zawiera realistyczną krytykę stosunków międzyludzkich

i postaw moralnych. Ukazuje rodzinę polską, przeżywającą konfli-

kty i dramaty, która przestaje być przystanią i schronieniem dla

domowników.

Motyw domu i rodziny, jak widać, odnajdujemy we wszystkich

epokach literackich. Może właśnie dlatego, że rodzina stanowiła

i stanowi podstawową komórkę, na której opiera się całe społe-

czeństwo. W dawnych epokach, w okresie Polski niepodległej, dom

zapewniał rodzinie warunki materialne i był „szkołą życia” dla

przyszłych pokoleń. W okresie zaborów był również ostoją tradycji

i polskości. Czym bliżej jednak współczesności, tym więcej utwo-

rów literackich przedstawia konflikty panujące w rodzinach pol-

skich, a nawet tragedie, do których w nich dochodzi. Dom i rodzina,

coraz częściej targana konfliktami, zatraca z czasem swoje pod-

stawowe funkcje, przestaje zapewniać bezpieczeństwo materialne

i psychiczne.

---