Dlaczego Zygmunt(1587 - 1632) stoi na kolumnie?
Kolumna Zygmunta powstała z fundacji i inicjatywy Władysława IV. Całą kolumnę wykonano i odlano posąg w 1643 roku, ale ostatecznie ustawiono i osadzono statuę 24 listopada 1644 roku. Projektantem ogólnego usytuowania pomnika i jego konstrukcji przestrzennej był nadworny architekt Władysława IV- Augustyn Locci, rzymianin z pochodzenia, warszawianin z wyboru. Stronę architektoniczną kolumny opracował inny nadworny projektant- Constanino Tencalla. Posąg natomiast jest dziełem dwóch twórców- rzeźbiarza Clemente Molli, bolończyka sprowadzonego do Warszawy specjalnie do tej pracy, oraz odlewnika- Daniela Tyma, gdańszczanina, który pracował jednak na stałe w Warszawie. Nie wiadomo gdzie dokładnie odlano posąg. Jednak bardzo prawdopodobne, że wykonano go na miejscu w Warszawie.
O kolumnie pisano niewiele. Barbara Szymanowska zajmowała się przede wszystkim historią i stroną artystyczną tej kolumny. W swoich pracach doszła do wniosku, że płaszcz i korona miały symbolizować majestat władzy królewskiej, zbroja i hełm- cnoty rycerskie i zwycięstwa oręża polskiego odniesione za jego panowania. Inny badacz, Władysław Czapliński widział w krzyżu danym Zygmuntowi do ręki symbol wiary i wierności Kościołowi Katolickiemu. Wszyscy badacze są zgodni co do tego, że był to pomnik wystawiony przez Władysława IV ku czci ojca. Chodziło także o gloryfikację dynastii Wazów.
Największą rewelacją jest postawienie postaci króla na kolumnie, a potem jego strój, atrybuty- szabla i krzyż, oraz dekoracja cokołu. Wszystkie te elementy są czymś niepowtarzalnym w nowożytnej europejskiej tradycji w zakresie pomników władców.
Jeżeli chodzi o pomniki nowożytne to na Zachodzie Europy były 2 typy- pomnik konny lub pozbawione konia, z samotną postacią stojąca na cokole.
Europejska konwencja pomnikowa w czasach nowożytnych przewidywała 2 typy pomnika konnego:
- przedstawienie jeźdźca na koniu idącego stępa- pierwowzorem był wizerunek Marka Aureliusza na Kapitolu
- przedstawienie jeźdźca na wspiętym koniu. Spopularyzował go Gian Lorenzo Bernini dwiema rzeźbami- Konstantyna Wielkiego w przedsionku Bazyliki Watykańskiej i Ludwika XIV w Wersalu.
Trzeci typ pomnika, bez konia, prezentował postać władcy stojącą samotnie na cokole. Ten typ był najstarszy, najprostszy, wzorowany na posągach antycznych cezarów i był najbardziej rozpowszechniony.
Przechodząc do omówienia postaci króla trzeba zacząć od tego, że Zygmunt III Waza ma na sobie rajtarską zbroje płytową, która zakrywa całe ciało z wyjątkiem głowy. Natomiast na głowie zamiast tradycyjnego rajtarskiego szyszaka ma wysoką koronę wazowską, zamkniętą u góry czterema kabłąkami i zwieńczoną kulką z krzyżykiem. Szyszak rajtarski spoczywa u stóp posągu, a sam władca trzyma na nim prawą nogę. Zbroję okrywa, ciężka, bogato zdobiona, spięta agrafą kapa, identyczna jak liturgiczne kapy kościelne. Wszystko w tym pomniku jest przeciwne pomnikowej tradycji wymagającej gołej głowy i antycznego kostiumu. Nie jest to ubiór realny, więc musiał zostać zestawiony ze względów symbolicznych.
Zbroja, którą władca ma na sobie była już w latach 40-tych rzadko używana, ale też nie jest ona aż tak bardzo archaiczna. Jest po prostu niekonsekwencja w jej odtworzeniu. Całą góra, włącznie z blachami kryjącymi uda jest typową, oficerską zbroją rajtarską z ostatniego okresu wojny 30-letniej(1618-1648). I w takiej zbroi nie tylko Zygmunt III, ale i Władysław IV występował. Natomiast elementem naprawdę archaicznym są nagolenniki, partie chroniące kolana i charakterystyczny „trzewik” okrywający stopy. Są to powtórzenia zbroi sięgających jeszcze początków XVII wieku.
Strój Zygmunta III nie ma odpowiednika na Zachodzie. Najczęstszym strojem władcy jest w nowożytnej Europie zbroja antyczna, wzorowana na posągach cezarów.
Dalszymi odstępstwami od europejskich pomników królewskich są jego atrybuty. Król trzyma bowiem w rękach krzyż i szablę. Zwykłą, polską, zakrzywioną karabelę oraz wielki, ciężki, prosty krzyż, mocno wydłużony, o ramieniu poprzecznym na wysokości gałki wieńczącej koronę. I w tym przypadku nie znajdziemy odpowiednika na Zachodzie Europy- żaden monarcha Europy nie dźwiga takich atrybutów.
Kolejna rewelacyjna odmiana tego pomnika w stosunku do pomników zachodnioeuropejskich to dekoracja cokołu. Tablice inskrypcyjne i herb Rzeczypospolitej Obojga Narodów- to elementy tradycyjne, ich odpowiedniki zwyczaj pomnikowy przewidywał w całej Europie. Ale cokół jest zwieńczony 4 orłami oplecionymi ciężkimi girlandami z lauru. Nie są to też nasze orły herbowe, a stylizowane orły z rozpostartymi skrzydłami, od heraldycznych całkowicie odmienne.
Analiza treści poszczególnych elementów, decydujących o opisanej wyżej niezwykłości pomnika wykazuje, że treści te udają się ułożyć w 5 zespołów. Każdy z nich dotyczy odmiennej symboliki tak, że Kolumna Zygmunta jest jakby 5-krotnym symbolem:
pomnik chwały Zygmunta III Wazy
Postać króla stoi na wysokiej kolumnie o głowicy korynckiej. Kolumna ta już w starożytnej Grecji miała charakter sakralny, była elementem zarezerwowanym dla budowli poświęconym bogom lub państwu. Kolumna ta w Rzymie stała się symbolem ubóstwiania władzy. Do dziś w Rzymie znajdują się 3 pomniki-kolumny- kolumna Trajana, kolumna Marka Aureliusza i kolumna cesarza bizantyjskiego Foksa z 606 roku. Nasza kolumna przypomina swoimi smukłymi rozmiarami kolumnę Foka. W średniowieczu kolumna stała się alegorycznym przedstawieniem człowieka. Ok. 1600 roku uważano już powszechnie kolumnę koryncką za symbol autorytetu, władzy, wywyższenia i chwały. Wiek XVII stawiał kolumny jako pomniki przede wszystkim Madonnie i Chrystusowi, a w drugiej kolejności świętym i nie używał tej formy wywyższenia, w stosunków do osób świeckich, nawet władców. Natomiast w przypadku warszawskiej kolumny po raz pierwszy na kolumnie postawiony został człowiek świecki. Syn wyniósł ojca na wyżyny zarezerwowane dotąd wyłącznie dla świętych, wobec tego uważał za stosowne wytłumaczyć się ze swej samozwańczej, prawie świętokradczej odwagi. Wyjaśnienie to zaczyna tablica zachodnia przedstawiając najpierw widzowi osobę króla z imienia i czynów. Na tablicy południowej widnieje wyjaśnienie, że kolumna została wzniesiona dla uczczenia chwały i pobożności króla przez wdzięcznego syna. Na tablicy wschodniej widnieje wyjaśnienie fundatora jakiego rodzaju podwójnej chwale poświęcił swój pomnik. Cytując: „Król Zygmunt III wyróżniający się pobożnością i orężem słusznie zasłużył na podwójną chwałę”. Dalej dowiadujemy się, że atrybuty- oręż i krzyż to symbole podwójnej chwały- ziemskiej i niebieskiej. Ziemską chwałę uzyskał dzięki powszechnej szczęśliwości jaką wywalczył mieczem. Dekoracja cokołu również nawiązuje do pomnika chwały. Orzeł rzymski z rozpostartymi skrzydłami to symbol zwycięstwa. Natomiast wieńce laurowe symbolizują wieczne trwanie chwały.
pomnik cnót królewskich
wyjaśnienie tego znaczenia odnajdujemy na północnej tablicy, która również odnosi się do sławy. Tekst ten mówi nam, że cały blask sławy król zawdzięcza sobie. Tekst również sugeruje, że swą sławę zawdzięcza posiadanym cnotom. Sama zbroja jest personifikacją cnoty jako takiej. Te cnoty to pobożność, którą symbolizuje trzymany w ręku krzyż. Innym symbolem tej cnoty jest sama kolumna koryncka. Za atrybut pobożności można też uznać kapę koronacyjną jaką król ma na ramionach. Zbroja i miecz są atrybutami męstwa. Tak więc król został przedstawiony jako uosobienie dwóch cnót- pobożności i męstwa. Z takim rozumieniem zgadza się sama forma pomnika na kolumnie jak też dekoracja cokołu- laur.
obraz dwoistej natury regnum
Twórcy pomnika starali się pogodzić obie koncepcje regnum. Króla- wojownika określa pancerz i miecz w dłoni, średniowiecznego króla- kapłana, pomazańca Łaski Bożej- krzyż i kapa okrywająca plecy i ramiona statuy, niewątpliwie kapa koronacyjna. Połączenie zbroi i kapy jest ilustracją dwoistego charakteru regnum.
symbol suwerenności Korony Polskiej
Strój koronacyjny z kapą przywdziewał król Polski na takie okazje, gdy trzeba było specjalnie podkreślić suwerenność Korony Polskiej. Sam już ten strój w dużej mierze tę suwerenność symbolizuje. Korona jest głównym symbolem suwerenności. Oznacza, że król polski nie uznaje żadnej zwierzchniej władzy cesarskiej, sam w swym państwie jest imperatorem, ma pełną władzę niezależną od nikogo jest zatem równy cesarzom. W Polsce korona zamknięta jako symbol suwerenności naszych królów i daje się stwierdzić od końca XV wieku. Po raz pierwszy występuje w niej Jan Olbracht na swojej pieczęci. Również chociaż Zygmunt III nie został przedstawiony w zbroi rzymskiej, to sama kolumna posiada inne nawiązania do symboliki „cesarskiej”. Pierwsza to dekoracja cokołu. Orły, które wieńczą wszystkie 4 tablice cokołu, nie są naszymi orłami białymi, a są stylizowane na orły cesarstwa rzymskiego, a ich forma nawiązuje do płaskorzeźb antycznych zwłaszcza sarkofagowych. Innym nawiązaniem do idei cesarstwa jest sam fakt umieszczenia statuy na kolumnie
obraz Rzeczypospolitej
Kolumnę uważano również za symbol państwa. Wzięło się to z przekonania, że „gdzie cesarz tam Rzym”. Stąd za obraz całego imperium uważany był pałac cesarski. Podobnie pojedyncza kolumna zwieńczona posągiem władcy- była rozumiana jako symboliczne wyobrażenie imperium. W przypadku warszawskiego pomnika Zygmunt III kreowany był na władcę imperatora. Kolumna nasza stanęła na wolnej przestrzeni, na placu pod główną bramą do miasta, przed zamkiem, w miejscu całkowicie publicznym. W ten sposób do symbolu całej Rzeczypospolitej urasta również plac na którym stoi kolumna.
Powody powstania Kolumny Zygmunta i cele, które zadecydowały o zawartości programu ideowego były trojakie:
- prywatne
- polityczne zewnętrzne
- polityczne wewnętrzne.
1