ZABAWY PRZYJEMNE I POŻYTECZNE

PROFIL WYDAWNICZY.

1. POWSTANIE ZABAW PRZYJEMNYCH I POŻYTECZNYCH.

W 1770 roku z inicjatywy jezuitów warszawskich: Jana Chrzciciela Albertrandiego

i Adama Naruszewicza.

Zapowiedź periodyku ukazała się w Uwiadomieniu ( był to suplement do Wiadomości Warszawskich, nr 1 z 3 stycznia 1770 r.) , w którym to redaktorzy przedstawili cel nowego czasopisma, oraz nieco informacji o okolicznościach jego powstania.

2. CEL I OKOLICZNOŚCI POWSTANIA.

Jezuici dostrzegli potrzebę stworzenia, na wzór czasopism innych krajów europejskich, swojego własnego periodyku, który miał się przysłużyć celom wychowawczym, rozwojowi języka narodowego, któremu przypisywano specjalne znaczenie polityczne, mianowicie pomoc w unifikacji (ujednoliceniu) poglądów, oraz włączenie się w nurt zachodzących przemian. Wzrosło znaczenie nauki i zainteresowanie książkami, coraz częściej tłumaczonymi na język ojczysty.

Uwzględniając wzrost zainteresowań czytelniczych, a także rozwój nauki redaktorzy zamieszczali w Zabawach (…) wybory mów i artykułów, utwory poetyckie oraz prozaiczne.

Przez cały czas swojego istnienia, czasopismo trzymało się wyznaczonych celów, a przedstawione w tytule postulaty odpowiadały hasłu „ bawić i uczyć” zgodnie z przeznaczeniem literatury oświeceniowej.

Początkowo tytuł miał brzmieć: Zabawy Przyjemne i Pożyteczne wszelkiego stanu ludziom z sławniejszych wieku tego autorów zebrane, ale w trakcie realizacji projektu usunięto zwrot „wszelkiego stanu ludziom”, jako nieaktualny , gdyż redakcja zamierzała dotrzeć głównie do czytelnika szlacheckiego.

3. WZORY.

Redagując Zabawy Przyjemne i Pożyteczne opierano się na wzorach zbiorów i magazynów drukowanych w Europie zachodniej, szczególnie we Francji. Były to:

1. Rozrywki filologiczne albo przyjemny zbiór rozmaitych utworów - krótka encyklopedia ilustrowana;

2. Pszczoła Parnaska - książka o charakterze moralno-filozoficznym;

3. Rzeczy pożyteczne i przyjemne - magazyn Woltera;

4. Zbiór dla rozerwania rozumu i serca - pismo francuskie, wg I. Z. Turowskiej-Borowej, najbliższy prototyp naszego periodyku. Świadczyć o tym może podobny układ, podział na dwie części, a także szata graficzna;

5. Redakcja korzystała również ze współczesnych antologii.

Znane autorom zapewne były Zabawki poetyckie i Zabawki oratorskie -zbiory prac uczniów Bohomolca, w których, on sam zamieszczał własne utwory i przekłady z literatury francuskiej.

4. WYDAWNICTWO I SZATA GRAFICZNA.

Zabawy (…) wychodziły nakładem Michała Grölla z Drukarni Jezuickiej (po kasacie zakonu: Drukarni Nadwornej JKMci i Rzeczypospolitej), raz w tygodniu (we wtorki) i rozprowadzane były po kraju z pocztą środową. Na prowincji wśród prenumeratorów rozprowadzały periodyk „pocztamty” - ważniejsze urzędy pocztowe.

Sposób wydawania czasopisma:

1. nienumerowane arkusze formatu małej ósemki [cokolwiek to znaczy, może ośmiostronicowe? ;)] - wychodzące co tydzień;

2. co kwartał arkusze były broszurowane i opatrywane stronami tytułowymi, w ten sposób tworzyły się całostki typograficzne ( tematyczne);

3. raz na pół roku, części te były zbierane w tomy objęte jednolitą ciągłą paginacją (numeracją stron), były one albo broszurowane, albo oprawione w półskórek;

4. W sumie ukazało się 16 tomów, z których każdy składał się z dwóch części i miał około 420 stron.

5.REDAKTORZY.

a) Jan Chrzciciel Albertrandi -od powstania do swojego wyjazdu do Włoch w 1771r.

Pismo realizowało wczesno-oświeceniowy program kulturalno- moralny, „cechowała je całkowita nieobecność aktualnych spraw polskich” (E. Aleksandrowska, Zabawy przyjemne i pożyteczne( 1770-1777) [w:] Słownik Literatury Polskiego Oświecenia, Wrocław 1977.), a zawarte w nim utwory, to niemal w całości przekłady z literatury dydaktyczno-moralnej (francuskiej, niemieckiej i angielskiej).

Poza literaturą zawarte były w piśmie zagadnienia naukowe i moralne.

b)Adam Naruszewicz - od 1771r. do połowy 1774r.

Wprowadza on na łamy pisma poezję okolicznościową, głównie panegiryczno-towarzyską. Sprawy polskie wkraczają nawet w nieoryginalne utwory Naruszewicza (przekłady).

Nowy redaktor zmienia tytuł pisma z Zabawy Przyjemne i Pożyteczne ze sławnych wieku tego autorów zebrane na Zabawy Przyjemne i Pożyteczne ze sławnych autorów zebrane, co umożliwia przekłady ,na łamach periodyku, autorów starożytnych

Osiągnięcia literackie, oraz rosnące uznanie króla dla poety, przyczyniły się do długowieczności pisma (biorąc pod uwagę fakt, że były takie czasopisma tamtego okresu, które przestały funkcjonować po roku, a niektóre nawet szybciej).

Około połowy 1771r., poeta uzyskał status czołowego poety dworu JKMci. Biorąc udział w obiadach czwartkowych Naruszewicz „wprowadził” Zabawy Przyjemne i Pożyteczne na dwór królewski. Odtąd czasopismo pełniło rolę popularyzatora królewskiego programu reform, ale było także „poetyckim biuletynem wydarzeń dworu”.

6.AUTORZY.

Bibliografia wylicza ponad sto osób piszących artykuły i utwory poetyckie do Zabaw, ale w tej liczbie wielu było takich, co pisali tylko raz albo parę razy i zrywali z literaturą.

Skład autorski pisma stale się powiększał. Początkowo autorami tekstów było środowisko jezuitów warszawskich, oprócz Albertrandiego i Naruszewicza byli to: J.Koblański, F.Bieńkowski, F.D.Kniaźnin, J.K.Świętorzecki, F.Bohomolec, J.Iżycki, G.Piramowicz, I.Nagurczewski.

Po kasacie zakonu jezuitów, wśród autorów pojawiają się pijarzy Kajetan i Wincenty Skrzetuscy, Antoni Iżycki, Marcin Eysymont, Felicjan Wykowski, Urban Szostowicz, Adam Tołłoczko, Konstanty Bogusławski, a także reprezentanci innych środowisk duchownych i świeckich: Jozef Epifani Minasowicz, Antoni Korwin Kossakowski, Mateusz Czarnek, Stanisław Trembecki, Wojciech Jakubowski, Celestyn Czaplic, Michał Jerzy Mniszych, Kajetan Tomasz Węgierski, Franciszek Zabłocki, Feliks Gawdzicki, i inni (grupy te to tzw. „chudzi literaci”, którzy przekształcili profil pisma z organu obiadów czwartkowych na trybunę „chudych literatów”).

W czasopiśmie pojawiają się także wiersze I. Krasickiego i pisma pedagogiczne A. K. Czartoryskiego. Ponadto drukowano pisarzy epok wcześniejszych m.in.J.Kochanowskiego, Szymonowicza czy W. Potockiego.

7.UPADEK ZABAW PRZYJEMNYCH I POŻYTECZNYCH.

Naruszewicz sprawował funkcję redaktora do poł. 1774r Później usunął się w cień. Pochłonęły go sprawy osobiste a także pisanie Historii Narodu Polskiego od początku chrześcijaństwa.

Prawdopodobnie jego nieobecność przyczyniła się do upadku pisma.

Końcem roku 1777, w ostatnim arkuszu szesnastego tomu, Gröll pisze o zaprzestaniu wydawania Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych z przyczyn finansowych: podwyższenia kosztów druku, a tym samym ceny arkuszu, co zniechęciło dotychczasowych czytelników do kupowania pisma.

Pisząc opracowanie opierałam się na Słowniku Literatury Polskiego Oświecenia, wstępie Juliana Platta do Zabaw przyjemnych i Pożytecznych (1770-1777).

Jeżeli ktoś chce dowiedzieć się więcej polecam Oświecenie Klimowicza str.122 ( to ta grubsza wersja).

4

---