ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU, środki komunikowania masowego, mass media, środki masowej informacji i propagandy, urządzenia, instytucje, za pomocą których kieruje się pewne treści do bardzo licznej i zróżnicowanej publiczności; do środków masowego przekazu zalicza się przede wszystkim wysokonakładową prasę, radio, telewizję, fonografię (płyty, kasety), szeroko dystrybuowane filmy kinowe i wideokasety oraz wyd. w wielkich nakładach książki; środki masowego przekazu tworzą podstawę systemu komunikowania w → kulturze masowej i w wysokim stopniu określają jej charakter.
Decydującym wyróżnikiem środków masowego przekazu jest ich wielki (ponadregionalny, ogólnokrajowy, zmierzający do globalnego) zasięg. Treści przekazywane przez środki masowego przekazu mają charakter publ. (są kierowane do wszystkich, których mogą interesować) i są masowo odbierane. O masowym charakterze każdego środka decyduje nie jego wprowadzenie, a upowszechnienie, możliwe tylko dzięki wysokiemu poziomowi techniki i technologii, zapewniającemu tanią produkcję nośników informacji (drukowanych, wizualnych, dźwiękowych i audiowizualnych); dla rozwoju środków masowego przekazu są ponadto istotne rozwiązania ekon. oraz poziom społ. edukacji. Masowymi środkami stawały się kolejno: w XIX w. prasa (funkcjonowała w najwyżej rozwiniętych krajach Europy i w Ameryce Pn.), w XX w. — film (lata 20.), radio (lata 30.), telewizja (lata 50.). Generalnie zbiegło się to z ukształtowaniem społeczeństw przem., w których masowej produkcji, dystrybucji i konsumpcji dóbr materialnych towarzyszyło zapotrzebowanie na szybką informację, powszechną edukację oraz łatwo dostępną rozrywkę. Podstawowe cechy środków masowego przekazu i wysokonakładowej prasy były długo utożsamiane: przekaz przygotowywany przez liczny zespół był kierowany z centrum do rozproszonej publiczności, przepływ informacji odbywał się w regularnych odstępach czasu (codziennie, raz na tydzień itd.) i był zasadniczo jednokierunkowy, odbiorca mógł mieć wpływ na przekazywane treści jedynie przez zmienną skalę popytu, treści, aby dotrzeć do jak najszerszego kręgu czytelników, musiały być dostosowane do horyzontów oczekiwań i kompetencji przeciętnego odbiorcy, funkcją środków masowego przekazu była informacja, niekiedy propaganda. Nowe cechy wniosły inne środki masowego przekazu; radio i telewizja dzięki transmisji bezpośredniej, umożliwiają natychmiastowość i jednoczesność przekazu, który wg teoretyków komunikowania jest nietrwały; film koncentruje się na funkcji rozrywkowej lub artyst., może mieć charakter propagandowy; przekaz filmu kinowego jest jednoczesny, ale wyłącznie w odniesieniu do konkretnego audytorium wypełniającego salę kinową, ponadto jednorazowy, a nie — regularny i periodyczny.
Termin mass media powstał w Stanach Zjedn. w latach 40. i zwracał uwagę na gł. cechy środków masowego przekazu: masowość produkcji i odbioru przekazów oraz schematyczność, prostotę i łatwą dostępność przekazywanych treści. Zabiegiem planowo stosowanym w środkach masowego przekazu jest homogenizacja (wymieszanie, a następnie ujednolicenie pierwotnie niejednorodnych elementów zawartych w jednym przekazie), która ma ułatwić odbiór przekazu i przyciągnąć uwagę różnych grup publiczności, zwł. najliczniej reprezentowanych, a w konsekwencji przynieść jak największy zysk; najczęściej sprowadza się ona do uproszczeń, np. przekształcenia arii operowej w piosenkę, powieści — w komiks, czy wykorzystania arcydzieła mal. w reklamie; z tego powodu zarzuca się środkom masowego przekazu trywializowanie kultury, propagowanie złego gustu, uwalnianie mniej przygotowanych odbiorców od poszukiwania treści o istotnych walorach estet. i poznawczych. Masowość środków przekazu nie musi automatycznie prowadzić do ignorowania wartości kultury, natomiast skłania do społ. kontroli w różnych formach: zinstytucjonalizowanej cenzury (polit. — w systemach autorytarnych, obyczajowej — w niektórych systemach demokr.), powoływania specjalnie dobieranych gremiów oceniających przestrzeganie prawa przez nadawców; do samokontroli skłaniają nadawcę: przywiązanie publiczności do pewnych tradycji, odbiorcy nie podlegający standaryzacji gustów, duża konkurencja na rynku mediów zmuszająca do wysokiego profesjonalizmu. Ekspansja elektroniczna środków masowego przekazu doprowadziła do istotnych przemian w sposobach uczestnictwa w kulturze; w USA upowszechnienie się telewizji w latach 50. zagroziło wytwórniom filmów w Hollywood, wcześniej film odebrał część publiczności rewiom i teatrom, a radio przyczyniło się do czasowego spadku popularności teatrów muz.; z kolei gazety i czasopisma stanęły wobec konkurencji programów informacyjnych stacji radiowych i telew.; bujny rozwój mediów elektron. niepokoił wydawców książek. Już jednak w latach 70. i później, gdy w wielu krajach upowszechniła się wideokaseta oraz wielokanałowa telewizja satelitarna, kablowa i płatna, okazało się, że konkurencyjność nie zagraża współistnieniu różnych mediów — rywalizujących ze sobą różnych stacji telew., rozgłośni radiowych czy gazet i czasopism; okazało się też, że ekspansja nowych środków elektron. nie zahamowała czytelnictwa książek, chociaż większość ludzi czyta dla przyjemności literaturę popularną i bestsellery, a nie klasykę. Rozwój środków masowego przekazu prowadził od zasady „wszystko dla wszystkich” do specjalizacji — „coś dla każdego”. Prasę popularną w latach 30. w USA, a w latach 40. w Europie zaczęto adresować do określonego czytelnika — upowszechniły się ilustrowane magazyny dla kobiet, mężczyzn, później dla młodzieży; wyodrębniały się stacje radiowe i telew. typowo informacyjne, muz., poradnicze itp. Ostatnio w najbardziej rozwiniętych krajach Zachodu zarysowała się znamienna tendencja do skupiania w swym ręku przez coraz mniejsze grupy ludzi mediów o coraz większym zasięgu; w W. Brytanii np. R. Murdoch posiadając prasę, telewizję kablową i satelitarną, teoretycznie może dotrzeć do 2/3 mieszkańców kuli ziemskiej, a jego dziennik „The Times” mógł wygrać wojnę cenową (1993-94 obniżka z 45 do 20 pensów). Lata 90. charakteryzują się (m.in. w wyniku rozwoju komputerowych sieci informacyjnych i telewizji) zmniejszoną sprzedażą pism (np. nakład „New York Timesa” w ciągu 1994 r. spadł z 1141 tys. do 115 tys. egz.), przy jednocześnie większych zyskach związanych ze wzrostem wpływów z ogłoszeń. W Stanach Zjedn. ukazuje się mniej tytułów czasopism w porównaniu z latami 70., ale są one czytane przez większą liczbę odbiorców. Pojawiły się też i ugruntowały swoją pozycję w skali globalnej wielkie stacje telewizji satelitarnej; faktycznym monopolistą w telew. informacji o zasięgu świat. jest sieć CNN (→ Cable News Network, zał. 1980 przez T. Turnera, jako eksperymentalny 24-godzinny dziennik telew.), a w zakresie telewizji muz. — amer. MTV, posiadająca swoje filie na wszystkich kontynentach.
W Polsce rozwój środków masowego przekazu z powodów polit. i ustrojowych podlegał innym mechanizmom, niż w krajach zach.; chociaż początki polskich środków masowego przekazu sięgają okresu międzywojennego, zwł. gdy chodzi o prasę, próg umasowienia np. radia został przekroczony dopiero po wojnie, a telewizji w poł. lat 60. W PRL media, także prasa stronnictw i ugrupowań polit., podlegały kontroli państwa, od 1948 środki o zasięgu masowym były narzędziem polityki kult., określanej przez PZPR-owskie centrum władzy. Środki masowego przekazu spełniały jednocześnie funkcje informacyjne, propagandowe, rozrywkowe i edukacyjne; pryncypia ideologiczne, wykluczając naturalną na Zachodzie walkę mediów o odbiorcę, umożliwiły przekazywanie treści trudniejszych, klasyki artyst., eksperymentów twórczych, ale ograniczały przy tym rozwój treści o charakterze popularnym oraz ściśle limitowały i selekcjonowały dopływ takich treści z Zachodu. Z kolei embargo państw zach. na pewne technologie opóźniło rozwój mediów elektron., szczególnie telewizji; pod tym względem zmiana nastąpiła w początku lat 70. W latach 80. pojawiły się magnetowidy w powszechnym użytku oraz coraz większa liczba anten do odbioru telewizji satelitarnej, rosły wpływy zach. kultury masowej. Dopiero jednak 1989, zasadniczo zmieniły się zasady masowej komunikacji; od tego czasu buduje się w Polsce rynek mediów, ale też wzrasta ekspansja zach. firm wydawniczych, telew. sieci satelitarnych, agencji reklamowych oraz producentów nośników informacji. Inaczej niż w państwach zach., bo w o wiele krótszym czasie, przebiegają procesy pozyskiwania odbiorcy, konkurencji między nadawcami oraz specjalizacji środki masowego przekazu. Niemal jednocześnie dokonuje się przejście od ładu komunikacyjnego, pozostającego pod kontrolą państwa, do sytuacji regulowanej przez rynek oraz od konkurencji chaotycznej, pozbawionej odpowiedniej regulacji prawnej, do uporządkowania zasad funkcjonowania środków masowego przekazu. Dokonuje się, swego rodzaju wtórna monopolizacja rynku (zwł. prasowego) przez nadawców mocniejszych finansowo. Problematyką komunikowania masowego zajmuje się kilka tysięcy placówek badawczych i dydaktycznych oraz kilka towarzystw nauk., w tym → Międzynarodowe Stowarzyszenie do Badań Komunikowania Masowego (AIERI). Zob. też prasa, prasoznawstwo, radio, reklama, telewizja.