Marzena Paniak
Odpowiedzialność za środki masowego przekazu – esej podejmujący refleksje nad listem apostolskim Jana Pawła II „Szybki rozwój” (24 I 2005)
Jan Paweł II niewątpliwie był papieżem najbardziej do tej pory związany z mediami. Składało się na to kilka przyczyn, chociażby osobowość, umiłowanie pielgrzymowania czy staranne wykształcenie humanistyczne. Dzięki mediom papież wykraczał daleko poza granice Watykanu i mógł w taki sposób łączyć się z innymi narodami, niektórymi tak bardzo odległymi. W swoim liście apostolskim z 24 stycznia 2005 r. „Szybki rozwój” Jan Paweł II mówi o tym iż posługiwanie się techniką i technologią współczesnej komunikacji jest integralną częścią misji Kościoła w trzecim tysiącleciu. Mówi: „W środkach przekazu Kościół znajduje cenne wsparcie dla szerzenia Ewangelii i wartości religii (…) ” dalej pisze: „Kościół korzysta z nich chętnie w celu dostarczania informacji o sobie samym i poszerzania granic ewangelizacji, katechezy i formacji, i uważa się posługiwanie się nimi za odpowiedź na przykazanie Pana: „Idźcie na cały świat i głoście Ewangelię wszelkiemu stworzeniu.”(Mk 16, 15).”
Martwiący jest fakt, iż środki społeczne nabrały takiego wymiaru, że stały się dla wielu głównym narzędziem do komunikowania się z ludźmi, życia w społeczeństwie. „Środki społecznego przekazu nabrały takiego znaczenia, że są dla wielu głównym narzędziem kierującym i inspirującym postawy indywidualne, rodzinne, społeczne.”
Jan Paweł II zwracał uwagę na potrzebę stałej formacji religijnej i moralnej pracowników środków przekazu, jak to określał - ewangelizowanie samych mediów. Pisał: „Również światu mediów potrzebne jest Chrystusowe odkupienie.” Współpracował z Papieską Radą ds. Środków Społecznego Przekazu, która za Jego pontyfikatu opublikowała szereg ważnych dokumentów. Doceniając użyteczność mediów i nowych technologii, Jan Paweł II podkreślał, że o kierunku ich wykorzystywania musi decydować człowiek. Tę myśl znajdujemy w dokumencie Papieskiej Rady ds. Środków Społecznego Przekazu z 4 czerwca 2000 roku pt. Etyka w środkach społecznego przekazu: „Mimo swego ogromnego potencjału środki przekazu są i pozostaną jedynie środkami, to znaczy instrumentami, narzędziami, z których można zrobić dobry lub zły użytek. Wybór należy do nas.”1
Odpowiedzialna postawa wobec mediów oznacza świadomość, że nie wszystko, co jest technicznie realizowalne, znajduje moralne usprawiedliwienie i akceptację, a człowiek, w imię realizowanych wartości, potrafi dobrowolnie odstąpić od realizacji czynów niegodziwych. Naczelnym kryterium nie są zatem możliwości technologiczne, a rozstrzygnięcia aksjologiczne. Człowiek powinien znać granice i umieć powiedzieć stop, rozróżnić co jest dobre, a co złe, co może, a co jest niemoralne i w jaki sposób nie postępować.
Akcentując postawę refleksyjnego optymizmu - z jednej strony zaufania, z drugiej sygnalizowania potencjalnych zagrożeń - w instrukcji duszpasterskiej Aetatis novae Jan Paweł II podkreślał: "Chociaż Kościół zajmuje wobec środków przekazu postawę pozytywną i otwartą, starając się uczestniczyć w tworzonej przez nie nowej kulturze, aby ją skutecznie ewangelizować, musi również dokonywać krytycznej oceny ich działalności
i wpływu na kulturę", gdyż środki przekazu potrafią zarówno umacniać, jak i niszczyć tradycyjne wartości w sferze religii, kultury i rodziny.
Wiele uwagi poświęcił Jan Paweł II Internetowi, "najnowszemu i pod wieloma względami najpotężniejszemu z całego szeregu mediów". Określił Internet współczesnym forum romanum, czyli przestrzenią publiczną. Bardzo istotna jest uwaga, iż "Internet dostarcza licznych pojęć, lecz nie uczy wartości, a jeśli one zostaną zaniedbane, samo nasze człowieczeństwo ulega pomniejszeniu i człowiek łatwo traci sprzed oczu swoją transcendentną godność. […] Internet w sposób radykalny zmienia psychologiczny stosunek osoby do przestrzeni i czasu. Uwagę przyciąga to, co dotykalne, użyteczne, natychmiast osiągalne. Może zabraknąć bodźca do głębszej myśli i refleksji […]. Internet sprzyja relatywistycznemu sposobowi myślenia i czasami ucieczce od odpowiedzialności i osobistego zaangażowania.”
Myśl Jana Pawła II wiąże się z nurtem wychowawczym edukacji medialnej: wychowaniem do mediów, czyli kształtowaniem odpowiednich postaw wobec środków masowego komunikowania, w szerszym rozumieniu - przygotowywaniem do życia w medialnym świecie, w aspekcie kulturowym i społecznym. Papież zwracał uwagę na konieczność kształtowania zarówno twórców - pracowników środków przekazu, jak i odbiorców, by potrafili odpowiedzialnie i krytycznie korzystać z mediów. Pisał: "Dzieci i młodzież powinny przechodzić formację medialną, nie wchodząc na łatwą drogę bezkrytycznej bierności, nie poddając się naciskowi rówieśników ani wyzyskowi komercyjnemu". Jana Pawła II można nazwać Wielkim Nauczycielem w dziedzinie medialnej pedagogii.
Jan Paweł II nie ukrywał ograniczeń wynikających ze swojego zaawansowanego wieku i stanu zdrowia. Moment umierania papieża transmitowano niemal na cały świat i to właśnie dzięki mediom w odchodzeniu Ojca Świętego uczestniczyli ludzie różnych narodowości, kultur, czy nawet wyznań. Nic nie wskazuje na to, by za pontyfikatu Benedykta XVI nauczanie Kościoła katolickiego miało się w tej dziedzinie radykalnie zmienić – najprawdopodobniej refleksja (ukierunkowana przez dokumenty: „Inter mirifica” i „Communio et progressio”) będzie intensywnie pogłębiana.
Podsumowując, można za A. Lewkiem powiedzieć, że nauczanie Kościoła katolickiego dotyczące mediów przeszło w ciągu wieków ewolucję – od obojętności (lub wręcz otwartej wrogości wobec środków przekazu), poprzez krytyczną i ostrożną akceptację do znacznego zaangażowania w działalność w świecie mediów.2 Kościół docenił także konieczność dobrego poznania mediów i rozwoju refleksji naukowej i moralnej na ich temat, co pozwoliło mu na lepsze wykorzystanie środków masowego przekazu w służbie ewangelizacji.
Dzięki mediom, a szczególnie Internetowi, miliony ludzi na świecie uzyskały dostęp do ogromnego zbioru zdjęć, filmów, przemówień, orędzi i spotkań Jana Pawła II z wiernymi. Otwartym problemem pozostaje, czy będziemy chcieli i potrafili racjonalnie korzystać z tych bogatych zbiorów.