Nauczyciel religii w zreformowanej szkole

Elżbieta Okońska

w: Doświadczenie i projekcja przyszłości w treściach pedagogicznego kształcenia nauczycieli .Red. R. Parzecki, R. Cierzniewska WSP Bydgoszcz 2000

Wprowadzenie

Dziesiąty rok nauczania religii w szkole państwowej jest jednocześnie pierwszym wprowadzania w życie reformy edukacji. Metodycy katechezy w związku z nową sytuacją w szkole wysuwają postulaty dotyczące reformy programowej w katechizacji i wprowadzenia nowych podręczników do nauki religii. Równie ważne jest jednak także zdefiniowanie nowych zadań nauczyciela religii, które powinny być uwzględniane w doborze treści kształcenia pedagogicznego.

O roli i znaczeniu katechety jako podmiotu aktywnego katechezy mówi Dyrektorium Katechetyczne (DCG 71) stwierdzając, że najszlachetniejsze przymioty ludzkie i chrześcijańskie katechety bardziej gwarantują owocność katechezy, niż wyszukane metody.

J. Walczewski rozszerza to stwierdzenie, pisząc, że jeżeli katecheta posiada potrzebne cechy charakteru, może zaradzić różnym brakom pojawiającym się w metodzie nauczania

i niedociągnięciom podręczników katechetycznych, podczas, kiedy nawet z najlepszymi metodami i podręcznikami osiągnie tylko mierne efekty, jeśli jemu samemu brak będzie przymiotów, jakie mieszczą się w ideale nauczyciela i wychowawcy. [1]

Uwarunkowania nowej sytuacji

Z definicji katechezy w "Catechesi Tradendae" można wyróżnić trzy elementy konstytutywne katechezy: wychowanie, nauczanie, wprowadzanie.

Katecheza według tej definicji to "wychowanie w wierze dzieci, młodzieży i dorosłych, obejmujące przede wszystkim nauczanie doktryny chrześcijańskiej, przekazywanej na ogół w sposób systematyczny i całościowy dla wprowadzenia wierzących w pełnię życia chrześcijańskiego".

Szerokość tego ujęcia czyni go nieredukowalnym do funkcji nauczania. I stąd rola katechety nie jest redukowalna do roli nauczyciela. Osobą działającą w katechezie jest katecheta, choć jedną z form jego działania jest nauczanie. [2] Katecheta występuje jako nauczyciel, wychowawca i świadek.

Takie ujęcie roli nauczyciela-katechety, a w szczególności problem właściwego ustawienia hierarchii wartości dotyczącej trzech podstawowych aspektów działalności nauczyciela religii: wtajemniczenia, nauczania i wychowania jest podstawową przyczyną nieporozumień. Mimo kilkuletniego doświadczenia w nauce religii w szkole nauczyciele religii w dalszym ciągu kładą nacisk na aspekt wtajemniczenia, zapominając, że zmiana miejsca nauczania religii musi pociągnąć za sobą w konsekwencji odwrócenie kolejności funkcji katechezy. Jest ono niezbędne do tego, by katecheza mogła normalnie funkcjonować w warunkach szkoły, gdyż w sposób naturalny można w niej zrealizować tylko dwa podstawowe cele: nauczanie i wychowanie. Z tego powodu potrzeba rozgraniczyć nauczanie religii od katechezy i tylko w katechezie skupić się głównie na wtajemniczaniu. [3]

Problem ten został podjęty przez najnowszy dokument Kościoła katolickiego dotyczący katechizacji - Dyrektorium Ogólne o Katechizacji Kongregacji ds. Duchowieństwa, zatwierdzone przez papieża Jana Pawła II dnia 15 sierpnia 1997 roku. Dyrektorium, zwracając uwagę na wielorakość funkcji i form katechezy, rozróżnia "katechezę" i "nauczanie religii w szkole". Mówiąc o własnym charakterze nauczania religii w szkole stwierdza, że: "Relacja między nauczaniem religii w szkole i katechezą jest relacją zróżnicowania i komplementarności" oraz że: "[...] Istnieje nierozerwalny związek i zarazem jasna różnica między nauczaniem religii i katechezą. Ten różnicujący a zarazem specyficzny rys "nauki religii w szkole" wynika z faktu, że staje ona wobec zadania przeniknięcia do kultury i wejścia w relacje z innymi dziedzinami wiedzy".

Jest więc konieczne, mówi dalej Dyrektorium, "[...] by nauczanie religii w szkole jawiło się jako dyscyplina szkolna, która wymaga takiej samej systematyzacji i organizacji jak inne dyscypliny. [...] Jednak nauczanie religii w szkole nie sytuuje się obok tych dyscyplin jako coś dodatkowego, ale jako element koniecznego dialogu interdyscyplinarnego. [...]. Nauczanie religii w szkole za pośrednictwem tego dialogu interdyscyplinarnego daje podstawy, umacnia, rozwija i uzupełnia działanie wychowawcze szkoły". [4]

Jeżeli więc nauczanie religii ma się stać w myśl założeń Dyrektorium Katechetycznego taką samą dyscypliną szkolną jak inne, nauczyciel religii, nie przestając być świadkiem wiary musi przede wszystkim troszczyć się o jakość swoich oddziaływań dydaktyczno-wychowawczych.

W kształceniu nauczycieli religii należałoby zatem uwzględnić wskazania zawarte w raporcie Jacques'a Delorsa [5], które dotyczą konieczności przestrzegania równowagi między kompetencjami w nauczanej dyscyplinie i kompetencjami pedagogicznymi. Kształcenie nauczycieli religii , zgodnie ze wskazaniami tegoż raportu, powinno wpajać im koncepcję pedagogiki, która wykracza poza utylitarność i pobudza do stawiania pytań, interakcji, analizy różnych hipotez, jak również rozwijać w nich zalety natury etycznej, intelektualnej i emocjonalnej.

Zachowanie odpowiednich proporcji między wiedzą teologiczną a kompetencjami pedagogicznymi nauczycieli religii, co więcej zapewnienie im wykształcenia pedagogicznego przynajmniej w takim wymiarze treści jaki obowiązuje innych nauczycieli, powinno iść w parze z rozwiązaniem natury organizacyjnej. Takim wyjściem z sytuacji mógłby się okazać, pozornie wyglądający niebezpiecznie, wyraźny podział nauczania religii na lekcję religii i katechezę . Nauczyciele religii ( mam tu na myśli głównie osoby świeckie), mogliby się zająć urzeczywistnianiem na lekcji religii w szkole dwóch elementów katechezy: nauczania i wychowania. Natomiast funkcję wtajemniczania w chrześcijaństwo przejęłaby katecheza parafialna, prowadzona przez katechetów duchownych, gdyż prawdziwe wtajemniczenie może odbywać się tylko w konkretnej wspólnocie, w przeciwnym razie stanie się tylko mętną teorią, daleko odbiegającą od życia Kościoła. Liczba objętych katechezą sakramentalną na pewno nie byłaby tak imponująca, ale przyczyniłoby się to do podniesienia poziomu wiedzy religijnej i rozwoju duchowego dzieci i młodzieży.

Kształcenie nauczycieli religii a reforma edukacji

W kontekście zmian przeprowadzanych w oświacie polskiej istotne jest znalezienia odpowiedzi na pytanie: na jakie aspekty kształcenia pedagogicznego nauczycieli religii należałoby położyć nacisk, aby realizowane przez nich zadania dydaktyczno-wychowawcze wpisywały się w założenia reformy systemu edukacji, zwłaszcza dotyczące dziedziny wychowania.

W projekcie Podstawy Programowej zapisano, że: "Edukacja szkolna polega na harmonijnej realizacji przez nauczycieli zadań w zakresie nauczania, kształcenia umiejętności i wychowania" Według założeń reformy usytuowanie ucznia w centrum działalności szkolnej oraz rozszerzenie zadań edukacyjnych nauczyciela powoduje, że odtąd nie szkoła, a nauczyciel staje się rzeczywistym podmiotem działalności edukacyjnej. Dzięki przyznaniu podmiotowości uczniowi własną podmiotowość odzyskuje także nauczyciel.

Celem ogólnym wychowania jest wszechstronny rozwój osobowy ucznia. Zwraca się również uwagę na pojęcie ucznia jako osoby , co pociąga za sobą postrzeganie ucznia w kategoriach jego podmiotowości, godności, wolności, niepowtarzalności, konkretnych praw i obowiązków. (MEN. Szkolny program wychowania)

Współczesna katecheza antropologiczna, znajdująca swoja podstawę w personalistycznej koncepcji teologii opiera się na trzech zasadniczych fundamentach: koncepcji człowieka jako osoby, aksjologicznych podstawach wychowania oraz integralnej metodzie: interpretacji doświadczenia i dialogu pedagogicznego. W katechezie antropologicznej wychodzi się od człowieka, jego sytuacji życiowej i doświadczenia, aby oświetlić je Objawieniem i odpowiedzieć na postawione problemy i pytania. Katecheta jako nauczyciel w katechezie antropologicznej staje się partnerem i animatorem, współtworzącym przez dialog wspólne z uczniami-katechizowanymi poszukiwanie. [6]

Nauczyciel religii więc chcąc realizować założenia katechezy antropologicznej i dobrze wypełniać zadania nowej szkoły powinien przede wszystkim podejmować wszystkie problemy egzystencjalne uczniów, odwołując się do właściwej hierarchii wartości. Powinien też być przewodnikiem prowadzącym wychowanków do odkrywania odpowiedzi nie tylko na pytanie, kim jest człowiek, ale także - kim może się stawać?

W projekcie reformy czytamy: "Wychowanie byłoby niemożliwe, gdyby nie opierało się na przyjęciu określonego kierunku moralnego. (...) Nauczyciele powinni wspierać młodzież w ich kształtowaniu własnej świadomości moralnej, a nie ograniczać się wyłącznie do przekazywania wiedzy etycznej". (MEN. Szkolny program wychowania)

Nauczyciel religii nie może więc zatrzymać się na przekazywaniu systemu moralnego, gdyż świadomość wzorców etycznych nie daje jeszcze dostatecznej siły, by żyć moralnie. Trudno jest pogodzić się uczniom z narzucaniem gotowego systemu wartości i sposobów postępowania, zwłaszcza jeśli nie są one odpowiednio prezentowane i uzasadniane. Aby pomóc uczniom "przygotować się do rozpoznawania wartości moralnych, dokonywania wyborów i hierarchizacji wartości", o czym mówi zapis w projekcie Podstawy Programowej, nauczyciel religii musi stawać się bezpośrednim źródłem wartości.

Staje się takim źródłem, jeśli odsłania prawdę, dobro, piękno i pociąga wychowanków do urzeczywistniania tych podstawowych wartości. Droga do urzeczywistniania tych oczekiwań wiedzie przez stawanie się nauczycielem refleksyjnym, odpowiedzialnym za własny system wartości. [7] Należałoby się więc zastanowić jakie konieczne kompetencje nauczycielskie powinny być rozwijane u nauczycieli religii?

Można stwierdzić, że z pewnością nauczycielem religii kompetentnym jest osoba szeroko i dogłębnie zorientowana w treści, którą ma przekazać podczas nauczania. Gdy braknie kompetencji nauczyciel religii przerabia coś i mówi o czymś, nie dotykając istoty rzeczy i nie podchodząc do problemów egzystencjalnie. W kształtowaniu zaś kompetencji trzeba równocześnie rozwijać: całościową wiedzę, krytyczne stanowisko wobec rozwijających się tendencji naukowych, udoskonalanie metod odkrywania rzeczywistości, a przede wszystkim zdolność otwierania się na ludzi, zdobywania ich zaufania, życzliwości i uznania.

W zawodzie nauczyciela religii nieustanna interpretacja, ustawiczne tworzenie samego siebie i sprawne działanie stanowią podstawowe wymiary kompetencji profesjonalisty. Nauczyciel religii powinien osiągnąć własny styl katechizowania, by realizując program nauki religii, stał się prawdziwym animatorem dla grupy uczniów-katechizowanych. Coraz ważniejsze wydaje się dziś być właśnie przygotowywanie nauczycieli religii pod znakiem ich własnej kreatywności, a nie tylko zwykłego przyswajania sobie pewnych zewnętrznych reguł (por. Dyrektorium Ogólne o Katechizacji , 1997, 245).

Interpretacyjne kompetencje wobec wartości pedagogicznych pozwalają nauczycielowi religii na autonomiczne działania w zróżnicowanych warunkach pedagogicznych. Chodzi więc o odsłanianie złożonej rzeczywistości z różnych punktów widzenia, tak by uczeń-katechizowany mógł ją dobrowolnie zgłębić i rozwinąć, a to skłania nauczyciela do szerokiego otwarcia się na przemiany we współczesnym świecie i umiejętnego tworzenia syntezy z wyprowadzanych opinii. [8]

Porównanie lekcji religii z innymi lekcjami w szkole, gdzie następuje pogłębianie i poszerzanie zdobytej wiedzy, wypada na niekorzyść religii, która ogranicza się nierzadko do płytkich dyskusji i mętnych dywagacji . Zdarzają się również przypadki redukowania lekcji religii do poziomu godziny wychowawczej, przy której oceny pozostają tylko fikcją i religia jako przedmiot faktycznie traci wtedy rację bytu w szkole.

Przygotowując nauczycieli religii do pracy w szkole, należałoby nie tylko wyposażyć ich w szeroką i pogłębiona wiedzę przedmiotową, ale także w umiejętności przekazywania tej wiedzy. Nauczycielem religii kompetentnym interpretacyjnie będzie zatem osoba wyposażona w wiedzę przedmiotową ale i nieustannie rozwijająca tę wiedzę oraz umiejętności pedagogiczne. Obok wiedzy i umiejętności przekazu potrzebna jest też nauczycielowi-katechecie dyspozycyjność psychiczna pozwalająca na wchodzenie w potrzeby katechizowanego i zaspokajanie ich bez naruszania jego wewnętrznej wolności

Kompetencje interpretacyjne umożliwiają nauczycielowi formułowanie celów działania, obmyślanie jego metod, spostrzeganie otoczenia i samych siebie jako warunków stanowiących ograniczenia i możliwości działania. Kompetentny nauczyciel religii jest świadomy, że wybór metody pracy uzależniony jest od celu, podmiotu i treści nauczania religii , przede wszystkim zaś związany jest z nim samym z katechizowanym, ze środowiskiem w jakim się znajdują i wspólnie pracują, wreszcie z problemem, który został przez nich podjęty.

Rola nauczyciela religii wychodzi poza ramy nauczania i wychowania, obejmując całe życie wiary, zaangażowanie i sięgając środowiska i kontaktu społecznego, w których żyje on dla innych jako świadek wiary. I to bycie świadkiem wiary w połączeniu z odpowiedzialnością za własny system wartości realizowany w życiu jest najistotniejszym aspektem przekazu wartości przez nauczyciela religii.

Jest to szczególnie ważne dla odbiorców katechezy - uczniów, co potwierdzają ich wypowiedzi mówiące na przykład, że: " pani katechetka uczy nas, żeby nie popełniać jakichś błędów, a sama je robi", albo też: "katecheta wywyższa się, przechwala, mówi o szacunku, a nie liczy się z uczniami". [9]

Pojawia się jednak pytanie: w jaki sposób rozpoznana wartość powinna być zrealizowana w konkretnej sytuacji ze względu na podstawowy cel wychowania, jakim jest wspieranie wszechstronnego rozwoju osoby wychowanka? Kluczowym słowem pozwalającym na udzielenie odpowiedzi jest doświadczenie człowieka. Prowadząc kształcenie pedagogiczne nauczycieli religii, powinno się zatem zwrócić uwagę na rozwijanie umiejętności dostrzegania relacji jaka zachodzi pomiędzy: wiedzą o wartościach - możliwościach ich realizacji - a ludzkim doświadczeniem. Nauczyciel religii może i powinien bardziej niż jakikolwiek inny pedagog w szkole opierać się na doświadczeniu ludzkim jako punkcie wyjścia prowadzącym poprzez nauczanie religijne do odkrywania potencjału duchowego człowieka.

W warunkach postępującego zróżnicowania społecznego, a w związku z tym przemian w religijności i moralności dzieci i młodzieży, zmiany w kształceniu nauczycieli religii powinny iść między innymi w kierunku rozwijania w nich funkcji terapeutycznej.

Właściwe zrozumienie swoich zadań i realizowanie w życiu głoszonych wartości jest szczególnie istotne w przypadku wypełniania kolejnego zadania wychowawczego nowej szkoły, które mówi o kształtowaniu postawy dialogu.

Nauczyciele według zapisu zawartego w Podstawie Programowej powinni zmierzać do tego, by uczniowie: "kształtowali w sobie postawę dialogu, umiejętność słuchania innych i rozumienia ich poglądów oraz umieli współdziałać i współtworzyć w szkole wspólnotę nauczycieli i uczniów."( MEN. Szkolny program wychowania) Efekt podejmowania tych działań przez nauczyciela religii zależy od jakości jego komunikowania się z wychowankami. Pomiędzy uczniem a nauczycielem religii mogą wystąpić różne odmiany dialogu:

dialog pozorowany, będący maskowaniem rzeczywistego monologu,

dialog dydaktyczny, wynikający z potrzeby rzeczowego porozumienia się

w procesie przekazu wiedzy lub zdobywania umiejętności,

dialog duchowy między osobami, który wyklucza bezosobowe,

instrumentalne odniesienia, dialog ten polega na wymianie obietnic:

" chcę, żebyś był (sobą) , jesteś dla mnie wartością (samą w sobie),

chcę odpowiadać za ciebie ( i za siebie, za moje reakcje względem ciebie".

W relacji ontycznej, zwanej duchowym dialogiem osób uczeń jest zatroskany, czy nauczyciel religii akceptuje go takim, jaki jest, a nauczyciel całym sobą daje odpowiedź: tak. To "zapytanie" i "odpowiadanie" dwóch osobowych duchowości rodzi między nimi więź duchowych przeżyć wartości moralnych i religijnych. W ten sposób powstaje wspólnota międzyosobowa. [10]

By móc prowadzić taki dialog duchowy nauczyciel religii powinien być wyposażony w kompetencje komunikacyjne czyli zdolność do bycia w dialogu z innymi i z sobą samym, o których pisze R. Kwaśnica . Nowe Dyrektorium Katechetyczne nazywa nauczyciela religii "bezpośrednim mediatorem, który ułatwia komunikację między osobami i misterium Boga oraz między osobami we wspólnocie" (por. Dyrektorium Ogólne o Katechizacji, 1997,156) . Z tego określenia wynika odpowiedzialna misja. i konieczność rozwijania u nauczycieli religii kluczowych umiejętności komunikacyjnych. Składają się one według G. Koć-Seniuch na zdolność bycia w dialogu z dzieckiem. Są to takie umiejętności jak: kultura posługiwania się słowem i gestem, umiejętność interpretacji czyniąca nauczyciela tłumaczem, kultura pełnienia roli zawodowej jako sposób komunikowania się z uczniem, umiejętność zachowań nauczyciela w rozmaitych sytuacjach społecznych i pragmatyczność nauczyciela, przejawiająca się w wartościowaniu efektów działalności edukacyjnej. [11]

Postawa bycia w dialogu z innymi, realizowania duchowego dialogu przez nauczyciela religii nie ogranicza się tylko do kontaktów nauczyciel-uczeń, ale powinna odnosić się do całego środowiska szkoły. Jest to szczególnie istotne w początkowym okresie wprowadzania reformy edukacji. W środowisku nauczycieli, pełnym obaw, co do swojej przyszłości, nauczyciel religii, reprezentujący postawę dialogu międzyosobowego może wydatnie przyczynić się do rozładowywania napięć i konfliktów. Ponadto uczniowie bardzo zwracają uwagę nie tylko na to, jak nauczyciel religii odnosi się do nich, ale także jakie ma kontakty z innymi nauczycielami. Jeśli bowiem nauczyciel religii będzie otwarty na relacje z innymi pracownikami szkoły, bez względu na ich światopogląd, będzie wychodził im naprzeciw, nie zamykając się w swoim świecie, na pewno zyska większy szacunek uczniów.

Należałoby jednak zgodzić się z tezą J. Rutkowiak, iż nauczyciel dnia dzisiejszego i czasu przyszłego, także nauczyciel religii, żyjący w nietrwale standaryzowanej i niehierarchicznie organizującej się rzeczywistości potrzebuje przede wszystkim ogólnego rozeznania, a dopiero na drugim miejscu technik codziennego działania. [12]

Podsumowanie

Tych kilka propozycji, w toku dalszych badań i poszukiwań , mogłoby stanowić wstęp do modernizacji treści kształcenia pedagogicznego nauczycieli religii.. Chcąc bowiem realizować cele katechetyczne i jednocześnie cele wychowawcze nowej szkoły nie wystarczy opanowanie szerokiego zakresu przekazywanego materiału i poznanie jego różnych aspektów. Konieczne jest także podjęcie problemów katechizowanych i ich odpowiedzialnie ukierunkowywanie, w czym z wydatną pomocą przychodzi odpowiednie wykształcenie w zakresie pedagogiki.

Warto na zakończenie tych rozważań przypomnieć tekst Dziesięciu przykazań dla katechetów [13] z 1928 r. zawierający cenne wskazówki przydatne z punktu widzenia kształcenia pedagogicznego dla współczesnych nauczycieli religii:

• wykładaj jasno, zrozumiale, praktycznie, czerp z życia i dla życia

• bądź nie tylko nauczycielem, ale ojcem i przyjacielem twoich wychowanków i miej cierpliwość, nie oni są dla ciebie, ale ty jesteś dla nich, myśl o tym zwłaszcza w niepowodzeniach i w chwilach rozczarowań

• częste ćwiczenie czyni człowieka mistrzem, miej też cierpliwość względem siebie samego

• bądź wypełniony tym, czym chcesz przekonać wychowanków, trzeba bowiem wiele mieć samemu, gdy się chce czegoś udzielać drugim

• do katechezy przygotowuj się sumiennie, (...) a na wykonywanie swego posłannictwa idź z wewnętrznym spokojem

• po katechezie zbadaj przyczyny powodzenia, względnie niepowodzenia

• oprócz opierania się na własnej osobowości - co jest najważniejsze, musisz się posługiwać również i metodą, ale to nie metoda naucza, ale katecheta, który ją stosuje

• miej stale usposobienie wesołe, bądź pogodny i przyjacielski, pamiętaj, że od niechętnego zwiastuna nikt nie oczekuje radosnych wieści

• bądź pokorny

• pamiętaj, że jesteś tylko siewcą i ogrodnikiem.

[1] A. Potocki: Podmiot i przedmiot nauczania religii w szkole. W: Kwartalnik Pedagogiczny 1993, nr 3, s. 87 - 89.

[2] Por. Gniadek J: Lekcja religii czy katecheza? W: Katecheta nr 3/1998

[3] Dyrektorium Ogólne o Katechizacji, Kongregacja do Spraw Duchowieństwa, Watykan 1997, nr 51, 73-76

[4] Edukacja jest w niej ukryty skarb. Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do spraw Edukacji dla XXI wieku pod przewodnictwem Jacques'a Delors

[5] Łabendowicz S. : Formacja katechetów w dokumentach Kościoła i literaturze katechetyczno-dydaktycznej po Soborze Watykańskim II. Lublin-Radom 1994, s. 147 - 149.

[6] Cogiel M.: Wychowanie przez katechezę szkolną w dobie transformacji. W: Ateneum Kapłańskie, zeszyt 1(542), 7-8/99

[7] Por. Majewski M.: Pedagogiczno-dydaktyczne wartości katechezy integralnej. Poligrafia Salezjańska, Kraków 1995, s. 147, Dylak S.: Wizualizacja w kształceniu nauczycieli. Wydawnictwo Naukowe UAM. Poznań 1995, s.38-39.

[8] Źródło własne badania opinii uczniów szkoły podstawowej o nauczycielu religii prowadzone w ramach pracy doktorskiej

[9] Cogiel M.: Wychowanie przez katechezę szkolną w dobie transformacji. W: Ateneum Kapłańskie, zeszyt 1(542), 7-8/99

[10] Por. Koć-Seniuch G: O edukacji dialogicznej nauczyciela. W: Myśl pedeutologiczna i działanie nauczyciela. red. A. Kotusiewicz, G. Koć-Seniuch, J. Niemiec, Wydawnictwo "Żak". Warszawa-Białystok 1997, s.194, Kwaśnica R.: Wprowadzenie do myślenia. O wspomaganiu nauczycieli w rozwoju. W: Z zagadnień pedeutologii i kształcenia nauczycieli. red. H. Kwiatkowska, T. Lewowicki, PAN Komitet Nauk Pedagogicznych Warszawa 1995, s. 18-21

[11] Rutkowiak J.: O byciu nauczycielem w XXI wieku (szkic myślowy). W: Studia Pedagogiczne. red. P. Prusak, I. Strachanowska, Bydgoszcz 1997, s. 43

[12] Por. Meyer H.: Katechetik 1928, za Włosiński M.: Szkolna katecheza na tle projektu reformy systemu edukacji, wykład wygłoszony do duszpasterzy i katechetów podczas rejonowego Dnia Skupienia , Jelenia Góra 12 IX 1998 r

---