Chrześcijaństwo nowożytne i współczesne

W konspekcie - 12) Rewolucja francuska, Napoleon I wobec religii i kościoła

(na podst. książki „Dzieje chrześcijaństwa w zarysie” ks. Olszewskiego, to, co napisane jest kursywą było dodatkowo na wykładzie, a nie pojawiło się u Olszewskiego, czyli niewiele więcej)

Rewolucja Francuska i jej stosunek do Kościoła

- epokowe znaczenie Wielkiej Rewolucji Francuskiej oraz jej duży wpływ na rozwój idei ruchów liberalnych XIX w.

- Rewolucja Francuska stała się symbolem walki o wolność, równość i braterstwo nie tylko w Europie, ale też na innych kontynentach

- pierwszy krok rewolucji podjęli deputowani stanu trzeciego Stanów Generalnych; pierwszy stan, kler liczył 291 przedstawicieli, w tym 205 proboszczów, drugi stan, czyli szlachta miał ich 270, zaś trzeci, który reprezentował resztę społeczeństwa (98% całego narodu) to 278 deputowanych

- deputowani stanu trzeciego, uznając, iż są reprezentantami całego narodu francuskiego, uznali siebie za Zgromadzenie Narodowe - 17 VI 1789

- większość duchownych opowiedziała się za zgłoszonym wnioskiem, sprzeciw duchowieństwa uniemożliwiłby Stanom Generalnym realizację ich pierwszego rewolucyjnego kroku (proporcja głosów - 148 za, 136 przeciw) - pamflecista d'Antraigues - „To proboszczowie podtrzymali rewolucję”

- rewolucja francuska w swych pierwotnych założeniach nie pragnęła walki z kościołem

- otwarcie Stanów Generalnych rozpoczęło się procesją z Najświętszym Sakramentem, której przewodniczył arcybiskup Paryża; wszyscy deputowani uczestniczyli niej ze świecami w ręku, potem odbyła się pontyfikalna msza św.; wszystko działo się zgodnie z istniejącą unią tronu i ołtarza, ojcowie rewolucji nie myśleli zburzeniu tej unii

- pierwsze inicjatywy rewolucji francuskiej w stosunku do kościoła nie pochodziły od ludzi z zewnątrz, ale od oficjalnych reprezentantów: 10 X 1789 biskup Talleyrand postawił wniosek o sekularyzację dóbr kościelnych; o jego przegłosowaniu zadecydowała okoliczność, że opowiedzieli się za nią proboszczowie (to stanowisko niższego duchowieństwa jest zrozumiałe, ponieważ wśród duchowieństwa francuskiego przed rewolucją istniała rażąca nierówność co za tym idzie niezadowolenie niższego kleru z istniejących stosunków)

- 13 II 1790 Zgromadzenie Narodowe przyjęło wniosek o rozwiązanie zakonów, z wyjątkiem nauczających i charytatywnych; uzasadniano to argumentem oświeceniowym, że wiele z nich było społecznie bezużytecznych, co nie zawsze pokrywało się z rzeczywistością; zakonnicy rozwiązanych zakonów mogli przechodzić do stanu świeckiego, dołączyć się do innego zakonu lub przejść w szeregi duchowieństwa diecezjalnego; ogromna większość zakonów wybierała stan świecki (Cluny na 40 mnichów stan świecki wybrało 38, w Citeaux na 40 porzuciło życie zakonne 30); rewolucja francuska przyczyniła się w dużej mierze do pogłębienia kryzysu życia zakonnego, który będzie trwać przez najbliższe dziesięciolecia (10 tysięcy zakonników zostało rozproszonych i żyło odtąd poza murami swych dotychczasowych klasztorów)

- moment przełomowy - ustawa cywilna o duchowieństwie 12 VII 1790 zmieniała strukturę Kościoła, ponieważ wprowadzała m.in. wybór proboszczów i biskupów, żądając od nich przysięgi na rzecz rewolucji; 1/3 duchownych w Zgromadzeniu Narodowym złożyła wymaganą przysięgę, a w całej Francji złożyło ją niespełna 50%; ten wysoki odsetek kleru opowiadającego się po stronie rewolucji wyjaśnia zakorzeniony głęboko w świadomości kleru francuskiego gallikanizm, który podporządkował sprawę kościoła interesom narodowym, w tym wypadku interesom rewolucji; ustawa cywilna o duchowieństwie to radykalna i ostateczna konsekwencja gallikanizmu, przy czym dotychczasowe kościelne uprawnienia króla francuskiego przejmowała obecnie rewolucja, reprezentowana przez jej przywódców; większość duchowieństwa przysięgi na rzecz rewolucji nie złożyła

- doprowadziło to do rozłamu między rewolucją a Kościołem francuskim

- wewnątrz Kościoła ustawa spowodowała schizmę

- odtąd aż po konkordat Napoleona I (1801) rewolucja prześladowała księży niezaprzysiężonych, co doprowadziło do ostrego konfliktu z Kościołem

- prześladowanie Kościoła uzyskało swoje apogeum w okresie terroru jakobińskiego (od maja 1793 do lipca 1794), któremu przewodniczył Maksymilian Robespierre

- podwójna forma prześladowania Kościoła w czasie rewolucji: pozytywna i negatywna;

+ negatywna polegała na zwalczaniu przy użyciu przemocy wszystkiego się łączyło z życiem Kościoła, a więc walka z duchowieństwem, żądanie wyrzeczenia się kapłaństwa (déprétrisation), zwalczanie kultu, niszczenie przedmiotów sakralnych, burzenie kościołów, likwidowanie zakonów i przejmowanie przez państwo ich dóbr, łączyła się najczęściej z działalnością armii rewolucyjnej; od strony socjologicznej była to walka między miastem a wsią, uznawaną przez wojska rewolucyjne za zacofaną

+ akcja pozytywna polegała na wprowadzenie w miejsce dotychczasowej religii zastępczych jej form, jak kult rozumu, Istoty Najwyższej; towarzyszyła temu obrzędowość, która miała zastąpić kult chrześcijański; wprowadzono święta, które wyrażały pewne cechy kultury mieszczańskiej, np. święto starości, przyjaźni, jednak zastępcze formy kultu świeckiego nie znalazły uznania w społeczeństwie, ponieważ zostały one narzucone na drodze zewnętrznego nakazu, ale zostały obce ogółowi

- to księża zaprzysiężeni w tych trudnych dniach podtrzymywali religię w życiu społeczeństwa francuskiego, którzy byli szczerze oddani sprawie Kościoła i pracy duszpasterskiej, zaś księża niezaprzysiężeni pracowali w ukryciu z narażeniem własnego życia

Napoleon I

- prześladowanie Kościoła trwało nadal po upadku dyktatury jakobinów (28 VII 1794)

- w II 1795 roku konwent odmówił jakiegokolwiek poparcia Kościołowi

- w latach sprawowania władzy przez Dyrektoriat (1795 - 1799) nastąpiło złagodzenie kursu antykościelnego, jednak sytuacja prawna Kościoła nie uległa poprawie

- w 1799 roku Napoleon zostaje pierwszym konsulem i zaczyna dążyć do prawnego uregulowania stosunków między Kościołem a państwem; również hierarchia kościelna pragnęła uregulowania statusu prawno - administracyjnego Kościoła we Francji

- konkordat Napoleona zawarty w 1801 r. i obowiązujący we Francji do 1905 r. był ukoronowaniem tych obustronnych wysiłków; stanowił on usankcjonowanie prawne dotychczasowego stanu

+ cesarz uzyskał prawo mianowania biskupów

+ papież wyraził zgodę na sekularyzację dóbr kościelnych

+ księża otrzymali pensję, składając przysięgę wierności i posłuszeństwa rządowi

+ Kościół otrzymał wolność kultu religijnego

- formalnie zniesiono schizmę, konkordat oznaczał w rzeczywistości dalszą ewolucję, zmierzającą do podporządkowania Kościoła państwu

- artykuły organiczne - zawężają konkordat, mają świecki charakter, dopuszczają rozwody; stan trwa do czasu upadku Napoleona

- 2 XII 1804 Napoleon koronuje się na cesarza Francuzów; sam zakłada sobie koronę w asyście papieża i chwilę wcześniej poślubionej żony, Józefiny

- papież był kilkakrotnie więziony; upokorzenie papiestwa

- 4 IV 1814 - abdykacja Napoleona

- sto dni Napoleona - nieudana próba odzyskania władzy przez Napoleona

+ 1 III 1815 - powrót Napoleona do Francji po ucieczce z Elby

+13 III 1815 - kongres wiedeński ogłasza Napoleona „wrogiem i burzycielem porządku publicznego”

+ 18 VI 1815 - klęska Francuzów pod Waterloo

+ 22 VII 1815 - druga abdykacja Napoleona

http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,3437 - Napoleon a Kościół, można sobie przeczytać

Upowszechnianie się idei oświeceniowych

- rewolucja francuska przyczyniła się do tego, że idee oświeceniowe zaczęły się upowszechniać w społeczeństwach zachodniej Europy; proces ten rozwijał się następnie w okresie napoleońskim i uzyskał zasięg ogólnoeuropejski

- po kongresie wiedeńskim (1815) na tron powrócili francuscy Burbonowie, nastąpił nawrót do czasów przedrewolucyjnych, czyli okres tzw. Restauracji, mimo to idee oświeceniowe rozprzestrzeniały się nadal, zarówno we Francji, jak i w innych krajach europejskich

- we Francji rozpowszechniano masowo książki pisarzy najbardziej reprezentatywnych dla kultury Oświecenia - Voltaire, Rousseau, encyklopedyści

- czynniki kierownicze Kościoła skupiały całą swoją uwagę na tym by uregulować stronę administracyjną i organizacyjną życia Kościoła, w sytuacji ogólnego braku księży, tych, którzy byli, odsuwano od działalności naukowej i kierowano do pracy duszpasterskiej, taka polityka personalna biskupów francuskich doprowadziła w ostatecznym rezultacie do upadku teologii; uboga literatura katolicka nie była w stanie zneutralizować wpływu pisarzy Oświecenia, którzy propagowali ideologię świecką, wolnomyślicielską; można wskazać we Francji zaledwie kilku autorów katolickich, którzy wyróżniali się w tym czasie większą płodnością pisarską:, J. de Maistre, F. R. de Chateaubriand, L de Bonald, F. de Lamennais, H. Lacordaire (Grott wyróżnia trzech pierwszych, szczególnie de Maistre'a)

Encyklopedia Religia

Maistre [mestr] Joseph Marie de, hrabia, ur. 1 IV 1753, Chambéry, zm. 26 II 1821, Turyn, fr. filozof i pisarz społ.-polit.; jeden z gł. przedstawicieli fr. tradycjonalizmu o charakterze teokratycznym, rzecznik konserwatywnych i legitymistycznych idei w porewolucyjnej Francji; 1788 senator Piemontu, 1803-17 poseł sardyński w Petersburgu, następnie naczelnik kancelarii król. w Turynie; zwalczał idee polit. rewolucji fr. 1789-99 (w młodości jej entuzjasta, sprzyjał też wolnomularstwu) oraz filozofię fr. oświecenia jako jej ideol. przesłankę; głosił, że społeczeństwo jest tworem Opatrzności i że ustrój społ. każdego narodu zależy od jego „natury”, ukształtowanej przez Boga; kult monarchii i program ustabilizowanej hierarchii społ. łączył z postulatem podporządkowania władzy państw. duchowemu zwierzchnictwu papieża; konserwatywne koncepcje M. oddziałały na ukształtowanie się poglądów przedstawicieli filozofii katol. w Polsce, zwł. H. Rzewuskiego; gł. prace: Considérations sur la France (1797), O papieżu (t. 1-2 1819, wyd. pol. 1853), Les soirées de Saint-Pétersbourg (t. 1-2 1821).

Chateaubriand [szatobrijạ̃] François René de, wicehrabia, ur. 4 IX 1768, Saint-Malo, zm. 4 VII 1848, Paryż, fr. pisarz i polityk; we wczesnym okresie twórczości był zwolennikiem poglądów J.J. Rousseau, Voltaire'a i encyklopedystów, czemu dał wyraz m.in. w dziele o wymowie antychrześc. Essai historique, politique et moral... (1797); po 1798 powrócił do chrześcijaństwa, występując odtąd jako zagorzały katolik; zwalczał tradycje myślowe encyklopedystów i wykazywał, że religia stanowi istotny czynnik życia społ.; w tym okresie opublikował Des beautés poétiques et morales de la religion chrétienne (1799) oraz poet. apologię chrześcijaństwa Duch wiary chrześcijańskiej (1802, wyd. pol. 1816), którą poprzedziło osobne wydanie jej 2 najsłynniejszych fragmentów — opowieści: Atala (1801, wyd. pol. 1817) i René (1802, wyd. pol. 1853); dzieło, podkreślające rolę religii i historii nar. jako źródeł inspiracji artyst., odrzucające mitologię pogańską, wywarło duży wpływ na romantyków; okres wczesnego chrześcijaństwa i prześladowań jego wyznawców Ch. opisał w poemacie epickim prozą Les martyrs (1809); 1806 podróżował do Ziemi Świętej przez Włochy, Grecję i Turcję (Opis podróży z Paryża do Jerozolimy 1811, wyd. pol. 1853).

Bonald [bonạl] Louis Gabriel Ambroise de, wicehrabia, ur. 2 X 1754, zamek Le Monna k. Millau, zm. 23 XI 1840, Lyon, fr. filozof i publicysta; 1785 mer m. Milnau, od 1806 współpracownik F.R. Chateaubrianda w czasopismach „Mercure de France” i „Journal des Débats”, 1815 deputowany z dep. Aveyron, 1816 czł. Akad. Francuskiej. Jeden z gł. przedstawicieli tzw. tradycjonalizmu, stanowiącego fr. odmianę ideologii konserwatywnej; wraz z J. de Maistre'em jeden z najzacieklejszych wrogów poznawczych i etycznych zasad oświecenia. Swoją naukę o chrześcijaństwie i Bogu zawarł w Théorie du pouvoir politique et religieux (t. 1-3 1796), Démonstration philosophique du principe constitutif de la societé (1829) i Méditations politiques tirées de l'Evangile (1830). Jego chrześcijaństwo było bardziej zewn. i społ. niż wewn. i metafiz., gdyż celem, jaki sobie stawiał, była odbudowa i odnowa zniszczonego społeczeństwa, tzn. nie tylko instytucji, lecz także (i przede wszystkim) społeczności etycznej, jedności ludzi w ideach i uczuciach. Jedność ta została zniszczona początkowo przez protestantyzm, a następnie przez indywidualizm filozofii XVIII w. Według B. człowiek związany jest z innymi ludźmi nie tylko przez umowę społ., lecz jest społ. ze swej istoty i to zarówno w polit. (monarchicznym) jak i rel. (katol.) wymiarze. Ponad postępem stawiał B. objawienie: na początku Bóg wyposażył człowieka w konieczne prawdy, i to nie tylko dla jego osobowego zbawienia, lecz także dla społ. równowagi; istnieje więc législation primitive (zgodnie z tytułem dzieła B. z 1802), pierwotne ustawodawstwo. Język, w który Bóg zaopatrzył człowieka pozwala mu przekazywać te konieczne prawdy z pokolenia na pokolenie. Tak jak ogniwa tworzą łańcuch, tak człowiek jest wg B. związany z rodziną, rodzina z państwem, państwo z religią, religia z uniwersum, a uniwersum z nieskończonością Boga, który jest jedynym centrum, początkiem i końcem, Alfą i Omegą wszelkich bytów. Wpływ teologii na B. był tak silny, że wszystko rozpatrywał na sposób trynitarny; a zatem w rel. wspólnocie odnajdujemy trójcę: Boga, Boga-człowieka i człowieka, we wspólnocie kośc. — Boga, kapłanów i wierzących, we wspólnocie polit. — króla, szlachtę i lud, w rodzinie — ojca, matkę i dzieci; istnieją także 3 wymiary czasu i przestrzeni. Poglądy B. przyczyniły się do umocnienia związku także 3 wymiarów katolicyzmu: prawdy, tradycji i autorytetu.

J. Gritti Bonald, la Révolution française et le réveil religieux, Paris 1962.

Tadeusz Gadacz

---