Eliade: Sacrum, mit, historia

Podstawowe pojęcia, przedmiot rozważań

Symbolizm a psychologia

• myślenie ludzkie jest u swoich podstaw symboliczne, pokazuje to też psychologia przebadanie snów, wizji itp.

• symbol jest zawsze splotem znaczeń, złączeniem przeciwieństw nie możliwych do pogodzenia na drodze „terminologicznej”

• obraz symbolu prawdziwy jest tylko jako zespół (wszystkich) znaczeń, choć czasem objawia się tylko jako jedno ze znaczeń (np. u dziecka obraz Wielkiej Matki a kompleks Edypa - Eliade pokazuje słabość Freuda, który wszystko sprowadzał do jednego znaczenia)

• wiecznotrwałość obrazów - symbole nie tylko w pod/nadświadomości, ale w zwykłym myśleniu - człowiek zawsze żyje obrazami, mitami - myśli trudne do wyrażania bez głębokiej analizy - tęsknoty za czymś dalekim, innym, niedostępnym - za rajem (nostalgia)

• wyobraźnia - łac. imaginatio - naśladuje, obrazuje wzorce, obszary, powtarza je bez końca

Symbolizm „środka” - psychologia a historia religii

• Van der Leeuw - fenomenolog religii

• Jung - zwrócił uwagę na powiązanie elementów historii religii z psychicznymi elementami indywidualnymi i zbiorowymi

• świadomość - nie zawsze jest historyczna (bycie tu i teraz - w swoich czasach i swoich warunkach), często wykracza poza historię, jest wiele innych dróg świadomości, np. czas skondensowany - sen, teatr, miłość…

Historia i archetypy

[…]

Archetypy i powtarzanie

Dla umysłowości pierwotnej lub archaicznej przedmioty świata zew. nie mają wartości samoistnej - jakaś cecha (np. twardość dla skał), zdarzenie, etc… dopiero nadają im tą wartość

Każde działanie mające wartość oparte jest na powtarzaniu wzorca mitycznego, powtarzaniu czegoś, co „już się stało” (jedzenie - komunia, małżeństwo; nie wiem o co tu chodzi) - działanie pierwotne, transcendencja = archaiczna ontologia, charakteryzowana przez następujące kategorie faktów:

1. elementy, których realność wiąże się z funkcją powtarzania i naśladowania archetypu niebiańskiego

2. elementy: miasta, świątynie, domy, których realność wiąże się z symbolizmem „centrum ponadziemskiego”, utożsamiającego je ze sobą i przeistaczającego w „środki świata”

3. rytuały, znaczące gesty świeckie, które realność swą zawdzięczają temu, iż świadomie powtarzają pewne akty, ustanowione „ab origine” przez bogów, bohaterów, przodków.

Elementy rzeczywistości mitycznej

Święty obszar i sakralizacja świata

Jednorodność przestrzeni a hierofania (objawienie)

Dla człowieka religijnego przestrzeń nie jest jednorodna dzieli się:

obszar święty - każda religia posiada podstawę ontologiczną (objawioną - hierofania); każdy człowiek religijny wydziela tę podstawę od reszty przestrzeni - miejsca święte, które jednoczą świat. Nawet człowiek świecki - ustanawia sobie miejsca święte (dom rodzinny, miejsce dzieciństwa, miłości, etc.)

Teofania i znaki

• progi miejsc świętych - miejsca przerwania ciągłości przestrzennej

• miejsca święte jako punkty kontaktu, „brama niebios”

• znak - pochodzi spoza świata świeckiego, jest świadectwem kontaktu, a więc wskazuje też na miejsce święte - znak orientuje człowieka w przestrzeni;

Chaos (świat zewnętrzny, nieznany, obcy) i Kosmos (miejsce zamieszkania, dom, obszar zagospodarowany) → przekształcenie Chaosu w Kosmos polega na odprawianiu na nim działań uświęconych znaczących teren (np. uprawa roli - zagarnianie dla siebie) - powtórzenie czynu archaicznego: Konsekracja miejsca: powtórzenie kosmogonii

„Środek świata”

axis mundi - oś świata

słup obrzędowy - oznacza granicę, łączy

niebo i ziemię, etc.

Zikkurat - „góra kosmiczna”

apsu (babil.), tehom (hebr.), chaos (gr.)

= początek i brama śmierci

„Nasz świat” znajduje się zawsze w środku

• stwarzanie zawsze zaczynało się od środka;

• ludzie zakładający miasto, osadę, itp. zawsze ustalają środek i osiedlają się w nim (lub osiedlanie się równa się położeniu podwalin nowego świata)

• świat rozchodzi się na 4 strony

Miasto - kosmos - jest miejscem odgraniczonym od chaosu i musi przed nim bronić

Pojęcie stworzenia świata - osiedlenie to stworzenie świata, oznaczanie świata:

1. przez ustalenie środka, ustanowienie axis mundi

2. przez naśladowanie prastworzenia - często krwawa ofiara na początku - zabicie prademona przez boga

Stwarzanie świata czyli ustanowienie Kosmosu - polegało na zwycięstwie boga nad prademonem Chaosu (swoiste uporządkowanie)

Kosmogonia i ofiara związana z budowaniem - ustanowienie nowego świata na wzór praustanowienia - musi też więc pojawić się ofiara

Świątynia, bazylika, katedra - jest imago mundi, przedstawieniem całego świata (zwykle 3 warstwy) a zarazem miejscem transcendencji (dom boży uświęca świat - przedstawia go i obejmuje)

E. opisuje nałożenie cech miejsca świętego na bazylikę bizantyjską, np. ołtarz to raj, a brama wschodnia - rama raju, przez cały wielki tydzień jest otwarta.

Parę wniosków

Świat daje się ująć jako świat, jako kosmos, o tyle, o ile objawia się jako świat święty,

Wszelki świat jest dziełem bogów

Chęć życia w kosmosie czystym i świętym, takim jaki był na początku, gdy wyszedł z rąk stwórcy.

Świat - czyli to, co istnieje naprawdę (podstawy ontologiczne)

Czas święty i mity

Trwanie świeckie i czas święty - czas dla człowieka religijnego nie jest czymś ciągłym

• czas świecki - jest historyczny, ale przerywany okresami świętymi

• czas święty - jest odwracalny i w tym sensie podobny do wieczności, cechy:

• wykracza poza bieg historii aktualnej, jest stałym powracaniem do czasu mitycznego - powtarzaniem jakiegoś prawydarzenia

• nie zmienia się, ciągle powraca - cykliczny

• jest to czas bogów, ustanowiony w czasie ich działania na ziemi, na początku, kiedy stwarzali rzeczywistość

Chrześcijaństwo (judaizm?) wprowadziło nową jakość stwierdzając, że objawienie dzieje się w czasie historycznym

Templum, tempus - zależność między czasem i przestrzenią jest widoczna. Dla wielu plemion Am. Pn. Kosmos co roku odradza się, mają jedno określenie na świat i na rok; rok - zamknięte koło, które co cykl (rok) odnawia się przez nastanie czasu świętego.

Czas i istnienie zaczyna się równocześnie, bo wszelkie istnienie dzieje się w czasie.

Doroczne powtarzanie kosmogonii - mit kosmiczny opowiada stworzenie świata; powtarza się go co roku aby świat mógł się odrodzić i aby unicestwić stary, zużyty czas.

Babilon: Marduk stworzył świat zabijając i ćwiartując potwora Tiamat, a człowieka z krwi demona Kingu; co rok na przełomie lat powtarza się ten ceremoniał

Regeneracja przez powrót do początków - świat nie jest upamiętnieniem, jest powrotem do początku czasu

- regeneracja sił witalnych człowieka na przełomie lat i w ważnym czasie (np. zbiory plonów, koronacja, początek wojny, choroba, zasiedlenie nowego terenu etc.)

Czas świąteczny i struktura świąt - czas początku jest wzorem stworzenia, każde święto odbywa się w czasie początku

• człowiek staje się współczesny bogom

• powtarzanie czynności wykonanych „na początku”

• towarzyszące tabu + czynności sakralne

• mogą to być czynności zupełnie podobne do świeckich, ale chodzi o świadomość uczestniczenia - celem jest powtórzenie, odrodzenie i przypomnienie

• przedmioty sakralne (np. łódź u Polinezyjczyków) nie są zwykłymi przedmiotami, ale stają się archetypami

• okresowe wyjście z czasu - oddanie wolności, powrót do źródeł;

Stawać się okresowo współczesnym bogiem

- powrót do czasu bogów, obcowanie w ich towarzystwie

- tęsknota za doskonałością początku

- człowiek wchodząc w czas święty odsuwa się od życia codziennego i bierze na siebie stworzenie - odpowiedzialność za istnienie świata, za życie (ważniejsze dla niego niż odpowiedzialność moralna, społeczne, historyczna, etc.) - pragnie odnowy i musi jej dokonać: ”obsesja ontologiczna”, przywiązanie do bytu

Wszystko to dzięki praobjawieniu - na sumę praobjawień składają się mity

Mit - wzorzec

• opowiada historię sakralną - prawydarzenie

• objawienie tajemnicy początku

• są to czyny bogów albo bohaterów kultury, które zostały objawione

• opowiada o początku, o tym co rzeczywiście się stało - co jest sacrum (tylko to jest prawdziwe)

• wszystko co zostało objawione (i tylko to) ma udział w bycie (np. uprawa, kowalstwo)

• opisuje całość wydarzenia i wskazuje na jego dramatyzm - dramatyzm wkroczenia w świat sfery sacrum

• każdy mit opisuje wejście czegoś w świat, jakiejś czynności, rekwizytu

• mówi, jak coś się stało i dlaczego

• dzięki niemu człowiek utrzymuje się w sferze sacrum i świat uświęca się

Reaktualizowanie mitów

• człowiek religijny uważa się za człowieka dopiero, kiedy naśladuje bogów, przekracza doświadczenie świeckie - stosuje się do mitów (nauk)

• poprzez takie działanie naprawia pragrzech, który oddzielił go od bogów i spowodował jego śmiertelność oraz konieczność odżywiania i seksualności jako sposobu na przeżycie

• odnawianie mitu to pamiętanie początku - jest konieczny dla zbiorowości, przechowuje historię człowieka - zasady, paradygmaty postępowania - odnawianie mitu jest konieczne dla utrzymania Kosmosu

Eliade

• Historia świata, historia, historyzm - „praperspektywa uległa całkowitej zmianie, gdy sens religijności kosmicznej traci na jasności” - kiedy ludzie (elity intelektualne) odchodzą od tradycyjnej religijności, powtarzania traci sens, świat staje się pusty [coś jak egzystencjalizm]

• Indie - cykle kosmiczne „juga” - doktryna, która zaprzeczała zwykłemu cyklowi, opracowana została przez elity intelektualne, doprowadziła do uczucia rozpaczy, zagubienia

• Grecja - koncepcja koła, które po zatoczeniu cyklu wraca w dokładnie to samo miejsce - wszystko (szczegółowe wydarzenia) powtarza się w nieskończoność

• Judaizm - czas ma początek i koniec - Bóg działa w historii i każde jego działanie jest jednorazowe - historia staje się teofanią

• Chrześcijaństwo - uświęca historię przez ustalenie czasu świętego (życie i śmierć Chrystusa) w konkretnym momencie i miejscu dziejowym

• Hegel - historia stała się teofanią, sama dla siebie, bez boskiej interwencji - ubóstwił historię

• religia to ontologia - to wypadkowa świata pojęciowego i symbolicznego, generuje matrycę rzeczywistości

• religia - system znaków, który łączy rzeczywistość ze światem archetypów

• hierofania - objawienie się świętości

• teofania - objawienie się boga

• archetypy (boskie wzorce) - objawiają się w rzeczywistości w znakach, symbolach

• rzeczywistość - to chaos, nie ma porządku i struktury

• człowiek porządkuje świat w oparciu o znaki

• znaki wyzwalają środek jego świata (np. kamień węgielny)

• człowiek potrzebuje porządku a ten zapewnia mu religia

• „sacrum” jest bardziej pierwotne niż pojęcie „religia”, wyprzeda ono także problematykę bóstw

• w przeżyciu sacrum podmiot doświadcza transcendencji, zawiera aspekt ostatecznej tajemnicy i najwyższej wartości.

• sacrum objawia się człowiekowi w opozycji do profanum, ale zawsze za jego pośrednictwem

• magia jest formą zinstrumentalizowanego sacrum

• współczesna cywilizacja europejska wytworzyła szereg imitacji sacrum

• myślenie symboliczne wyprzedza mowę i rozum dyskursywny

• w podświadomości współczesnego człowieka krzewi się nadal mitologia

• nieustająca desakralizacja człowieka współczesnego wypaczyła treść jego życia duchowego nie niszcząc jednak wzorców jego wyobraźni: w sferach wymykających się kontroli trwa i żyje cała zdegradowana mitologia

• mieć wyobraźnię - tzn. korzystać z bogactwa wewnętrznego, z nieustającego, spontanicznego potoku obrazów, widzieć świat w jego pełni, gdyż moc i zadanie obrazów polega na tym, aby ukazywać to wszystko co wymyka się konceptualizacji

• ciągle podejmowane są próby ustanowienia samodzielnej naukowej historii religii - w dalszym ciągu religia nie może odciąć się od związków z antropologią, etnografią, socjologią, psychologią religii, orientalistyką

• większy akcent powinien być kładziony na „religię” a nie na „historię” - nim zaczniemy badać historię czegoś, najpierw musimy wiedzieć czym to „coś” jest

• symbolizm środka - fenomen religijny przejawiający się w ramach historii i przez historię (ograniczony, bo warunkowany przez historię)

• fakt duchowy - składa się na jednostkę ludzką jako coś integralnego (zawiera w sobie i jednostkę filozoficzną, człowieka społecznego i ekonomicznego

• człowiek zawsze jest „w sytuacji” - ale nie zawsze jest ona historyczna

• powodem, przez który poszczególne mity zdobyły popularność jest to, że odkrywają one „ostateczną sytuację człowieka” - tzn. sytuację jaką człowiek odkrywa, uświadamiając sobie swoje miejsce we wszechświecie

• metapsychoanaliza - wyjaśnia to, co jest utajone, fragmentaryczne, aluzyjne; technika bardziej zmysłowa, przystosowana do wyjaśniania teoretycznej treści symboli i archetypów; traktuje człowieka jako żywy symbol; wyjaśnia to, co jest utajone, fragmentaryczne, aluzyjne

• logika symbolu - pewne grupy symboli są spójne, ściśle ze sobą powiązane; można je ujmować w systemy i przekładać na pojęcia racjonalne

• poczynania ludzkie są powtórzeniem wzorca mitycznego; każdy znany nam fakt został uprzednio ustanowiony i przeżyty przez innego kogoś, kto nie był człowiekiem; to co czyni człowiek pierwotnie było już czynione

• grupy faktów (struktura archaicznej ontologii):

• elementy, których realność łączy się z funkcją powtarzania i naśladowania archetypu niebiańskiego

• elementy: miasta, świątynie, domy, których realność wiąże się z symbolizmem „centrum pozaziemskiego”

• rytuały i znaczące gesty świeckie - realność poprzez świadome powtarzanie pewnych aktów; ustanowione przez bogów, bohaterów albo przodków

• dla człowieka religijnego przestrzeń nie jest jednorodna. Istnieją obszary określone i amorficzne -doświadczenie niejednorodności przestrzeni to pradoświadczenie, które można porównać do „ustanowienia świata”

• dla doświadczenia świeckiego przestrzeń jest jednorodna i neutralna; nigdy nie spotkamy tego doświadczenia w stanie czystym - człowiek opowiadający się za życiem świeckim nie jest w stanie bez reszty wyzwolić się z postawy religijnej

• postawa kryptoreligijna - nawet człowiek głęboko niereligijny posiada swoje osobiste „święte miejsca”

• próg w kościele - łączy dwa światy; dystans pomiędzy świeckim a religijnym; paradoks - w tym miejscu oba światy nawiązują łączność. Jest to bezpośredni symbol przerwania przestrzeni; symbol przejścia

• znak - jako nosiciel treści religijnych wprowadza element absolutny kładzie kres względowi i nieładowi; człowiek domaga się znaku, aby znaleźć absolutny punkt oparcia

• jeżeli żaden znak nie objawia się sam od siebie - prowokuje się go (przywoływanie świętych sił lub ludzi - cel: zorientowanie człowieka w przestrzeni)

• wszelkie terytorium zasiedlone jest kosmosem, bo uprzednio zostało ono poświęcone - jest to świat, w którego łonie nastąpiło objawienie się sacrum

• obszar ołtarza jest świętym obszarem - wzniesienie ołtarza to odtworzenie dzieła stworzenia w skali mikrokosmosu

• terytorium nieznane (nie zasiedlone przez „naszych”) - przynależy do modalności płynnej i nie dokształconej chaosu

• kosmizacja nieznanych terytoriów jest zawsze konsekracją: organizując przestrzeń powtarza się zawsze wzorzec działania bogów; osiedlenie się na jakimś terytorium sprowadza się do uświęcenia go

• system świata” społeczności tradycyjnych:

• miejsce święte stanowiące przerwę w jednorodności przestrzeni

• otwarcie jako symbol przerwania, które umożliwia przejście z jednego regionu kosmicznego do drugiego

• różnorodne obrazy jako forma łączności z niebem

• „nasz świat” rozciągnięty wokół tej osi kosmicznej, oś więc musi się znajdować „pośrodku”, „pępek świata” (np.: góra kosmiczna)

• wywodzą się z tego mity, wierzenia i obrzędy

• ”nasz świat” znajduje się zawsze w środku - wszystkie najważniejsze świątynie stanowią jednocześnie obraz świata jaki i środek świata; człowiek społeczeństw prawspółczesnych pragnie żyć jak najbliżej środka świata

• myśl symboliczna utożsamia nieprzyjaciela człowieka z demonem i śmiercią

• opisy niebezpieczeństwa zagrażające jakiejś cywilizacji: chaos, bezład, ciemności: powrót do stany płynnego, bezładnego, bezkształtnego - chaotycznego

• obecnie mamy do czynienia z desakralizacją siedziby ludzkiej; człowiek musi wziąć na siebie stworzenie świata, który wybrało się na miejsce zamieszkania; przy okazji budowy domów potrzeba zawsze jakichś ofiar: krwawych lub symbolicznych

• dwa obrzędowe sposoby przeistaczania siedziby w kosmos:

• utożsamienie z kosmosem poprzez wytyczenie czterech stron świata od punktu środkowego (najniższe stadia kultury)

• powtarzanie przez obrzęd budowy wzorcową czynność bogów, dzięki której świat narodził się z ciała potwora (wprowadzony w kulturze archaicznych rolników)

• kamień węgielny zawsze ma się znajdować w „środku świata”

• wąż symbolizuje chaos, to co bezkształtne - obcięcie głowy węża jest równoznaczne z aktem stworzenia

• budowle muszą być ożywione poprzez złożenie im krwawej ofiary - tchnięcie duszy

• świątynie, kościoły - są ziemskim odtworzeniem wzorca transcendentnego; kopia niebiańskiego archetypu

• czas święty z natury swej jest odwracalny - jest to uobecniony praczas mityczny (wszystkie święta polegają na reaktualizacji jakiegoś sakralnego wydarzenia, dokonanego w przeszłości mitycznej - pierwsze pojawienie się czasu świętego) - daje się on w ten sposób bez końca odzyskiwać (życie w taki sposób jest wyróżnikiem człowieka religijnego; czas uświęcony, wieczny)

• człowiek niereligijny także posiada swój „czas odświętny” - różnice od zwyczajnej monotonii codziennego życia - jeżeli wchodzi w inny rytm czasowy - stanowi to zawsze wymiar egzystencjalny; czas historyczny

• związki pomiędzy światem a czasem kosmicznym (przekonanie, że kosmos odradza się co roku; „rok” i „świat” są sobie pokrewne):

• templum - oznacza aspekt przestrzenny

• tempus - aspekt czasowy ruchu widnokręgu w przestrzeni i czasie

• dla ludzi archaicznych świat odnawia się co roku, i z każdym nowy rokiem odzyskuje swoją pierwotną świętość

• istnieje tęsknota za doskonałością początków - obsesja ontologiczna - głód sacrum i tęsknota za bytem

• mit jest opowieścią o początkach czasu - obwieszcza zaistnienie nowej sytuacji kosmicznej

• żaden bóg ani heros kultowy nie objawia nigdy aktu świeckiego - wszystko co dokonują należy do sfery sacrum

• mit objawia sakralność absolutną, albowiem opowiada o twórczej aktywności bogów odsłaniając sakralność ich dzieł

• znaczenie mitu:

• człowiek utrzymuje się w sferze sacrum - tzn. rzeczywistości

• prowadzi to do ustawicznego uświęcania się świata

• człowiek religijny pragnie być innym niż jest w płaszczyźnie świeckiego doświadczenia, nie jest dany - tworzy sam siebie zbliżając się do wzorów boskich

• człowiek religijny podobnie jak świecki uważa się za tworzonego przez historię - ale interesuje go tylko historia święta

• historia święta - opowiedziana jest w mitach; udział w sacrum (powtarzanie wyjałowione ze swej treści religijnej z konieczności prowadzi do pesymistycznej wizji istnienia)

• historia - objawia się jako nowy wymiar obecności boga w świecie

• historyzm - przywiązuje wagę do wydarzenia historycznego jako takiego

2

przestrzeń zwykła - bezkształt, teren nieoznaczony

przestrzeń ↕opozycja, dzięki której ukonstytuował się świat

obszar święty- jedyny właściwy

Kolumna kosmiczna - miejsce święte, punkt przerwania ciągłości świata

- otwarcie umożliwia kontakt między światami

- axis mundi - znaczy otwarcie (np. słup, drabina, liana, góra, drzewo

- wokół osi rozciąga się świat (oś w środku)

„Zasadniczą funkcją mitu jest więc ustalenie wzorców wszelkich obrzędów i wszelkich znaczących czynności ludzkich: odżywiania się, seksualności, pracy, nauki, etc.”

---