Stefan Morawski „Awangarda artystyczna (o dwu formacjach XX wieku)”
- dotąd najlepiej przebadano dzieje pojęcia w awangarda w granicach kultury francuskiej
- rodowód militarny terminu - XVIII przesunięcie terminu:
1 poł. XIX w. - awangarda jako pojęcie polityczne - postawy i działania republikańskie, liberalne, potem radykalno-socjalistyczne i w końcu komunistyczne czy anarchistyczne
Rozszerzenie znaczenia na dążenia, postawy i osiągnięcia industrialistów, naukowców i artystów - wszyscy są piewcami nowej cywilizacji i kultury
W końcu wszystko, co było nowe, nazywano awangardyzmem, np. awangarda rolnicza
- sztuka miała być nośnikiem awangardy społ.
- moderniści nadali mu w końcu sens, wiążąc go z antyakademizmem
- Morawski chwali się, że na podstawie prac: Poggiolego, Bürgera i Estivalesa che pokazać swoistość swojej arcyciekawej koncepcji
- Poggioli - jego katalog cech dystynktywnych jest zbyt szeroki, ale na bezie jego przemyśleń Morawski wyodrębnia cztery opozycje wewnątrzawangardowe, ale o tym później
Romantyzm ku awangardzie prowadził, ale sam nią jeszcze nie był. Natomiast pierwszą zapowiedzią awangardy była bohema.
Za nurty protoawangardowe uznaje: realizm Courbertowski, wczesny naturalizm oraz francuski symbolizm. W każdym z wymienionych przypadków miała miejsce ostra kontestacja estetyczna zwrócona przeciw regułom i normom akademizmu oraz dominującym kanonom.
Modernizm zrodził też dekadentyzm, który charakteryzował się orientacją estetyzującą, nastrojami apokaliptyczno-katastroficznymi, krańcowym estetyzmem etc.
Cała społeczność ludzi twórczych była odrzucona przez system kapitalistyczny. To też miało wpływ na bunt artystów.
Dzieje awangardy są ściśle złączone z nowoczesną cywilizacją, która opozycje natury -kultury, jednostki - społeczeństwa doprowadziła do apogeum.
„Awangardzista właśnie dlatego jest sobą, gdyż poza nielicznym gronem odbiorców ogromna ich reszta nie nadąża za jego wypowiedziami i dziełami. Nie było takiego rozziewu wcześniej, kiedy grupa odbiorców była elitarna (od renesansu), ani jeszcze wcześniej, kiedy twórcę łączyła z publicznością najszerszą ta sama wiara, ten sam styl życia, myślenia i odczuwanie”.
Kultura burżuazyjna odmieniła te układy: zróżnicowała warstwy odbiorców, zamieniła dzieło w towar rzucony na rynek, zmuszając artystę do twórczości seryjnej, bądź do rebelii - tak postąpiła awangarda.
Większość europejskich i amerykańskich awangardzistów opowiadała się za ideologią marksistowską.
Morawski wyróżnia 5 cech, które jako elementy wystarczające i konieczne współokreślają awangardę:
Występuje wyłącznie tam, gdzie pojawiają się pionierskie (nowatorskie) próby artystyczne. Konieczne cechy: odświeżenie języka, sposobu wypowiedzi; „żaden manifest, choćby najbardziej radykalny, nigdy jej sam z siebie nie ukonstytuuje”.
Awangarda nie jest jednie zaprzeczeniem dotychczasowych kanonów estetycznych. Jest także zdystansowaniem się do całej zastanej rzeczywistości, wynikające m.in. z niewystarczalności czy po prostu jałowości rozwiązań światopoglądowych i sposobu życia, jakie dotąd dominowały.
Fascynacja teraźniejszością i postawa przeszłościoburcza.
Awangarda nieustannie teoretyzuje. Wymóg ten wynika z zanegowania tradycji artystycznej i w ogóle tradycji kulturowej, co zmusza do racjonalnego usprawiedliwiania dokonanej opcji. Nigdy przedtem nie pisano tylu manifestów i programów, wcześniej takimi zagadnieniami zajmowali się filozofowie i teoretycy sztuki.
Awangardziści występowali zawsze w grupie. Z całą premedytacją zerwali z kultem sterujących życiem sztuki genialnych indywidualności, unicestwiają też stylistyczną jedność ruchu.
Istnieje jeszcze jedna, szósta cecha, ta jednak nie jest obligatoryjna:
Zachowanie: często skandalizujące, umyślnie ekstremalne, podkreślające odrębność artysty jako wyrodka czy wyrzutka społeczeństwa. Sposób odwetu na znienawidzonym społ.
Awangarda - dialektyczny syndrom postaw i dążności jednocześnie burzycielskich i konstruktywnych.
Klasyczna awangarda: 1905-1930 - 4 typy: autoteliczny, zaangażowany, heroiczno-pesymis-tyczny i utylitarno-artystyczny.
Typ autoteliczny - muzyczność muzyki, teatralność teatru itp. Zalicza tu m.in. Apollinaire'a, Jesienina, awangardę filmową.
Typ zaangażowany - artysta - trybun ludowy, który próbuje dać wyraz nowej rzeczywistości społecznej. Zalicza tu m.in. Majakowskiego, Eisensteina, Witkacego, żagarystów (Miłosz), Kafkę, Musila, Joyce'a. Świadomość ataków ze strony systemów totalitarnych, spłaszczenia i zubożenia życia przez cywilizację poddaną presji nauk ścisłych i technologii. Spotęgowane ekspresyjne środki wyrazu, deformacja rzeczywistości, wyczulenie na elementy chtoniczne i dionizyjskie.
Typ heroiczno-pesymistyczny - pisze o nim tylko tyle, że odrzucali wiarę w postęp. Mam nadzieję, że Morawski się zapomniał po prostu.
Typ utylitarno-artystyczny - związany z rzemiosłem i przemysłem. Zalicza tu: radzieckich Wartość artystyczna miała być zuniwersalizowana i zdemokratyzowana, tzn, rozciągnięta na przedmioty codziennego użytku, organizację wnętrz mieszkalnych i fabrycznych, wystawy sklepowe, wystrój ulic. Miała ona położyć kres przedziałowi między wyjątkową, po kapłańsku uprawianą a codziennym bytowaniem Cechy: prostota, skromność, jasność, przejrzystość struktur.
Modele te oczywiście w praktyce często się mieszały.
W granicach całej ówczesnej formacji awangardowej uderzająca jest opozycja i synkretyczność:
I - postaw racjonalnych i nieracjonalnych
II - postaw purystycznych, koncentrujących się na obszarze wartości artystycznych i takich, które dążą do symbiozy sztuki z praktyką społeczną i życiową
III - prymatu rozstrzygnięć myślowych, które narzucały ściśle zaprogramowany scenariusz pracy twórczej i działań spontaniczno-aleatoryczno-ludycznych
IV - partycypacji w eschatologii typu społ. i zdystansowania się wobec jakiejkolwiek eschatologii
Wszyscy jednak respektowali aksjomat samodzielności i niezależności wartości artystycznych.
Następna formacja to NEOAWANGARDA (lub postmodernizm), która wyłoniła się począwszy od połowy lat 50. U jej źródeł znajdują się: galopująca rewolucja naukowo-technologiczna, eksplozja nowych środków komunikacji, homogenizacja i uniformizacja życia społecznego (ugruntowana na postępującym procesie biurokratyzowania systemów) oraz obsesja wzrostu gospodarczego (produkcja dla produkcji) niszczącego przyrodę. Kulminacyjnym punktem sprzeciwu była kontrkultura, przeobrażona w kulturę alternatywną wobec oficjalnej. Jednocześnie nastąpiło ożywienie doświadczeń religijnych, zwłaszcza czerpiących ze źródeł dalekowschodnich. Te czynniki łącznie z umasowieniem i komercjalizacją kultury ponownie sproblematyzował pojęcie sztuki i przywrócił blask zjawiskom marginalnym za czasów klasycznej awangardy.
W obrębie neoawangardy również można wyróżnić 4 główne nurty: technologiczny, popsterowsko-hiperrealistyczny, ludyczno-aleatoryczny i konceptualistyczny.
Technologiczny - instalacje, twórczość komputerowa, fotomontaż, muzyka elektroniczna. Zasadą i celem jest tu budowanie struktur, o ile to możliwe algorytmicznych i przybliżenie efektu do wyniku pracy inżyniera; symbioza człowieka z aparaturą.
Popsterowsko-hiperrealistyczny - nawiązuje się do ikonosfery związanej z kulturą masową (plakaty, reklamy)
Ludyczno-aleatoryczny - happeningi, performances, teatry ludyczne, Nick Cage, powieści-kolaże Cortazara itp.
Konceptualistyczny - tu uprawia się metasztukę, roztrząsanie śmierci sztuki, korzysta się z stymulacji, jakich dostarczają krytyczne analizy filozoficzne i semiotyczne, dotyczące języków.
Oczywiście opisane typy krzyżują się ze sobą.
W odróżnieniu od klasycznej awangardy klasycznej neoawangarda podważa pojęcie sztuki i opowiada się za uprawianiem antysztuki, w której dotychczasowe kategorie estetyczne (forma, mimetyzm, wirtuozeria, talent, geniusz etc.) nie odgrywają żadnej roli. Wirtuozeria została zamieniona na pomysł i aranżację. Nowatorstwo polega tu przede wszystkim na przekreśleniu sensu sztuki, choć nie udało się neoawangardzie przekroczyć obszaru sztuki.
Teoretyczne wystąpienia w jeszcze większym stopniu charakteryzują nową twórczość, wyrzekając się sztuki, trzeba uzasadnić na różne sposoby podjęte strategie. Ekstremalnym przejawem tej tendencji był konceptualizm zredukowany do uprawiania metasztuki w postaci filozofujących esejów. Nie wszyscy jednak neoawangardziści ogłaszają manifesty.
Neoawangardzista buntuje się egzystencjalnie, świadczą o tym eksperymenty z własnym ciałem (np. R. Schwarzkogler). Postawy apolityczne twórców neoawangardowych.
Neoawangarda nie odbiera wartości dziełom awangardy klasycznej, jak twierdzą niektórzy.
Morawski stoi po stronie klasycznej awangardy, krytycznie zaś odnosi się do neoawangardy. Zarzuca neoawangardzie, że zdradziła awangardę, odrzucając potyczki instytucjonalne, robiąc wielkie kariery, które czynią ich bogatymi ludźmi, podczas gdy awangardziści przymierali głodem. Awangardyzm stał po stronie wartości artystycznych, a przez nie w ogóle wartości ludzkich. Jego zdaniem aktualni nowatorzy to dezerterzy, którzy twierdzą, że sztuka powinna popełnić z godnością publiczne samobójstwo.
Aleatoryczny - dopuszczający do głosu przypadek
1