ZYGMUNT KRASIŃSKI - IRYDION
Opracowanie utworu:
+ Utwór po części wpisuje się w modę na powracanie do antyku, której początkiem było odkopanie Herkulanum (1711) i Pompei (1775)
+ Zygmunt Krasiński po raz pierwszy w Rzymie znalazł się w wieku 8 lat. Największe wrażenie zrobiło wtedy na nim Kolizeum (amfiteatr Flawiuszów). Skutkowało to powstaniem powiastki „Kolizeum”. Początkowo miała ona stanowić fragment cyklu zatytułowanego „Ułamki o Włoszech”.
+ W Rzymie Krasiński otrzymuje wiadomość o wybuchu Powstania Listopadowego. Poeta oczekuje wiec na pozwolenie ojca, aby mógł przyłączyć się do powstania. Pozwolenie to jednak nie nadeszło. Krasiński wyjeżdża do Genewy, gdzie przebywa do maja 1832 roku.
+ W 1831 roku powstają fragmenty francuskiej powieści Krasińskiego „Adam le fou”.
+ ”Irydion” powstawał trzy lata. W okresie jego tworzenia Krasiński wydaje jesienią 1833 roku (z datą 1834) powieść historyczną „Agaj - Han”, której pisanie rozpoczął jeszcze w Genewie.
+ Prawdziwa twórczość Krasińskiego rozpoczyna się w momencie wydania „Nie - Boskiej Komedii”, która była pisana latem 1833 roku w Wiedniu i jesienią tego samego roku w Wenecji. Wydano ją w kwietniu 1835 roku w Paryżu.
+ Do pisania „Irydiona” Krasiński powraca dopiero po swoim powrocie do Rzymu w 1833 roku. Jak sam wyznawał w dziele tym chciał zawrzeć wszystkie swoje marzenia i idee.
+ Główny bohater poematu jest samotny. Jego ojciec zmarł, zostawiając mu w spuściźnie nienawiść cesarstwa, jego matka - kapłanka Odyna, otruła się gdy był jeszcze dzieckiem. Została mu jedynie siostra.
+ „Irydion” ukazał się dopiero w 1836 roku. Jak wszystkie poprzednie dzieła ukazał się anonimowo.
+ Krasiński w upadku Rzymu upatrywał rychłego upadku Rosji, jednak aby on nastąpił potrzeba czasu, a nie wielkich zrywów zbrojnych.
+ Budzicielem zemsty Irydiona jest afrykański starzec Masynissa.
+ Śladem starożytnego chrześcijaństwa jest w poemacie Krasińskiego biskup Wiktor. Irydion pragnie urzeczywistnić to, o co poganie posądzali chrześcijan za Nerona, jednak Wiktor nie dopuścił do tego. Powstrzymał Symeona i jego towarzyszów oraz rzucił klątwę na Irydiona.
+ Triumf dobrego jest w „Irydionie” klęską Masynissy, czyli wcieleniem zła. Masynissa jest pierwiastkiem zła, który ciągle przemienia się koniecznością samego stworzenia na dobre. Masynissa do osiągnięcia swojego celu posługuje się Irydionem, ponieważ jako istota wyposażona jedynie rozumem musiałby ulec w walce z Bogiem.
+ Irydion ostatecznie ulega obowiązkowi zemsty. Ostatecznie nie ginie, ponieważ prawdziwym przeznaczeniem jest wola innych ludzi.
+ Krasiński jako tło do przeprowadzania planów Irydiona wybiera okres panowania Heliogabala, ponieważ uważa go za fatum historyczne. W dramacie jednak prawie on nie występuje. Jest on człowiekiem do szaleństwa zakochanym w czystej dziewicy i sentymentalnym kochankiem.
+ Irydion jest bohaterem obarczonym dziedzictwem zemsty, żyjącym obłudą i nienawiścią, miotanym burzą sprzecznych myśli oraz należącym do romantycznych bohaterów byronowskich, do których zalicza się także Konrad Wallenrod, stworzony przez Adama Mickiewicza.
+ Tron dla Aleksandra przygotowują w utworze Krasińskiego Ulpiana oraz Mammea.
+ O dalszym trwaniu państwa rozstrzygnęli dopiero tacy następcy Aleksandra jak Decius, Gallienus, Aurelianus oraz Dioklecjan i Konstantyn.
+ W dramacie, w którym osoby są przeważnie symbolami czy reprezentantami pewnych idei, stosunki realne muszą ulec także pewnemu uproszczeniu i schematyzowaniu. Wytyczne tych schematów znajdujemy we wstępie oraz w przypisach. Tu też mieści się diagnoza chorób konającego Rzymu. Już w pierwszych zdaniach wstępu poeta informuje czytelnika, że zobaczy jakąś orgię przed skonem, jakieś zapusty pogańskie przed popielcem chrześcijańskim.
+ Wśród głównych przyczyn upadku Rzymu Krasiński wymienia barbarzyństwo. Nie zwraca natomiast uwagi na nędzę ekonomiczną całego państwa.
+ W objaśnieniach Krasiński zwraca uwagę na elementy historyczne w przedstawieniu czynników politycznych i społecznych, tudzież religijnych. Wszystkie one są wplecione w akcje dramatu. Poeta wprowadza również wzmianki o ówczesnej filozofii (stoickiej, epikurejskiej oraz nowoplatońskiej).
+ Mimo całego symbolizmu akcji i postaci jest to dramat realistyczny.
+ Wstęp „Irydiona” zastępuje treściowo książkową przedmowę i zawiera przedstawienie tła (Rzym w szale i agonii), koncepcję utworu oraz dzieje rodziców bohatera i jego idei.
+ Epilog również nie wypływa nie wypływa z akcji utworu. Służy on poecie jedynie do celów ideowych i dydaktycznych. Sąd nad duszą „Irydiona” wzorowany jest na zakończeniu „Fausta” Goethego i walce o duszę Konrada w III części „Dziadów” Mickiewicza jest konieczny dla wyrażenia przewodniej myśli poety, ale obojętny dla samego dramatu.
+ Przedmiotem dramatu jest spisek Irydiona w Rzymie. Tadeusz Sinko porównuje w związku z tym fabułę utworu Krasińskiego do jednego z dramatów Schillera. Podobieństwo to wyraził również sam poeta w jednym z listów do Delfiny Potockiej.
+ W pierwszej scenie „Irydiona” bohater, dla przeprowadzenia zemsty, poświęca siostrę oddając ją sługom zakochanego w niej imperatora. Cesarz dowiedziawszy się o spisku zastanawia się nad samobójstwem, lecz ostatecznie postanawia uprzedzić spiskowców i zniszczyć Rzym. Elsinoe lęka się o los Aleksandra w którym jest zakochana, lecz musi go poświęcić w imię dzieła brata.
+ Najważniejszym czynnikiem w planie Irydiona są chrześcijanie. Widzimy ich w katakumbach, gdzie biskup błogosławi Aleksandrowi, a potępia Irydiona.
+ Irydion obejmuje komendę nad gwardią i wydaje polecenia do rozpoczęcia dzieła zniszczenia Rzymu. Kiedy ma dać hasło do akcji przez zapalenie stosu, posłannik Symeona donosi, że biskup zatrzymał Chrześcijan. Osobista interwencja Irydiona przynosi mu tylko klątwę, której wrażenie zabija pojednaną z Chrystusem Kornelię.
+ Aleksander, już jako cesarz, przez wzgląd na Elsinoe chce zachować Irydiona i posyła do niego pośrednika. Irydion przyprowadza resztki swych wiernych na pogrzeb siostry, gdy poseł Aleksandra, Ulpianus, przynosi mu rozkaz wyjazdu do Grecji.
+ Pominąwszy scenę, w której Masynissa jako szatan przechadza się w katakumbach wśród płomieni i tę, w której duchy ostrzegają swego pana o jakimś duchu, który chce zbawić Irydiona i tę w której Masynissa porywa Irydiona, dramat nie ma nic wspólnego z fantastycznością takich dramatów jak „Dziady” Mickiewicza, „Faust” Goethego, czy „Kain” Byrona. „Irydion” jest przede wszystkim tragedią historyczną, a więc poniekąd realistyczną i bardzo sceniczną.
+ Poeta usuwa ze scen swojego dramatu wszystko co nie jest bezpośrednio związane z jego akcją.
+ Tragedia historyczna o spisku Irydiona powinna zakończyć się samobójstwem bohatera na stosie Elsinoi. Jednak Krasiński dorobił do swojego dramatu pewien ciąg dalszy, który właściwie od razu był zawiązkiem całego poematu. Przygotował go sobie poprzez wspomniane przeze mnie wcześniej trzy sceny, w których jedynie Masynissa występuje jako szatan oraz ostatnią scenę aktu IV, w której spotykamy Irydiona z Masynissą na szczycie góry, z której widać Rzym w mglistej oddali. Irydion najbardziej wzrusza się wspomnieniem Kornelii. Masynissa podchwytując te myśli przedstawia jej konsekwencje: umierający chrześcijanin powinien przebaczyć nieprzyjaciołom i modlić się za Rzym. Irydion pragnie się dowiedzieć od Masynissy czy Chrystus jest panem nieba i ziemi. Ten odpowiada twierdząco. Tu zaczyna się również jednak kuszenie Irydiona przez Masynissę. Obiecuje on tytułowemu bohaterowi nowe życie, w niepamięci przeszłości, potem młodość i wskrzeszenie najsławniejszych piękności (Helena, Wenus, Kleopatra) oraz królowanie nad jakimś plemieniem, które kiedyś powiedzie do walki. Irydion ma jednak tylko jedno życzenie - zagładę Rzymu. Szatan obiecuje więc Irydionowi, że zniszczy czas, uśpi Irydiona i obudzi go dopiero wtedy, gdy z Rzymu zostaną tylko gruzy. Za spełnienie tego warunku Irydion miałby mu ofiarować swoją duszę. Umowa dochodzi do skutku, lecz Irydion musi jeszcze wyrzec się Chrystusa. Bohater czyni to, a następnie szatan prowadzi go do groty na uśpienie.
+ W „Dokończeniu” dramatu Masynissa spełnia swoje przyrzeczenia, ale tylko pozornie, bo choć Rzym pogański legł w gruzach, a Rzym chrześcijański jest w upadku, to jego istnienie jeszcze nie zostało na dobre zakończone. Szatan dopełnił warunków układu wśród podobnych okoliczności, jak diabeł, który zwabił Twardowskiego do karczmy, zwanej Rzymem. Wg wielu liryka „Dokończenia” dramatu jest szczytem polskiej prozy poetycznej.
+ Kampania rzymska stała się dla poety drogą jako tło jego miłości do Joanny Bobrowej, a potem do Delfiny Potockiej. Upadek Rzymu i zwycięstwo krzyża, który z katakumb wzbił się zwycięsko, jest dla poety rękojmą, że wszelka moc bez miłości ginie, a sama miłość zwycięża.
+ Kampania Rzymska przedstawiała się poecie jako świat jego młodości, gdzie duch jego wzrósł w siłę i podbił sobie tam wiekową pustynię. Wyrazem tego podboju Rzymu przez Krasińskiego jest Irydion.
+ Najwymowniejszym sądem emigracji o Irydionie jest milczenie Mickiewicza, jednak autorowi „Konrada Wallenroda” nie mogło podobać się potępienie dochodzenia do wolności orężem. Słowacki natomiast wielbił „Irydiona”. W przedmowach do „Balladyny” i „Lilli Wenedy” znalazł w idei utworu jedyny klucz do rozwiązania przyszłości Polski. Następnie przedstawił w „Anhellim” (1838) bohatera przeznaczonego na tzw. „ofiarę serca”.
+ „Irydion” jest dramatem najbliższym czasowo „Nie - Boskiej komedii”. Ponadto obydwa te utwory poruszają tak istotną dla historyzmu poety zasadę czynu, możliwości i sensu działania w świecie.
+ Tytułowy bohater jest Grekiem chowanym przez ojca w idei zemsty na Rzymie, żyje tylko żądzą czynu i poświęca wszystko jego dopełnieniu - poświęca ukochaną siostrę, swoją miłość oraz życie oddanych mu ludzi.. Nie jest właściwie osobą, lecz wcieleniem zemsty i czynu.
+ W działaniach Irydiona wspiera doświadczony starzec Masynissa, który prawdopodobnie stanowi personifikację fatum.
+ Irydion ostatecznie przegrywa - nie udało mu się zniszczyć Rzymu, ściągnął na siebie jedynie przekleństwo tych, którzy mu zaufali.
+ „Irydion” jest przede wszystkim krytyką, a mniej wykładnikiem idei pozytywnych. Krytyką mającą ostrze polityczne wymierzone w powstanie listopadowe, spiski podziemne i romantyczną filozofię aktywizmu.
+ Cała twórczość Krasińskiego po „Irydionie” ujawnia borykanie się poety z ideą czynu.