Zygmunt Krasiński
IRYDION
Krasiński Z., Irydion, oprac. W. Kubacki, Wrocław 1967, BN I, 42.
WSTĘP
KILKA UWAG WPROWADZAJĄCYCH. W krótkim czasie po upadku powstania listopadowego- obok obfitej publicystyki, wojennych wierszy i piosenek, historycznego zarysu wydarzeń pióra Maurycego Mochnackiego- ukazały się trzy dramaty wielkich romantyków, nawiązujące do niedawnej walki o wolność: część III Dziadów Mickiewicza (1832), Kordian Słowackiego (1834) i Irydion Krasińskiego (1836). || Dzieła te aktualne tematy polityczne podejmują w różny sposób, zależny od twórców. Dotykają spraw najboleśniejszych- przyczyn klęski, nieszczęsnego położenia ujarzmionego narodu i niepokojącej przyszłości Polski. Dziady nazywamy umownie romantycznym dramatem metafizycznym, czyli mistyczno- symbolicznym, Kordiana współczesnym dramatem psychologiczno- politycznym, a Irydiona romantycznym dramatem historycznym. Dzieła te są bardzo charakterystyczne dla rewolucji, jakiej romantyzm dokonał w teatrze.
Uczeni polscy zajmowali się romantyzmem jako prądem kulturalnym i zjawiskiem społeczno- politycznym. Zaniedbano studia nad literackimi rodzajami tej epoki. Prawie nie tknięto gatunków historycznych, a w szczególności romantycznego dramatu historycznego, a romantyczny historyk jest kluczem do właściwego rozumienia Irydiona. Historycyzm jako postawa ideowa i jako narzędzie artystyczne. Jako literacka technika, przy której pomocy romantycy wypowiadali religijne, społeczne i polityczne problemy swych czasów.
<<>>
STAN BADAŃ
Obecnie Irydion cieszy się o wiele mniejszym zainteresowaniem czytelników, badaczy, reżyserów i krytyków niż Nie- Boska komedia. Nie zawsze tak było, choć prawdę jest, że Mickiewicz w paryskich prelekcjach o literaturze słowiańskiej wynosił pod niebo Nie- Boską komedię, a pominął zupełnie Irydiona. Słowacki postępował na odwrót: nie wspomniał Nie- Boskiej komedii, a zachwycał się Irydionem. Co więcej nazwał publicznie Krasińskiego imieniem bohatera rzymskiego dramatu. Krasiński zaś ze względu na carskie władze ogłaszał anonimowo swe dzieła za granicą. Edward Dembowski wysoko szacował na równi oba dramaty. W O dramacie w dzisiejszym piśmiennictwie polskim (1843) przyznał nawet pod pewnym względem i wyższość Irydionowi. W jego ślad poszło wielu badaczy.
W literaturze poświęconej Irydionowi można wyróżnić trzy główne kierunki badań:
Interpretacji ideologicznej
Filologicznych i historycznych
Dociekania natury biologicznej i psychologicznej
Przyjęcie i ocena twórczości jakiegoś pisarza zależą zawsze od politycznej sytuacji narodu, układu sił społecznych, prądów umysłowych, ideałów życiowych i panujących doktryn estetycznych. Prace o Krasińskim powstawały w różnych epokach. Po wielu latach szczegółowych i rozmaitych szperań nie wiadomo, jaki jest sens tego dzieła:
Dla Dembowskiego i pokrewnych mu duchem krytyków bohater dramatu był spiskowcem i powstańcem (interpretacja rewolucyjna i patriotyczna)
Kallenbach i jego naśladowcy za główną ideę dramatu uważali nakaz politycznej bezczynności (interpretacja „chrześcijańska” i konserwatywna)
Wyjaśniano moralne i polityczne założenia Irydiona bez studiów nad romantycznym historyzmem. Badano źródła dziejowe tego dramatu niewiele troszcząc się o historiografię epoki i sens ideowy dzieła. Studium źródeł nie miało ani systematycznego charakteru, ani wyższego, ideologicznego celu. Wyniki były dość przypadkowe i nieistotne; krytycy starali się oddać hołd erudycji młodego Krasińskiego. Najważniejsze i bezpośrednie źródła uszły zaś uwagi. Nie podjęto takich zasadniczych problemów, jak dramat romantyczny, romantyczny historyzm lub badania komparatystyczne nad romantyczną literaturą. Dawniejsi filologowie wskazali np. na związki Irydiona z Męczennikami Chateaubrianda.
Nieuzasadniona historycznie interpretacja ideowa, nieznajomość poetyki romantycznej i genetyczna hipoteza Józefa Kallenbacha utrwaliły mniemanie o „nieorganicznym” zakończeniu Irydiona ( i Nie- Boskiej komedii). W ten sposób wyrządzona obu tym dramatom niepowtarzalną krzywdę artystyczną.
<<>>
ZAGADNINIE GENEZY
Sprawa genezy dzieła literackiego należy najczęściej do dziedziny domysłów. Autor wstępu zamiast zajmować się czczą „fikcją genezy”, poprzestaje na opisie najważniejszych okoliczności, wśród których powstawał Irydion. Przy dzisiejszym stanie badań da się ustalić cztery grupy faktów- bodźców i wydarzeń- podniet, w których kręgu pracował Krasiński nad swym dramatem:
Podróż do Włoch
Studia nad dziejami rzymskiego imperium
Współczesne życie polityczne
Związek z Joanną Bobrową
Podróże romantyków to turystyka osobliwego rodzaju:
Jedni wojażowali po egzotycznych krainach, szukając pierwotnej, nieskalanej przez człowieka przyrody
Drudzy odprawiali religijno- poetyckie pielgrzymki do Ziemi Świętej, aby zachwycać się patriarchalnymi obyczajami arabskich szczepów i kontemplować krajobrazy z ewangelicznych opowieści
Jeszcze inni wędrowali po rumowiskach starych kultur Egiptu, Syrii, Libanu, Grecji i Rzymu. Najbliższe były Włochy
Italia jako spadkobierczyni wszystkich bogactw starożytności i Rzym jako dawna stolica cezarów i nowa siedziba papieży dawały sposobność porównywania przeszłości z teraźniejszością. Włochy dzięki swym zabytkom i pamiątkom odegrały ogromną rolę w rozwoju nowoczesnego historyzmu, smaku artystycznego i wrażliwości na piękno klasycznego pejzażu. Romantycy ruszający na Wschód zabierali ze sobą przede wszystkim Biblię.
Po rewolucji francuskiej i napoleońskich wojnach Europa żywo zajęła się dziejami cezarów, narodzinami chrześcijaństwa, najazdem barbarzyńców i upadkiem rzymskiego imperium.
Koloseum i bazylika Św. Piotra stały się symbolami dwu wrogich religii, poglądów na świat, kultur i koncepcji sztuki. Nad zwaliskami pogaństwa zatriumfował krzyż. Purpurę cezarów zastąpiły prałackie fiolety i kardynalne czerwienie. Kapitol leżał w gruzach. Nowe przewrotne zbrodnie i wyuzdania wzywały na sąd nowych panów miasta i świata. Nędza ludu oskarżała przepych nowych cezarów. Bardzo żywo odczuwano analogie pomiędzy schyłkiem rzymskiego imperium i stanem Europy, wstrząsanej społecznymi i politycznymi przewrotami od rewolucji francuskiej do Wiosny Ludów. Historiografia i publicystyka epoki przypominały, że państwa europejskie zaczęły się kształtować w wyniku upadku Rzymu i wędrówek barbarzyńców. Podbój i rabunek stały u kolebki nowego chrześcijańskiego porządku świata.
Pani de Staël w dziele O literaturze porównywała okrucieństwa cezariańskiego despotyzmu z terrorem rewolucji francuskiej i była zdania, że epoka współczesna pod pewnymi względami przypomina stan umysłów w chwili upadku imperium rzymskiego i najazdu ludów Północy. W Rozważaniach nad głównymi wydarzeniami rewolucji francuskiej uznała upadek imperium rzymskiego za żywy spadek współczesności, za początek wielkiego przewrotu dziejowego, którego skutki są widoczne w losie nowożytnych narodów.
Michelet- upadek Rzymu i rewolucja francuska to koniec starego świata i początek nowego
J. C. L. Simonde de Sissmondi- poznanie epoki upadku imperium wydaje się konieczne dla zrozumienia współczesności. Rzym i barbarzyńcy stanowią dwa składniki współczesności. Ta mieszanina dokonała się po długich cierpieniach i to ona zdecydowała o tym, czym my dzisiaj jesteśmy.
Augustyn Thierry w Zbiorze niewydanych dokumentów z dziejów trzeciego stanu twierdził, że z epoki upadku imperium rzymskiego pochodzi większa część zasad i pierwiastków społecznych, które przetrwały pod panowaniem germańskich najeźdźców, zlewając się z ich szczepowymi tradycjami i obyczajami.
Guizot- Dzieje cywilizacji w Europie- „dziejowa misja” barbarzyńców stała się jednym z pewników romantycznej historiografii. To był powód, dla którego Hercen przypisywał narodowi rosyjskiemu zaszczytną rolę odrodzenia upadającej cywilizacji Zachodu.
Dopiero pozytywizm rozwiał te złudzenia romantyków. W O przyczynach upadku Rzymu Mikołaj Czernyszewski prowadzi polemikę z Hercenem- niemiłosiernie odziera z romantycznego mitu germańskie hordy, wykazując, że ich dzikie łupiestwa i szał niszczenia, bezmyślne okrucieństwo i samowola bez poczucia prawa i moralności wcale nie były postępem w stosunku do surowych rządów Rzymskich, lecz pogorszeniem doli ludzkości. Upadek cesarstwa rzymskiego był życiową katastrofą, która zatrzymała rozwój kultury i cywilizacji na tysiąc lat.
Ważną rzeczą dla zrozumienia stosunku Krasińskiego do starego, pogańskiego i nowego, chrześcijańskiego Rzymu jest rozróżnienie dwu typów relacji podróżnych. Powstały one w odmiennych formacjach kulturalnych i odzwierciedlają dwa różne kierunki historyzmu:
Jeden wywodzi się z XVIIIw. Cechuje go szacunek dla antyku, republikanizm, krytyka rządów papieskich i współczucie dla nędzy ludu włoskiego. Tu należą: Charles Dupaty, Vittorio Alfieri i Byron
Drugi- chrześcijańsko- romantyczny. Patronuje mu Chateaubriand, a także: Ballanche i Lamartine.
Oba te kierunki występują we wczesnym romantyzmie równolegle i nie brak też typu pośredniego (pani de Staël, Stendhal). W studiach nad Irydionem nie uwzględniono dotąd Listów o Włoszech Dupaty’ego. Osiągnęły one ogromną poczytność w czasie konsulatu i cesarstwa. Autor odczuwał dostojeństwo starożytnych ruin. Przedstawił też gospodarczy upadek państwa Kościelnego, nieprodukcyjny, pasożytniczy charakter papieskiego dominium. W nowym Rzymie zachwyt autora budzi renesansowa bazylika Św. Piotra, jako najwspanialsza budowla chrześcijańskiego świata.
Do Chateaubrianda pomniki minionych kultur przemawiały głosem biblijnej nauki o marności wszystkiego pod słońcem. Przygotowując się do pracy nad Męczennikami Chateaubriand odbył podróż do Włoch i na Wschód. Z wrażeń Włoskich największe znaczenie miał napisany w styczniu 1804r. List do Fontanesa. Dwa przekłady listów w Polsce («Dziennik Wileński» 1806 i «Tygodnik Polski» 1819). Zwiedzał on starożytne ruiny przy blasku księżyca. Zwaliska Koloseum zestawiał z bazyliką Św. Piotra. Towarzyszyły mu groźne wspomnienia izraelskich proroków, niepokoiły wizje przyszłych, apokaliptycznych zniszczeń. Uczucie nienawiści do samolubnej i okrutnej Romy przeplatało się z podziwem dla rzymskich cnót. Szlak podróży Chateaubrianda- ruiny: Sparty, Aten, Jerozolimy, Aleksandrii, Kartaginy i arabskiej Hiszpanii.
Powieści pani de Staël Korynna czyli Włochy (1807) nie poświecili badacze Krasińskiego większej uwagi. Tymczasem jest to ważna pozycja historyczna i literacka. Sprzeczność, jaką przedstawiał widok Rzymu na przełomie klasycyzmu i romantyzmu, kontrast między chwałą przeszłości i nędzą współczesnego stanu podsunął autorce pomysł dialektycznego oddania wrażeń. Kult ruin w Korynnie nosi pewne ślady klasycystyczne i sentymentalne, równocześnie zaś zapowiada nowy historyczny stosunek do pomników przeszłości.
Byron zerwał z biblijną nastrojowością sentymentalnym kultem ruin, charakterystycznym dla chrześcijańskiej poetyki Chateaubrianda. Historycznemu stosunkowi Byrona do ruin odpowiada realistyczny i nowoczesny, poetycki opis starożytnych zabytków. || Lamartine w medytacji poetyckiej La foi (Wiara, 1820) wyraził romantyczne zwątpienie i rozczarowanie w tradycyjnych, stoicko- chrześcijańskich symbolach i znajdował ostoję jedynie w wierze.
Stendhal na początku Promenades dans Rome (Przechadzki po Rzymie, 1829) przedstawia dość typowy plan zapoznania się z rzymskimi osobliwościami: starożytne ruiny (Koloseum, Panteon, Łuki Triumfalne), arcydzieła malarstwa (Rafael i Michał Anioł), nowożytna architektura (Św. Piotr, Pałac Farnese), starożytne rzeźby (Michał Anioł i Canova) oraz system rządów i obyczaje, które są jego następstwem. Opis Koloseum pióra Stendhala przypomina opisy Dupaty’ego i pani de Staël. O nowym smaku świadczy to, że Stendhal uważa dzisiejszą ruinę za piękniejszą, niż amfiteatr za czasów swojej świetności. Koloseum dla Stendhala, podobnie jak dla Byrona jest pomnikiem wielkości Rzymian i największym monumentem, jaki widział świat. Podobnych trzeba szukać pośród ruin Palmiry, Balbelm i Petry. Wymienione zjawiska są większe, lecz obce nam, bo ideał piękna, który je wydał, znikł razem ze starymi cywilizacjami. Zabytki Indii i Egiptu to tylko haniebne wspomnienia despotyzmu. Duże znaczenie dla chrześcijaństwa przyznaje arenie, na której nowa wiara walczyła ze starym Rzymem. Bezpośrednio po Koloseum Stendhal zwiedzał bazylikę Św. Piotra. W tym świetle podróż do Włoch młodego Krasińskiego nabiera swoistego smaku historycznego. Wszyscy nasi wielcy poeci należeli do cechu romantycznych pielgrzymów. Mimo to Mickiewicz i Słowacki jako podróżnicy zapisali się głównie w dziejach polskiego orientalizmu. Jeden Krasiński został „poetą ruin” i malarzem rzymskiej Kampanii, przyćmiewając nawet takiego znawcę minionych kultur i miłośnika Włoch, jak poeta- malarz- antykwariusz Cyprian Norwid. Krasiński w czasie swych wojażów pisał do: ojca, angielskiego przyjaciela- Henryka Reeve’a, do Konstantego Gaszyńskiego i Adama Sołtana. 5 grudnia 1830r. napisał z Rzymu do ojca:
Jest pewne uczucie, które dojeżdżając do Rzymu mimowolnie do duszy się wkrada. Coś jakby
tchnącego poszanowaniem przed tyloma wiekami sławy, wielkości, zbrodni i nieładu.
Do bazyliki Św. Piotra zaprowadził Krasińskiego Mickiewicz. Miejsce to rozczarowało go- ogrom siły i sztuki odwraca uwagę od myśli o Bogu. O wiele silniejsze wrażenie wywołało na nim Koloseum. To okoliczność, która świadczy, że sam wybór do dramatu epoki wiary i męczeństwa, czyli rewolucyjnego okresu chrześcijaństwa, zawierał krytykę współczesnego stanu Kościoła. Krasiński czytał w tym czasie dzieła Lamennaisa. Z uznaniem przytaczał jego sąd, że duchowieństwo powinno być niezależne od rządu. Zwrócił również uwagę na zapowiedź wielkiego kryzysu, który czeka ludzkość. Krasiński pracowicie zwiedzał zabytki, uczył się języków i zapowiadał studia nad ekonomią polityczną i historyczną nowożytną. Współczesne Włochy i papieski Rzym napawały go troską.
Ważny materiałem do intelektualnej i artystycznej biografii jest korespondencja z angielskim powiernikiem młodości, Henrykiem Reevem. W grudniu 1830r. pisał do niego, że krzyż z Koloseum posiada dlań wagę katedry mediolańskiej i kościoła Św. Piotra. Powtórzył zdanie z listu do ojca, że jeśli ktoś niewierzący zrobi w księżycową noc wycieczkę do Koloseum i nie padnie na kolana przed tym symbolem wiary, to niezawodnie będzie człowiek bez duszy i serca. W lutym 1831r. donosi, że zajmuj się tematem starej legendy o walce człowieka ze starym nieprzyjacielem rodzaju ludzkiego.
List z września 1831r. zawiera szczegół niezmiernej wagi dla politycznej genezy dramatu. Na wiadomość o upadku powstania i zajęciu Warszawy poeta cytuje słowa apostoła: „Tam gdzie jest Bóg, tam jest wolność: i nazywa Polskę ziemią skrwawioną i świętą od tylu bólów i zniszczeń, posiadaną kośćmi męczenników. Jest to pomysł ideowy i symboliczny obraz, który występuje w epilogu dzieła (choć badacze uważali, że obraz ten był doczepiony do dramatu przed drukiem). W końcu listopada 1831r. przeprowadził popularną w epoce analogię między moralnym stanem współczesnego społeczeństwa. Rzymem w czasach upadku.
W liście z 1 grudnia 1831r. wraca motyw martyrologiczny:
Jestem człowiekiem, który uwielbił krzyż Koloseum. Jestem gotów do ofiary, która pozostanie nieznana, gotów na cierpienie, które nie przynosi ni współczucia, ni sławy, gotów do przebaczenia i zapomnienia zniewag...
List z Warszawy z 4 kwietnia 1833r. przeciwstawiał zakończenie II części Fausta misteriom i dramatom Byrona. Zdaniem Krasińskiego Goethe pojął sens wszechświata, przedstawił walkę dobra ze złem i kazał zatriumfować dobru. W liście z Rzymu z 20 grudnia 1834r., roztrząsa problem szatana w związku z postacią Pankracego w Nie- Boskiej komedii i Masynissy w Irydionie.
Dnia 4 maja 1835r. Krasiński otwarcie przyznaje się do historyczne maski, czyli współczesnej paraleli:
Zawsze jeszcze piszę powoli mój poemat Irydion, syn Amfilocha. Chrześcijaństwo, Północ i imperium rzymskie mieszają się tam
i utrudniają mi prace. Ale jakoś idzie i pójdzie; wiek nasz podsuwa mi symbole zepsucia i gwałtu.
Ostatni, najważniejszy dla badań nad utworem list nosi datę 3 czerwca 1835r. i został napisany we Florencji. W liście tym Krasiński poruszył trzy sprawy, niezmiernie ważne dla zrozumienia Irydiona:
Gibbonowski punkt wyjścia dla swej historycznej medytacji- chwila, w której Masynissa obudzi Irydiona ze snu wieków, nie będzie dniem Alaryka, ani dniem Attyli. To noc 1835r., gdy w Rzymie daremnie szukać śladów jego dawnej chwały. Z wiekowej potęgi imperium pozostały ruiny. Zaś z moralnej potęgi pierwotnego chrześcijaństwa- zgrzybiała teologia.
Kształt artystyczny dzieła- wstęp jest w formie poematu, reszta dramatyczna. Koniec, przebudzenie (Irydiona) będzie balladą.
Millenarystyczny charakter dramatu. Ten temat wprowadza buntownicza młodzież chrześcijańska. Korneli w miłosnej ekstazie uznaje w Irydionie Chrystusa, który przyszedł założyć wyśnione przez religijnych marzycieli państwo tysiąclecia.
Biograficzna geneza postaci Kornelii. Partia Kornelia- Irydion jest artystycznym przetworzeniem związku Krasińskiego z Joanną Bobrową. Kornelia wprowadza do historycznego dzieła wątek miłosny i psychologiczny, co w romantycznej poetyce szło nieraz w parze z przedstawieniem rysów psychopatologicznych. Kornelia była naturalnym łącznikiem między światem chrześcijańskim i pogańskim, między katakumbami i cezariańskim dworem. Stanowi zresztą realistyczny ośrodek „dziwności” psychologicznej w metafizycznej sferze dramatu, a zarazem ideową i artystyczną przeciwwagę w stosunku do symbolicznego Masynissy.
Pomysły. Główne składniki dramatu Krasińskiego: medytacja historyczna (upadek Rzymu, chrześcijańskiego, barbarzyńcy), współczesne paralele, wątek psychologiczno- miłosny, związek tematu politycznego z motywem martyrologicznym, metafizyczna nadbudowa oraz zarys formalnej struktury dzieła.
Na porównawczym tle Krasiński występuje nie jako naśladowca Chateaubrianda, Micheleta czy Lamartine’a, lecz jako wybitny przedstawiciel historycznego nurtu w romantyzmie. We wszystkich romantycznych medytacjach historiozoficznych można odkryć to, co autor wstępu nazywa Gibbonowskim punktem wyjścia: przeżycie w skrócie procesu dziejowego, w zetknięciu ze współczesnością. Całe pokolenie romantyczne błądziło w zaczarowanym kole historiozoficznych dumań nad upadkiem rzymskiego imperium. Nie tylko poeci i powieściopisarze, lecz także historycy, filozofowie i politycy snuli najrozmaitsze paralele pomiędzy upadkiem Rzymu i aktualnymi problemami chwili.
Irydion należy do nielicznych dzieł polskiego romantyzmu, które doczekały się przekładów na obce języki.
<<>>
DRAMAT HISTORYCZNY
Dzieło Krasińskiego należy do grupy utworów zwanych potocznie romantycznymi dramatami historycznymi. Temat dzieła. Irydion jak każde dzieło romantycznego historyzmu ma dwa plany:
Plan realny (temat historyczny)
Plan symboliczny (sfera współczesnych analogii i aluzji)
Tematem historycznym Irydiona jest zarysowujący się upadek Rzymu w dobie cezariańskiej potęgi, bogactwa blasku u zbytku. Na tle przeobrażeń jakie się dokonały w ustroju państwa i obyczajach obywateli, gdy republika rzymska podbiła świat i stała się despotycznym mocarstwem, umieścił poeta spisek powiernika Heliogabala, Greka Irydiona. Bohater zamierza wyzyskać nowy układ sił społecznych i politycznych do zniszczenia Rzymu, pragnąc w ten sposób pomścić hańbę swej ojczyzny i krzywdy wszystkich uciemiężonych ludów. Rewolucyjny zamysł Irydiona chybił w wyrachowanym przez człowieka czasie. Wykonali go upatrzeni przez mściciela sprzymierzeńcy (chrześcijaństwo i barbarzyńcy Północy) w dobie, gdy dojrzały do tego warunki. Następujące wątki historycznego tematu Irydiona mogły liczyć w epoce na żywy oddźwięk w symbolicznej sferze dzieła: despotyzm i dekadentyzm cezarów, niezadowolenie, sprzysiężenia i bunty ujarzmionych i wyzyskiwanych ludów, zapowiedź upadku starego świata, zwyrodnienie chrześcijaństwa i sojusz papiestwa z feudalnymi władcami Europy (biskup rzymski Wiktor wspiera cezara Aleksandra Sewera), myśl o religijno- społecznej reformie ludzkości i nadzieja odrodzenia świata, jako historiografia i filozofia wiązały się z wstąpieniem na arenę Niemiec po klęsce Napoleona.
Poeci i eseiści epoki dostrzegali w cezariańskim Rzymie, oprócz analogii moralnych, społecznych i politycznych, także bliskie nowoczesnemu człowiekowi rysy wyrafinowania i dekadentyzmu. Cezarowie- szaleńcy zaczynają uchodzić za poetów życia. Romantyków niepokoił i pociągał głód wrażeń, próby realizacji marzenia i przewrotność wyobraźni.
Krasiński nie był pierwszym pisarzem, który wprowadził Heliogabala do literatury. Był jednak jednym z pierwszych, którzy odczuli w tej postaci cechy choroby romantycznej. Wielu pisarzy pisywało o ekstrawagancjach Heliogabala.
Nie mniej ciekawy ciąg przedstawia paralela germańska w Irydionie. W historiografii XVIIIw. Obraz zepsutego Rzymu, padającego pod ciosami zdrowych barbarzyńców, był pogróżką pod adresem rozpasanych dworów feudalnych. Russowski mit człowieka natury dyskretnie przesłonił zbrodnie, okrucieństwa i wyuzdania tych zdrowych, świeżo nawróconych na chrześcijaństwo łupieżców. Germański mit romantyzmu był bardziej złożony. Herder, Fryderyk Schegel i Hegel uczyli, że Europa wszystko zawdzięcza napadom ludów germańskich. Pangermanizm był maską nienawiści do Napoleońskiej Francji, szkołą irracjonalizmu, kultu pierwotnych instynktów i brutalnej siły.
Raymond Schwab prześledził rolę mitu germańskiego w dziejach romantycznej filozofii i kultury. Pod pływem politycznych tendencji ustaliło się przekonanie, że dekadencja Rzymu miała swe źródło na Wschodzie. Zaś odrodzenie europejskiej myśli, moralności i sztuki przyszło z Północy. Po II wojnie światowej groteskowej rewizji mitu o odrodzeniu imperium rzymskiego przez germańskich barbarzyńców dokonał Fryderyk Dürrenmatt w sztuce Romulus Wielki.
Trzecia wielka paralela w Irydionie to rewolucyjne ruchy i powstania narodowe w czasach Świętego Przymierza. Nie ogranicza Krasiński symbolicznego planu dramatu do spraw polskich. Powstanie listopadowe było z różnych względów bolesnym przeżyciem dla autora. Znał on dobrze stosunki europejskie. Jak inni romantycy z radością przeżywał wyzwolenie Grecji. Francja, Niemcy, Włochy, Szwajcaria, Irlandia i południowa Słowiańszczyzna były terenem nieustannego wrzenia. Nie na próżno Irydion wkalkulował w swój spisek nędzę rzymskiego pospólstwa, nienawiść niewolników i bunt łaknących wolności ludów. Świat katakumb w Irydionie stanowi nie tylko moralny i kulturalny kontrast pogańskiego Rzymu, lecz także kontrast społeczny, ujęty w duchu romantycznego katolicyzmu.
W myśl poetyki, która rządzi symbolicznym planem romantycznego dramatu w Chórze Młodzieńców i Chórze Starców, w katakumbowej scenie Irydiona można widzieć zarówno ogólne romantyczne przeciwstawienie zapału i porywu- pseudoklasycznej zasadzie rozsądku i umiaru, jak aluzje do dwu stronnictw, które zwalczały w powstaniu listopadowym: zwolenników walki zbrojnej i czcicieli Opatrzności.
Do sfery wpływów Irydiona wolno zaliczyć pochwałę cywilizacyjnej i kulturalnej roli Grecji oraz krytykę polityki Rzymu, tony apokaliptyczne w kazaniach wygłaszanych w katakumbach, a zwłaszcza wykrzyknik Masynissy: „O Rzymie! Nie zabraknie ci Neronów…”. Tworzywo historyczne. Trzeba rozróżnić tworzywo historyczne- ogólna suma podniet historycznych, jakimi żyje dana epoka, od źródeł- inspiracji świadomych i indywidualnych, które wpływały bezpośrednio na ideowe i artystyczne kształtowanie się dramatu. || Upadek imperium rzymskiego był wydarzeniem o takich rozmiarach i doniosłości, że doczekał się w ciągu kilkunastu wieków wielu rozważań i różnych interpretacji. Walter Rehm w dziele Upadek Rzymu w myśl Zachodu (1930) podjął próbę podsumowania tych wysiłków.
Inne syntezy:
Dla starożytności- Polibiusz
Dla wczesnego chrześcijaństwa- św. Augustyn
Dla renesansu- Machiavelli
Dla oświecenia- Monteskiusz, Wolter i Gibbon
Dla romantyzmu- Fryderyk Schlegel i Hegel
W badaniach historycznoliterackich nie można poprzestawać na syntezach, które są poznawczymi schematami. Związek pisarza z epoką i jego utworu z koncepcjami historiograficznymi i kierunkami poetyki to jedna sprawa. Druga- nie mniej ważna to ustalenie dróg, którymi myśli epoki przeniknęły do badanego dzieła. Np. Polibiusz- grecki pisarz. Na proces dziejowy patrzył jak na ciąg nieustannych, koniecznych zmian. Jego zdaniem państwa ginął bądź przez podbój, bądź na skutek zmiany stosunków wewnętrznych i obyczajów. Zwycięstwo surowej republiki rzymskiej nad bogatą i zniewieściałą Kartaginę nasunęło mu myśl o nieuchronnej zmianie obyczajów z powodu wzrostu bogactwa i zbytku, co grozi mocarstwu katastrofą.
Appian w Historii rzymskiej przekazał potomności zaginiony wstęp z Dziejów Polibiusza, w którym pisarz gracki opowiadał o płaczu zwycięskiego Scypiona nad zburzoną Kartaginą (przewidywał, że tak jak teraz jest zburzone 700 letnie miasto, tak kiedyś Grecja runie).
Krasiński raczej nie czytał Polibiusza i Appiana, a jednak grecki spiskowiec Irydion opiera swą polityczną rachubę na Polibiuszowskiej myśli, że Rzym zginie przez wielkość swych podbojów, albowiem pociągnęły one za sobą upadek arystokratycznej zasady rządu oraz rozkład moralny władców i obywateli. Irydion ma przy sobie demonicznego doradcę, który nazywa się tak samo, jak afrykański sprzymierzeniec Rzymian w decydującej bitwie z Hannibalem. Masynissa to nie tylko szatan historii, jak go nazwał Krasiński. To także historyczny świadek i współsprawca kartagińskiej klęski, a w ten sposób to także mąż, wybrany przez Los czy Opatrzność, by przez swą pomoc przyłożył ręki do przyszłej zguby- zwycięzców. Krasiński prawdopodobnie przeczytał o tyj sytuacji w Dzienniku podróży z Paryża do Jerozolimy Chateaubrianda, gdzie znajduje się relacja o łzach Scypiona nad płonącą Kartaginą i przeczuciu nieszczęścia, jakie grozi Rzymowi.
U podstaw kościelnej nauki o rządach Opatrzności nad światem leży dzieło św. Augustyna O państwie bożym. Wygłosił też kazanie O zniszczeniu Rzymu. Bóg zesłał na Rzym tyle nieszczęść za ziemskie próżności i szaleństwa.
Machiavelli i Vico oddziaływali na Krasińskiego tylko pośrednio. Na krytyczną i rewolucyjną myśl Irydiona duży wpływ wywarła historiografie oświecenie: Monteskiusz, Volter i Gibbon. Dzieło Monteskiusza Uwagi nad przyczynami wielkości i upadku Rzymian (1734) miało aktualną wymowę przez liczne paralele między dziejami rzymskimi i rozwojem takich potęg współczesnych, jak Hiszpania, Francja, Anglia. Oprócz paralel posługiwał się także aluzją polityczną. Drugą cechą tej książki jest pochwała ustroju republikańskiego i praworządności, jako źródła siły narodów. Monteskiusz zwalczał pogląd, że przyczyną upadku imperium było zepsucie, rozterki wewnętrzne i wojny domowe. Dialektyczny związek „wielkości” z „upadkiem” upatrywał w fakcie, że Cezarowie zastosowali do obywateli te same prawa zwycięzców, które republika rzymska stosowała wobec obcych, podbitych narodów. Ustrój cezariański odpowiadał potrzebom ludu rzymskiego. Czasy Heliogabala były dla Monteskiusza przykładem daleko posuniętego kosmopolityzmu imperium. Ustrój cesarstwa sprzyjał rozszerzaniu się chrześcijaństwa. Samobójstwem stały się obce wojska, na których państwo musiało oprzeć swą siłę i bezpieczeństwo.
Monteskiusz przed Gibbonem wskazywał na fatalne skutki, jakie dla wschodniego cesarstwa miały spory teologiczne i wichrzenie duchowieństwa. W O duchu praw (1748) Monteskiusz zamieścił uwagi o konieczności zbytku w ustroju monarchicznym i o naturalnym skażeniu zasady rządu despotycznego. Zbytek jest następstwem nierównego podziału dóbr, a taki podział leży u podstaw monarchicznego systemu.
W badaniach nad Irydionem zupełnie pomijano Woltera, choć jego głośne dzieło Studium o obyczajach i duchu narodów (1756) niemało się przyczyniło do urobienia opinii epoki o historycznej roli imperium rzymskiego. Wolter, przed Herderem i Heglem, bardzo krytycznie patrzył na wzrost potęgi Rzymu, nazywając jego wysławiane przez historyków podboje „bandytyzmem”, a zachwalane przez moralistów zalety „cnotą złodziei”. Tendencja Woltera jest republikańska i antychrześcijańska. Rzym zgubili okrutni, zniewieściali i pobożni cezarowie. Zwycięstwo chrześcijaństwa i uzurpacja władzy cesarskiej przez papieży to wg Woltera dziwaczne przypadki losu. Wolter jako przyczynę upadku imperium wymienia dwie klęski:
Najazd barbarzyńców z zewnątrz
Wichrzenie chrześcijan wewnątrz: „Chrześcijaństwo otwierało niebo, lecz gubiło imperium”
Barbarzyńcy zniszczyli wielką cywilizację materialną, a chrześcijaństwo wielką kulturę starożytnego świata.
Klasyczne dzieło Gibbona o Zmierzchu cesarstwa rzymskiego (1776-88) wg wielu badaczy było inspiracją, źródłem dla Krasińskiego. Gibbon piętnował zaborczość, ganiąc powszechnie w XVIIIw. Wielbionych cesarzy. Jego dzieło miało tendencję humanistyczna, tchnęło duchem tolerancji religijnej, walczyło z absolutyzmem i torowało dróg postępowym ideom Oświecenia. Gibbon piętnował zaborczość, ganiąc powszechnie w XVIIIw. Wielbionych cesarzy. Wysławiał natomiast rzymską tolerancję religijną i wyrozumiały sceptycyzm Antoninów. Surowo sądził despotyzm Augusta i tyranię jego następców oraz ucisk i grabież podbitych narodów. Wbrew sentymentalnemu kultowi natury, któremu hołdowała epoka, nie był skłonny zachwycać się życiem dzikich hord germańskich. Gibbon zgodnie z duchem mieszczańskiego oświecenia rozróżniał dwa typy historiografii:
W monarchii dziejopis zajmuje się osobą panującego
W demokracji bohaterem historii staje się każdy obywatel
Głównym przedmiotem historii są wojny i sposób prowadzenia spraw państwowych. Gibbon był zdania, że historyk powinien niektóre czyny władców przypisywać „nie tyle ich wadom osobistym, ile raczej utrzymującemu się bez zmiany systemowi ich rządów”. Gibbon, jak historycy późniejsi uważał, że skutki upadku imperium są ciągle żywe. Ruiny rozrzucone we Włoszech i po dawnych rzymskich prowincjach są świadectwem potęgi imperium. Rządu kleru i nowych świeckich władców cięższe niż panowanie cezarów. Mniemał, że w obecnym niedoskonałym ustroju społecznym zbytek, choćby płynął z rozpusty albo z głupoty, jest jedynym środkiem, który może naprawić nierówny podział dóbr. Najazd barbarzyńców przyczynił się, jego zdaniem, do rozkwitu Włoch w dobie renesansu:
Przywrócili oni ducha wolności godnego mężów. A wolność ta po upływie dziesięciu stała się szczęsną matką dobrego smaku i nauki.
Republika rzymska musiała ustąpić miejsca imperium:
Badacze prawa państwowego nieraz spierali się o to, który ustrój ma więcej zalet: monarchia czy republika. Rozległość państwa rzymskiego, zepsucie obyczajów i rozzuchwalenie żołnierzy dostarczały nowych argumentów rzecznikom monarchii.
Charakterystyczna jest uwaga o Nerwie, Trajanie, Hadrianie i Antoninach:
Tacy władcy zasługiwaliby na to, aby przypadł im zaszczyt przywrócenia Rzeczypospolitej, gdyby ówcześni Rzymianie byli zdolni cieszyć się wolnością zgodną z rozumem.
Przerażający obraz cezariańskiego despotyzmu:
W ciągu osiemdziesięciu lat (wyłączając krótkie panowanie Wespazjana), Rzym jęczał pod nieustanną tyranią, która wytępiła starożytne rody z czasów Rzeczypospolitej i zabijała prawie każdą cnotę i każdy talent, jakie się pojawiły w tym okresie.
Rozległość imperium wydawała wszystkich ludzi na łaskę i niełaskę cesarza. Uwaga Gibbona przypomina sławny paradoks Hamleta:
Ale Cesarstwo Rzymian obejmowało cały świat, więc gdy dostało się w ręce jednostki, świat ten stawał się dla jej nieprzyjaciół ponurym więzieniem, z którego nie sposób było uciec.
Studium Gibbona pozwala dokładniej określić stosunek Krasińskiego do źródeł. Irydion w swej pozytywnej, rzymskiej części jest konstrukcją ideowo- artystyczną, która daleko odbiega od tzw. Prawdy historycznej (Aleksander, Sewerus, Mammea, Ulpianus). Dla poety ważniejsze od faktów historycznych były pewne pomysły historiozoficzne Gibbona, np. myśl, że barbarzyńcy Północy i Wschodu „pomścili sprawę Hannibala i Mitrydatesa”. Główną rolę w „pomście” dziejów odegrały ludy germańskie. Gibbon zna Eddę i w Odynie widzi wodza i prawodawcę Gotów. || Gibbon dawał wszystkim romantykom przykład poszukiwania rodowodu współczesności w mrokach wędrówki ludów:
Najbardziej cywilizowane narody nowożytnej Europy wyłoniły się z borów Germanii, a w nieokrzesanych instytucjach tych barbarzyńców jeszcze możemy wykryć pierwotne zasady naszych obecnych praw i obyczajów.
Gibbon nie idealizuje barbarzyńców- podkreśla za to silnie ich umiłowanie swobody, co w epoce absolutyzmu miało wymowę polityczną. Polskie analogie w dziele Gibbona. Zbrojne i burzliwe odprawowane zebrania Germanów przywodziły na myśl Gibbonowi sejmy szlacheckiej Rzeczypospolitej:
Pamiętamy, jak często brukano krwią sejmy polskie, a strona liczniejsza musiała ustępować stronie gwałtowniejszej i bardziej buntowniczej.
Podobnie stosunki między książętami germańskimi i ślepo im oddanymi drużynami przypominały autorowi zależność szlachty od magnatów w Polsce.
Herder Myśli o filozofii dziejów (1784). Przed nim nikt tak ostro nie piętnował zaborczości Rzymian. Nazywa ich gnębicielami, grabieżcami i pustoszycielami świata. To rozbójnicze państwo, które zniszczyło naukę, sztukę i kulturę całego starożytnego świata. Herder ma relację o Scypionie, któremu na ruinach Kartaginy przypominał się upadek Troi. W dziele Herdera są idee, które stały się sławne w romantyzmie. Np. potępienie Rzymu za to, że wypaczał i niszczył charakterystyczne właściwości pokonanych narodów. Ten sam zarzut stawiali potem badacze starożytności Słowiańskich Kościołowi katolickiemu, jako dziedzicowi rzymskiego imperializmu. Humanitaryzm, wyklęcie militaryzmu i podbojów to cechy mieszczańskiej historiografii oświecenia. Herder występował zarówno przeciw teorii przypadków w historii, jak kościelnej Opatrzności. Dzieje są wynikiem sił przyrody i działalności ludzkiej. Podobnie surowemu sądowi, co Rzym Cezarów, poddał Rzym papieski. Herder obwiniał Kościół o całkowity upadek historiografii. Jako racjonalista gorszył się mistycznym entuzjazmem. Autor wstępu z myślą o Kornelii w Irydionie przypomina zdanie o chiliastach(chiliazm: wiara w powtórne przyjście i tysiącletnie panowanie Chrystusa na ziemi przed końcem świata, w duchu równości i sprawiedliwości społecznej, głoszona przez pewnych teoretyków pierwotnego chrześcijaństwa oraz przez niektóre średniowieczne i współczesne sekty chrześcijańskie):
Często pojawiał się Paraklet; duch boży przemawiał często do upojonych miłością fanatyków przez usta kobiece.
Protestancki republikanizm nie mógł się pogodzić z arystokratyczną hierarchią Kościoła. Chrześcijaństwo, zdaniem Herdera, nie stanowi epoki rozkwitu ducha ludzkiego w tym stopniu, co dzieje Grecji lub Rzymu. Teolodzy wydali na świat bezużyteczne, wrogie ludziom koncepcje, które stały się przyczyną krwawych, trwających przez wieki prześladowań. W porównaniu ze szkołą Sokratyczną nastąpił upadek moralnej nauki. Stąd w autorze budzi się uczucie wdzięczności dla Saracenów i innych barbarzyńców, którzy swymi dzikimi najazdami zmietli oblicza ziemi „tę hańbę rozumu ludzkiego”, jaką były jałowe spory dogmatyczne Wschodnich Ojców Kościoła. Katolicyzmowi przypisywał również upadek Hiszpanii.
Fryderyk Schlegel: Filozofia życia (1828) i Filozofia dziejów (1829). Nawrócony na katolicyzm filozof. Historia wg niego jest objawieniem Boga w świecie i dziejami Opatrzności. Pierwotna miłość chrześcijańska wkrótce przygasła i stała się nie dostateczna do odrodzenia przestarzałego i skażonego świata. Opatrzność musiała zmienić świat- zrobiła to za pomocą czerstwych męskich ludów północnych wcielających się w państwo Rzymian. Nie zażegnało to jednak dalszych poważnych kryzysów, jak reforma Lutra, lub rewolucja francuska. Dzieje imperium rzymskiego wg Schlegla są pożyteczną nauką dla europy, rządzonej przez Święte Przymierze. Zdaniem filozofa Opatrzność za bliską sobie formę ustroju uważa dziedziczną monarchię. Republikanizm to niestałość i wichrzenie. Jarzmo macedońskie i potem despotyzm Cezarów były chłostą za gminowładztwo greckich Rzeczypospolitych. Podbój i tyrania grają ważną rolę w planie Opatrzności. Tylko dziedziczne monarchie, jako systemy zgodne z duchem religii chrześcijańskiej i najlepiej służące zamiarom Opatrzności, mogą zapewnić światu pokój, a dobrobyt i szczęście wszystkim narodom. Twierdził jednak, iż chrześcijaństwo nie mogło odrodzić zepsutego świata starożytnego bez pierwiastka siły życiowej, który wniosły do dziejów barbarzyńskie siły Północy. Rewolucję francuską i cesarstwo Napoleona uważał za rekapitulację w skrócie całej historii rzymskiej: od pierwszego Brutusa i założenia Rzeczypospolitej, poprzez wojny kartagińskie i szybki podbój świata wraz z przejściem do despotyzmu, do panowania Tyberiusza i Dioklecjana.
Hegel prowadził wykłady z filozofii dziejów w latach 1822-31. Wydano je po raz pierwszy w 1837r.- czyli po wyjściu z druku Irydiona. Jednak jego poglądy były już wcześniej szeroko rozpowszechnione i Krasiński je znał. Dzieje rzymskie w ujęciu Hegla niewiele różnią się od wcześniej omówionych historycznych koncepcji. Epoka cezarów była epoką potęgi, despotyzmu i zepsucia, jakie nastąpiło skutkiem podbojów. Z niewoli, żałoby świata i nieszczęść ludzkości mógł się zrodzić w chrześcijaństwie ponadzmysłowy, wolny duch. W starożytnym Rzymie chrześcijaństwo nie było w stanie stworzyć organizmu państwowego. Do spełnienia tego zadania powołane zostały ludy germańskie, które po Rzymie mają stać się narodem dziejów powszechnych. Wkrótce chrześcijaństwo uległo nieuniknionemu zepsuciu: dostało się w Bizancjum „w ręce szumowin społecznych i rozwydrzonego motłochu”. Dochodziło do krwawych walk wewnętrznych i wszędzie w imię dogmatów chrześcijańskich dokonywano mordów, podpaleń i grabieży. Hegel nie unika paralel między dziejami rzymskimi i współczesnością: los plebejów w starożytnym Rzymie zestawia z uciskiem, Irlandczyków w Wielkiej Brytanii. Ostatni okres dziejów nowożytnych, który obejmuje czasy od reformacji Lutra do współczesności, można zdaniem filozofa porównać ze światem rzymskim. Hegel daje też nauki polityczne i moralne: zasada wolności, która w ciągu wieków ustawicznie niedomagała, urzeczywistnia się w Europie, rządzonej przez Święte Przymierze. Filozofia historii jest nową teodyceą (koncepcja filozoficzno-religijna, mająca na celu uzgodnienie sprzeczności między wiarą w dobroć i wszechmoc bożą a istnieniem zła), która pozwala ludziom pogodzić się ze zmiennym widowiskiem wydarzeń historycznych. Kwestia źródeł. Pini i Sinko obalili mit, który z Krasińskiego robił niepospolitego erudytę. Przypisywane mu oczytanie przechodziło możliwości młodego autora. Krasiński było chorowity, cierpiał bóle oczu, znajdował się w ciągłych rozjazdach i w związku ze swoją pozycją światową musiał prowadzić towarzyskie życie. Głównymi źródłami Krasińskiego w zakresie syntez historiograficznych i dziejów upadku imperium rzymskiego były najprawdopodobniej: Studia lub roztrząsania historyczne nad upadkiem imperium rzymskiego Chateaubrianda, Historia rzymska i Wstęp do dziejów powszechnych Micheleta oraz trzy dzieła Sismondiego: Historia upadku imperium rzymskiego, Historia średniowiecznych republik włoskich i Historia odrodzenia wolności we Włoszech.
Dzieło Chateaubrianda było ważne z dwu powodów:
Jako suma historiograficznej wiedzy epoki
Jako źródło wiadomości o życiu i obyczajach Rzymian oraz germańskich barbarzyńców. Wylicza cztery rodzaje dokumentów, które odzwierciedlają całe dzieje narodów w ich chronologicznym rozwoju:
Twórczość poetycka
Prawodawstwo
Kroniki, które się zajmują ogólnymi wydarzeniami
Pamiętniki, które malują obyczaje i życie prywatne
Wiek XVII wydał historiografię erudycyjną (szkoła benedyktyńska) i religijną (Bossket). Oświeceniu zawdzięczamy historiografię krytyczną i filozoficzną. Wiek XIX w opozycji do encyklopedystów i Woltera stworzył historię opisową, czyli dzieje człowieka. Historię filozoficzną, której cele były dzieje ludzkości, Chateaubriad nazywa historią fatalistyczną (ponieważ podporządkowuje ona jednostkę dziejom gatunku). Ideałem byłoby połączenie zalet trzech rodzajów badań: historii filozoficznej, opisowej (jednostkowej) i fatalistycznej (gatunkowej).
Chateaubriand zajmował się współczesną szkołą niemiecką, która miała ambicje odkryć prawa rządzące dziejami ludzkości. Wg Hegla duch powszechny objawia się w historii ludzkości w różny sposób:
Na wschodzie w postaci substancjalnej, w formie identyczności i bezruchu
W Grecji w postaci indywidualnej i czynnej
W Rzymie duch dziejów Wschodu i duch historii Greckiej wystąpiły w wiecznej walce
Ludy pochodzenia germańskiego mają pogodzić w swych dziejach to, co w dziejach Rzymu było sprzecznością. Badania nad historycznymi i filozoficznymi lekturami Krasińskiego muszą uwzględniać Chateaubrianda jako przewodnika i doradcę młodego szlachcica. Dzieło Chateaubrianda było również obfitym źródłem wiadomości o Heliogabalu i Mammei. Tutaj mógł autor znaleźć wypiski z Lampridiusa, Diona i Herodiana, bez szperania w oryginałach. Autor dużo miejsca poświęcił obyczajowej stronie życia starożytnych Rzymian i Germanów. W rozdziale o Obyczajach barbarzyńców znajduje się duży ustęp o Eddzie, co ma niemałe znaczenie dla zrozumienia złożonej poetyki Irydiona.
Trzy punkty styczne między powieścią Chateaubrianda i dramatem Krasińskiego:
Męczennicy i Irydion są dziełami romantycznego historyzmu. Oba są utworami politycznymi. Powieść Męczennicy była w masce historycznej obroną starego, przedrewolucyjnego porządku rzeczy. Jej antycezariańskie ostrze godziło wyraźnie w Napoleona.
„Machina” chrześcijańskiej epiki, czyli nadbudowa fantastyczna w postaci nadprzyrodzonych sił, złych i dobrych duchów, które biorą udział w rozgrywających się wypadkach. W Irydionie postać Masynissy, szatana historii, stwarza pozory demonizacji dziejowego procesu.
Zbieżność ta jest następstwem legalizmu, jako wspólnej postawy ideowej obu pisarzy. W Męczennikach chrześcijanin Endor zostaje sprzymierzeńcem cezarów w walce z dążącymi do wyzwolenia barbarzyńcami. Podobnie w Irydionie biskup rzymski, Wiktor, obiecuje modlić się za powodzenie oręża Sewera, ruszającego poskromić powstanie greckiego patrioty, który stanął na czele zbuntowanych gladiatorów, niewolników i germańskich żołnierzy.
Listy do Reeve’a świadczą, że Krasiński był czytelnikiem historycznych prac Micheleta. Irydion i Nie- Boska komedia zawdzięczają mu wiele myśli. Jednak Krasiński najczęściej różni się z nim w ideowej interpretacji faktów.
| Michelet | Krasiński |
|---|---|
| Wprowadzenie do historii powszechnej- demokrata Michelet pozytywnie oceniał wypadki przywdziewania cesarskiej purpury przez barbarzyńców jeszcze przed podbojem imperium (nazywał to wspaniałym aktem adaptacji narodów przez Rzym) | Arystokrata Krasiński uważał tych wybrańców losy za uzurpatorów, a ich panowanie za oznakę upadku |
| Gibbonowski motyw zemsty podbitych ludów- próba wykładu gospodarczego w duchu pochwały rzemiosł i sztuk Trzeciego stanu we Francji | Przyswojenie pomysłu Gibbona, lecz nadanie mu sensu metafizycznego |
| Krzyż w Koloseum to świadek zamarcia dawnej wiary świętych męczenników oraz symbol nowego ideału, którego poszukuje człowiek | Krzyż w Koloseum dowodem niezniszczalności chrześcijaństwa i potęgi Kościoła |
Pomysły zaczerpnięte z Micheleta:
Pośród barbarzyńców, którzy spustoszyli imperium rzymskie, Michelet wymieniał również wojownika, co chlubił się, że trawa nie porośnie, którędy jego koń przejdzie
Michelet nazywał dziećmi Odyna straszliwych Franków, chciwych łupu i rozkochanych w bojach, którzy niecierpliwie spieszyli do Walhaki pić piwo w czaszkach swych wrogów
Za dwa bieguny świata uważał Włochy i Skandynawię
Germania to Indie Europy
Przytoczywszy słowa barbarzyńcy, który na pytanie św. Olafa, w kogo wierzy odpowiedział: „Wierzę w siebie”, Michelet dodaje: „Stąd to więc pochodzi, że ów dumny geniusz zwykle tak rychło wpada w dziedzinie religii w mistycyzm, a w polityce w despotyzm”.
Wodzowie skandynawskich drużyn zwą się „królami morza”
Michelet i Krasiński nie zgadzają się ze sobą w zakresie paralel dziejowych (analogiach między przeszłością i współczesnością):
Michelet na przykładzie miast etruskich w starożytności i gmin Grwelfów w średniowieczu pokazuje rozkwit twórczego przemysłu i dobrodziejstwa cywilizacji, której rzymskie legiony, a potem włoscy kondotierzy przeciwstawili niszczycielskie rzemiosło wojny, gwałtu i rabunku. Ów ideał miejskiej cywilizacji, jako dzieła pracowitych i bystrych mózgów ludzi niższych stanów był obcy Krasińskiemu
Krasiński nie cierpiał Francji jako wiecznie żywego ogniska niepokoju i społecznych zamieszek. Jego sympatią cieszyła się Anglia, ze swymi feudalnymi tradycjami. Inaczej patrzył na tok dziejów postępowy historyk francuski
Michelet wysławiał przewrót lipcowy 1830r. we Francji jako ruch masowy, pierwszy przykład rewolucji bez indywidualnych nazwisk. To lud był bohaterem
Michelet podkreślał republikańskie zrównanie wszystkich obywateli w nowej religii. Dla Krasińskiego nauka Ewangelii oblekła się w wykształcone w średnich wiekach stosunki feudalne
Wpływ Historii rzymskiej Micheleta na Irydiona. Cztery punkty:
Wiadomości historyczne
Obraz pustki, smutku i nędzy Kampanii Rzymskiej, opis ruin, zabytków i pomników starożytnego oraz chrześcijańskiego Rzymu (Kapitol, Panteon, Koloseum, kolumny Trajana i Antonina, grobowiec Cecylii Metelli, katakumby i bazylika św. Piotra)
Próby odczytania ducha dziejów z zabytków budownictwa. Zdaniem Micheleta widok Rzymu z Kapitolu pozwala łatwo uchwycić w głównych pomnikach rozwój i organiczny charakter dziejów. Forum przedstawia republikę Panteon Augusta i Agryppy wyobraża połączenie wszystkich narodów i bogów starożytnego świata w jednym państwie i w jednej świątyni- środkowy punkt miasta. Na dwu jego krańcach: w Koloseum pierwsze walki chrześcijaństwa, a jego triumf i panowanie w kościele św. Piotra.
Eschatologiczne pierwiastki w koncepcji dziejów francuskiego historyka. Jego zdaniem Antoniusz i Kleopatra zapowiadają przyszły związek barbarzyńców Zachodu z cywilizacją Wschodu.
Historia rzymska posiada liczne odsyłacze do współczesności, a jej zakończenie wybiega w przyszłość.
Ważnymi lekturami Krasińskiego były głośne prace Sismondiego. Jego Historia upadku imperium rzymskiego przedstawia społeczne, gospodarcze, wojskowe i polityczne przyczyny upadku cesarstwa. Słabością imperium był despotyczny ustrój. Przykładem despotyzmu było zarówno prześladowanie chrześcijaństwa przez Dioklecjana, jak rządy bohatera chrześcijaństwa, przewrotnego i okrutnego Konstantyna Wielkiego.
Nietrwałość wandalskich podbojów w Afryce i zwycięstwa Belizariusza służył autorowi do wykładu jego demokratycznych przekonań. Rządy Justyniana. Po triumfie nowej religii wybuchły teologiczne spory i zażarte walki między chrześcijańskimi sektami, co odbiło się na losach państwa rzymskiego. Kościół zaczął prześladować pogan i odszczepieńców, wywołując wewnętrzne zaburzenia osłabiając w ten sposób imperium w dobie napadów barbarzyńców. Sismondi porównywał rzymskich senatorów (których nie zdołały zubożyć najazdy Germanów, bo posiadali majątki rozrzucone po całym imperium) z polskimi wielmożami (których z tego samego powodu nie mogły całkowicie zrujnować wojny kozackie).
Innym ważnym źródłem mogła być Historia republik włoskich Sismondiego. Dzieło to znajduje się pośród lektur młodego Krasińskiego. Jako młodzieniec poznał jej autora w Genewie. Dzieło to jest surową krytyką historycznej i kulturalnej roli Kościoła. Poglądy te znalazły odbicie w Irydionie (proroctwa Masynissy). Sismondi przypisywał wszechstronny: gospodarczy, polityczny, naukowy i artystyczny rozkwit średniowiecznych Włoch republikańskiej zasadzie rządów. Wolność Zachodu to wg niego owoc buntu klas nieposiadających. Ze wszystkich sztuk pięknych architektura najlepiej wyraziła ducha czasów- jest całkowicie republikańska, przeznaczona do publicznego użytku. Do końca XVw. Włochy zajmowały we wszystkich dziedzinach życia pierwsze miejsce w Europie. Upadek nastąpił na skutek niewoli. Włochy nie mogłyby się ocalić nawet w wypadu, gdyby stały się monarchią (przykładem dzieje Hiszpanii). Mogły się obronić przeciw koalicji innych państw jako unia republik. Osłabnięcie ducha wolności we Włoszech zmniejszyło siłę oporu narodowego wobec najeźdźców- potęga republiki polega na udziale wszystkich obywateli w rządach. Papiestwo odpowiada za zepsucie podległych mu ludów. W XVIw. Nastąpił upadek rolnictwa, przemysłu, handlu, nauki, sztuki i moralności publicznej. Zaczyna się pakowanie arystokracji- epoka pasożytnictwa i próżniactwa. Tyrania religijna i polityczna zniszczyła wielkość i potęgę renesansowych Włoch.
Najbliższym współczesności dziełem Sismondiego była Historia odrodzenia wolności we Włoszech. Przekrój dziejów imperium rzymskiego i republik włoskich. Oznaki kryzysu pojawiły się już w czasach pomyślności za Antoninów. Pośród obfitości i bogactw lud cierpiał nędzę.
Przy Irydionie mogą wchodzić w grę dwa dzieła Henri Saint- Simona:
O systemie przemysłowym (1821). Charakterystyka nowoczesnej formacji społecznej politycznej w Europie. Na nowoczesną społeczność złożyły się: rozprzestrzenienie chrześcijaństwa w Europie i opanowanie zachodniej części imperium przez barbarzyńców Północy. Zasada władzy królewskiej jest pochodzenia barbarzyńskiego
Nowe chrześcijaństwo (1825). Rzym panował nad światem za czasów pogaństwa siłą oręża, w pierwszych wiekach chrześcijaństwa wszechobecność boskiego prawa, a obecnie jezuici w Watykanie przemyśliwują nad środkami owładnięcia całego rodzaju przy pomocy obrzydliwego systemu nabożnisiostwa i matactw. Chrześcijaństwo podjęło boską misję nowej organizacji społeczności ludzkiej w momencie, gdy świat dzielił się na patrycjuszy i ple bejów. Nowa religia mimo postępów nie spełniła swych zadań. Podobnie chybiła reforma Lutra, a potem rewolucja francuska. Obecnie nastał czas nowego chrześcijaństwa
Źródła wiadomości Krasińskiego o Heliogabalu: Pseudoplutrach Żywoty sławnych mężów przeł. Amoyt. 9 pierwszych tomów- tłumaczenia Plutarcha, 3 ostatnie to naśladownictwa pochodzące od różnych autorów.
Hiszpan Antoni Guevara (spowiednik Karola V) jest autorem 8 życiorysów imperatorów rzymskich. Wśród nich: Życia Heliogabala i Życia Aleksandra Sewera. Oba żywoty były bezpośrednim źródłem Krasińskiego. Hiszpański moralista, nie licząc się z prawdą dziejową, przedstawił Heliogabala jako pogańskiego rozkosznika i złego władcy. Aleksandra Sewera zaś jako statecznego i cnotliwego monarchę, bliskiego chrześcijańskim ideałom.
Trudno było wyjaśnić zepsuciem Heliogabala wyskoki jego artystycznej fantazji i oznaki wyrafinowania, które uczyniły z tego Syryjczyka w cesarskiej purpurze wzór dekadenta wszystkich czasów. Bywał okrutny w swych żartach i estetyczny w okrucieństwie. Nakazał, żeby sąsiedzi dawali sobie pomoc przy pożarach. Chciał, żeby panny po skończeniu 25 lat mogły wychodzić za mąż bez zgody ojców. Zabraniał wyrzucania z domu starego lub chorego niewolnika, konia, psa lub innego służebnego zwierzęcia. Do legendy przeszły obsesje Heliogabala na temat niechlubnej a wykwintnej śmierci (polecił wykopać sadzawkę i napełnić ją różaną wodą, gdyby go chciano utopić; podwórze pałacowe wyłożono klejnotami, gdyby miano go strącić na bruk; kazał kręcić powrozy z jedwabiu- gdyby go chciano udusić. Szpady i sztylety kuto ze złota). Miał obsesję na punkcie liczb.
Aleksander Sewerus wygląda u Guevary na bohatera hagiograficznej legendy. Mammea wychowywała syna w cnocie. Był umiarkowany w jedzeniu i piciu. Odrzucił tytuły cesarskie i nie pozwalał oddawać sobie boskiej czci. Chodził pieszo, spełniał dobre uczynki.
Moralna opozycja Heliogabal- Sewerus stała się w Irydionie jądrem konfliktu politycznego.
Niektórej elementy utworu Guevary nie są zgodne z prawdą. Pisze np., że Ulpianus był ulubieńcem Aleksandra Sewera. A w odsyłaczu jest napisane, że pretorianie zabili Ulpiana w obecności Cesarza. Ofiarą tego wyidealizowanego władcy padł m. In. Historyk Dion Cassius. Aleksander był znienawidzony przez poddanych za uciążliwe podatki i manię wielkości, idącą w parze z nieudolnością, został zamordowany razem z matkę przez zbuntowaną gwardię, której się nie podobały rządy ambitnej i chciwej Mammei.
Względy ideowej natury kazały przyjąć Krasińskiemu niehistoryczną wersję Pseudoplutarcha. Moralna koncepcja Sewera, której źródłem była budująca legenda hagiograficzna, stała się jedną z osi ideowej konstrukcji dramatu.
Pomył spisku Irydiona przeciw imperium rzymskiemu. Grek Irydion miał rodzica Greka. Był nim prawdopodobnie książę Aleksy, pochodzący z cesarskiej rodziny Dukasów, przezywany Mursuflusem od zarośniętych brwi, który wsławił się w burzliwych dziejach w czasie podboju Bizancjum przez krzyżowców. Mursuflus grał rolę fałszywego przyjaciela i doradcy przy młodym cesarzu Aleksym, podobnie jak Irydion przy Heliogabalu. Mursuflus dążył do usunięcia z Bizancjum wojska Franków. Cesarz ich odprawił. Analogia historyczna: Irydion w tej sytuacji wywołał powstanie, któro się nie powiodło. Mursuflus przegrał bitwę i uciekł z miasta podobnie jak Irydiona. Krzyżowcy straszliwie złupili stolicę wschodniego imperium.
Historyczność i historycyzm Irydiona. T. Sinko nazwał Krasińskiego „najbardziej historycznym i najbardziej filozoficznym z naszych wieszczów”. Kleiner uznał Irydiona za najwybitniejsze dzieło romantycznego historyzmu. T. Pini wynosił Krasińskiego ponad wszystkich twórców epoki.
Historyczność- to wierność w odtworzeniu epoki. Znajomość epoki- kwestia wiedzy pisarza.
Historyzm- występujący w dziele kierunek syntezy dziejowej. Zagadnienie ideologii, pytanie, jak użytek czyni pisarz ze swej historycznej wiedzy.
Systemy historiograficzne (w romantyzmie występowały obok siebie):
Stara, stoicko- kościelna nauka o rządach opatrzności nad światem
Wolterowska koncepcja przypadku w dziejach
„organiczna” teoria rozwoju historii w postaci przyrodniczej kolei narodzin, wzrostu, dojrzałości i śmierci
Historycyzm pseudoklasyczny- nie miał ambicji poznawczych i dla celów ideologicznych posługiwał się mniej lub więcej zgrabną aluzją
Historycyzm romantyczny-antykwaryczne zamiłowania, który wychodząc z analizy procesu dziejowego posługiwał sie analogią i paralelą, szukając w przeszłości związków współczesnych problemów społecznych i politycznych
Irydion jest dramatem historycznym. W pogańskiej, starożytnej partii Irydiona światem rządzi los i przeznaczenie. Oficjalnie, od czasów św. Augustyna i Boegiusza, losami ludzkości zaczęła kierować Opatrzność. Z czasem maleje wszechpotęga Boga, a rośnie znaczenie człowieka. Fabre d’Olivet w Historii filozoficznej rodzaju ludzkiego przedstawił grę trzech sił w świecie: Opatrzności, Przeznaczenia i Woli.
Na Opatrzność powołuje się w swych dziełach: Vico, Herder, Hegel, de Maistre, Bauanche, Michelet, Quinet i Fryderyk Schlegel.
W Irydionie ponad dramatem historycznym rozgrywa się dramat metafizyczny- „Scena ziemska jest tylko małym wycinkiem odwiecznych zapasów, jakie toczą ze sobą niebo i piekło”. Jest to pozornie schemat teologiczny. Jednak koncepcja „szatana historii” nie mieści się w ramach kościelnego prowidencjonalizmu, a pakt bohatera z diabłem należy do ludowych wierzeń i świadczy o romantycznej konwencji literackiej. W symbolicznej sferze dramatu równie wyraźne są tony germańskiej eschatologii Eddy, co chrześcijańskiej nauki o rzeczach ostatecznych.
Ważną rolę w ideowej koncepcji Irydiona odegrała organiczna teoria rozwoju dziejów. Analogią przyrodniczą posługiwali się już starożytni. Krasiński był pod wpływem tej teorii. Wstęp zaczyna się od obrazu zgrzybiałości starego świata.
Popularny publicysta Świętego Przymierza, Franciszek Aucillon, autor Studium o filozofii historii (1817), nazywał „historią polityczną” poszukiwanie organicznych praw, które determinują narodziny narodów, ich postęp, wzrost, przewroty, schyłek i śmierć. Polityczny punkt widzenia każąc uważać narody za byty organiczne, poddane w swym życiu i śmierci niezmiennym prawom, zbliża historię ludzkości do historii przyrodniczej i ma duże znaczenie praktyczne- pozwala stawić czoło nadciągającym burzom politycznym. || Przykładem wystąpienia przeciw wymaganiom czasu był dla Ancillona spisek Brutusa i Kassjusza czy zwołanie Stanów Generalnych we Francji przez Ludwika XVI, bez cze gonie byłoby zdaniem autora rewolucji francuskiej oraz reformy Piotra Wielkiego w Rosji. Idea dramatyczna i polityczny sens Irydiona wyrastały z owej organicznej koncepcji dziejów. Organiczna koncepcja dziejów, wsparta nauką o Opatrzności, pozwoliła Krasińskiemu ukarać Irydiona za niecierpliwą i samowolną chęć zemsty na Rzymie. Ta koncepcja nie pozwala z polityczno- moralnej fabuły zrobić historycznego dramatu. W sensie ściśle historycznym nie tylko Irydion (jako postać fikcyjna), ale także inne osoby występujące w dziele (Heliogabal, Aleksander Sewerus, Ulpianus, Mammea, bp Wiktor) są tylko z imienia historyczne. Fantazją poety jest spisek Irydiona. Aleksander Sewerus był Syryjczykiem, jako władca okazał się niezdolny i nie odznaczał się charakterem. Krasiński zaś uczynił z niego prawego Rzymianina i zbawcę imperium. Bp Wiktor nie żył w czasie panowania Heliogabala i gra w dramacie rolę niezgodną z charakterem nowej Religi. Pierwotny kościół, wyszedłszy z judaizmu, był jeszcze daleki od późniejszych bizantyjskich wzorów i dawał pierwszeństwo kwestiom socjalnym przed wojskowymi i politycznymi. Bp Wiktor nie mógł się mieszać do obcych mu spraw imperium. Nie mógł popierać politycznego spisku Irydiona, ani błogosławić Sewerowi w wojskowym buncie przeciw Heliogabalowi. Podobna nieścisłość z kultem Mitry w ówczesnym Rzymie.
Krasiński zbudował dramat o spisku Irydiona nie wg założeń historyzmu romantycznego, który nie pozwalał na takie swobody, lecz wg żywej jeszcze w epoce praktyki historyzmu pseudoklasycznego. Konwencja ta pozwalała na zupełną dowolność w traktowaniu dziejów. Cel polityczny osiągano przy pomocy aluzji. Wybitnym przedstawicielem tego typu aluzyjnego teatru był w XVIIIw. Vittorio Alfieri. Korzystali z tej konwencji pisarze rewolucji francuskiej, epoki napoleońskiej i czasów Restauracji. Nie gardzili nią dla publicystycznych celów także romantycy. Np. Konrad Wallenrod Mickiewicza, historyczne sztuki Byrona, utwory dramatyczne Delavigne’a lub Lilia Weneda i Agezulausz Juliusza Słowackiego. Stosowanie tego rodzaju środków nazywane było „historią wiecznej aluzji”, dostrzegano jej aktualno- satyryczny charakter.
Za pierwiastki pseudoklasyczne w Irydionie można uważać:
Swobodę w traktowaniu faktów historycznych
Dowolność w kształtowaniu głównych, historycznych postaci
Podporządkowanie dzieła apriorycznej koncepcji
Aluzyjność
Cechy te nie upoważniają jeszcze do mówienia o alegorycznym charakterze dzieła.
Aluzja w Irydionie. Wielką aluzją polityczną jest nieudany zamach stanu. Poeta starał się wytłumaczyć Reeve’owi swą nieobecność w powstaniu listopadowym, zarzucając wyzwoleńczemu ruchowi narodowemu tendencje jakobińskie. Dlatego Irydion w rozmowie z Heliogabalem grozi Rzymowi widmem rewolucji socjalnej. Tragedią cezariańskiego Rzymu, podobnie jak porewolucyjnej Europy, był wg Krasińskiego upadek patrycjatu. Poecie odpowiadał arystokratyczny punkt widzenia Tacyta. Narodowa nienawiść Irydiona do Rzymu wynikała także z klasowej niechęci do dyktatury żołdactwa, do panoszących się wyzwoleńców i rozwydrzonego motłochu. Przy pomocy aluzji poddał Krasiński krytyce także historyczną rolę Kościoła.
Dawniejsi badacze sądzili, że Irydion miał być polemiką z Konradem Wallenrodem. Nowsi to odrzucają. W dziele są pewne szczegóły, które pozwalają mniemać, że Krasiński nie zachwycał się patriotycznym entuzjazmem młodzieży, a w ten sposób godził pośrednio także w Mickiewicza: za przytyk do Ody do młodości można by uznać przeciwstawienie w scenie katakumbowej Chóru Młodzieńców i Chóru Starców.
Sprawa polska doszła w Irydionie do głosu ubocznie, dzięki pseudoklasycznej aluzji. Obraz Rzymu w czasach pierwotnego chrześcijaństwa. Członem współczesnym jest sytuacja polityczna, społeczna i kulturalna epoki: powszechne niezadowolenie, poczucie niepewności, niepokój o przyszłość świata, dojrzewanie przełomu. Ta paralela wyraża postępowe idee mieszczańskiej historiografii XVIII i początku XIXw. Rzym Krasińskiego to obraz upadku i rozkładu ustroju absolutnego opartego na niewolnictwie, podbojach i rabunkach. || Tematem dzieła Krasińskiego było przygotowanie wielkiego przewrotu politycznego. Intrygę polityczną zaczyna Amfilock. Irydion jest spadkobiercą idei zemsty, którą w ciągu wieków żywiły ludy podbite przez Rzym. Podwójną grę prowadzi Masynissa. Konspiratorem jest także Aleksander Sewerus. Ulpianus gra na Wschodzie rolę jego emisariusza. Dwuznacznie postępuje bp Wiktor: głosi ewangelię miłości i równocześnie wspiera modlitwami buntownika Sewera. Słaba i niewinna Elsinoe, bierze udział w wywrotowej robocie. W końcu Irydion odnosi typowo romantyczne zwycięstwo- za grobem. I ten przegrany za życia spiskowiec zostaje triumfatorem z wyboru dziejów. On jeden spośród bohaterów dramatu zasłużył na zaszczyt, że o jego duszę spiera się na arenie Koloseum niebo z piekłem.
Do romantycznego inwentarza dramatu należy troska poety i historyczne realia, widoczna w obszernych przypisach.
Irydion działa jak człowiek- nienawidzi wrogów ojczyzny, snuje ambitne zamiary polityczne, gra na ludzkich namiętnościach, szuka sprzymierzeńców, waży siły, walczy i ponosi klęskę.
Machiavellowska koncepcja dziejów (aspekt historiograficzny). Szekspirowski typ teatru (aspekt dramatyczny).
Akcja utworu została podporządkowana dwóm nadziemskim potęgom: szatana Masynissy i Opatrzności. W ten sposób dramat człowieka przemienił się w historiozoficzne misterium.
Szatan- postać, którą zgodnie z Księgą Hioba uwzględniała w igrzysku opatrzności nauka Kościoła. Masynissa ma związek zarówno z biblijną nauką o upadku aniołów i grzechu pierworodnym oraz ich apokryficznymi wariantami i literackimi opracowaniami, jaki ludowymi wierzeniami (wiekowy sen Irydiona w grocie).
Pewien wpływ opery romantycznej- popularne motywy demonologiczne. Pakt z diabłem po Fauście Goethego i jego naśladowcach stał się tematem Wolnego strzelca Webera i Roberta Diabła Meyerbeera. Obie opery znał Krasiński.
Opatrzność jako instancja nadrzędna jest zazdrosna o ludzką inicjatywę, o wybór momentu działania. Dlatego Irydion musiał przegrać. Irydion zgrzeszył, bo nienawidził nieprzyjaciół (wbrew miłości chrześcijańskiej). Opatrzność jest jednak sprawiedliwa- w końcu okrutnych ciemiężców ludzkości spotkała kara. Irydion został w Dokończeniu pomszczony (przez historię). Kornelia w scenie sądu przekonała najwyższą instancję, że przyczyną nienawiści Irydiona do Rzymu była miłość do Grecji.
Grecki patriota- spiskowiec został druhem polskich patriotów- męczenników (romantyczna paralela).
<<>>
KSZTAŁT ARTYSTYCZNY
Forma dzieła. Sam poeta w liście do Reeve’a z 1835r. określił dokładnie charakter i części składowe swego dzieła: „Wstęp ma postać poematu, reszta jest dramatyczna. Koniec, obudzenie [bohatera], będzie balladą”.
Każdy historyczny dramat epoki romantycznej ma dwa plany: historyczny i współczesny. W Irydionie dwa czasy dzieła- czas odtworzonych wypadków przeszłości i czas aktualnych sytuacji występują jeszcze wyraźniej niż w innych dramatach romantycznych. Wstęp i Dokończenie dzieją się bowiem współcześnie i wysuwają się na pierwsze miejsce, jako medytacja historiozoficzna poety. Nie można nazwać Irydiona dramatem ze wstępem i epilogiem- tu wszystkie części są jednakowo ważne.
Niedługo po wyjściu dzieła zaczęto pod niebiosa wynosić artystyczną prozę Krasińskiego.
Wstęp, czyli poemat. Historiozoficzny poemat wymagał pojemnej formy. Pomysł Krasińskiego nie mieścił się ani w ramach historycznego ani w szerszym obrębie fantastycznego dramatu (dwu typowych odmianach teatru romantycznego). Twórca wprowadził więc do utworu epicko- liryczne formy literackie w postaci Wstępu i Dokończenia.
W Irydionie jest skrzyżowanie chrześcijańskiej konwencji epickiej z różnymi odmianami myśli historycznej. We Wstępie i w Dokończeniu przedstawia poeta misterium dziejów, zaś w samym dramacie- beznadziejną walkę człowieka. W miarę rozwoju politycznej partii Irydiona maleje rola człowieka. Rozszerza się sfera epopei. Rośnie znaczenie sił nadprzyrodzonych.
Określenie Wstęp- powieść nie jest dokładnym terminem literackim. Został on napisany prozą, a jednak już sam jego wygląd zewnętrzny nie przypomina typowego utworu prozaicznego. Jest to raczej dzieło romantycznej epiki, poemat lub powieść poetycka.
Pod względem morfologicznym i stylistycznym Wstęp dzieli się na trzy części:
Składa się z 5 rozdziałków: 143 linijki prozy. Jej wstępny rozdziałek ma w sobie coś „poematu” (nastrojowy początek i wyznanie autorskie) i z klasycznej epiki (inwokacja). Drugi i trzeci są epickie, malują obyczajowy i moralny obraz cezariańskiego Rzymu. Drugi posługuje się pytaniem. Trzeci używa epickiej apostrofy. Czwarty i pięty- „poemat”. Piąty najbardziej osobisty i liryczny.
Ma 6 rozdziałków: 392 linijki. Opowieść o pradziejach bohatera. Wyprawa Amfilocha do Chersonezy Cymbrów, poślubienie Grimhildy, kapłanki Odyna i prorokini, powrót do Grecji, dzieciństwo i wychowanie Irydoina i Elsinoi na wyspie Chiarze, choroba i samobójcza śmierć matki Irydiona. Ta całość ma charakter epicki. Miejsce autorskich dygresji osobistych zajął narrator, który utrzymuje kontakt osobisty z bohaterem.
Najkrótsza- 8 linijek- „pieśń” prologu. Obfita treść wewnętrzna. Pierwsze zdanie streszcza sagę rodu Irydiona i nawiązuje do przerwanej opowieści o mającym rychło nastąpić przebudzeniu. Autor znowu cofa się w przeszłość, informuje o dalszych losach Amfilocha. A wreszcie zapowiada w odległej przyszłości Dokończenia spełnienie marzeń o zemście na wrogach ojczyzny (dowód, że poeta pomyślał organizacyjnie budowę dzieła).
Nowością we Wstępie była część druga, wystylizowana na skandynawską sagę.
Ciekawe dla badań nad epiką Krasińskiego jest studium Bonstettena O Osjanie, Homerze i skandynawskich poetach (1800). Dla Hegla Osjan był przykładem romantycznego eposu, który ma za podstawę ustną poezję ludu. W Polsce już Tadeusz Czacki w dziele O litewskich i polskich prawach (1800) pisał o patriotycznej roli starodawnych, ludowych „święconych śpiewaków”. Nazywał Osjana Homerem szkockim i uważał jego Pieśni za źródło wiadomości o życiu, moralności i dziejach narodowych. Dostrzegał w sagach wiele źródeł polskich ustaw.
Maurycy Mochnacki w artykule w «Dzienniku Warszawskim» (1825) uznał mitologię skandynawską, obok starożytności słowiańskich i ducha wieków średnich, za jeden z trzech głównych żywiołów narodowej poezji polskiej.
Ważne skandynawskie utwory: Nibelungl i Edda.
Dla pisarzy oświecenia i romantyków źródłem wiadomości o Skandynawii była Historia Danii Pawła Henryka Malleta i pisma Bonstettena. Krasiński prócz Ampère’a znał prawdopodobnie Malleta przez dzieło Gibbona.
Nietrudno odnaleźć w Irydionie echo modnej w epoce myśli o „człowieku Północy”, jako wojowniku z natury i umiłowania oraz z zagubionym w zmysłowych rozkoszach „człowieku Południa”. Poetycka proza występowała w Valuspie.
Rapsodyczna postać Wstępu nawiązuje do wzorów Biblii i Eddy. Modelem formalnym Krasińskiego były polskie i niektóre obce przekłady prozą, techniką wersetową, Pieśni Osjana, Eddy i powieści poetyckiej Woltera Scotta, np. Pani Jeziora.
Młody Krasiński ćwiczył pisanie w czasie podróży zagranicznych. Na 50 młodzieńczych utworów francuskich poety wypada 14 opatrzonych tytułem (lub podtytułem) fragment. W tej literaturze nie brak śladów studiów nad Eddą. Jest też próba skandynawskiego rapsodu z 1830r, Wankana, z podtytułem „Śpiew skaldyczny”.
Część dramatyczna historiozoficznego tryptyku. Utwór jest podzielony na 4 części:
Bogactwo dramatycznego materiału o jednorodnym charakterze. Ekspozycja głównych tematów dzieła, wprowadzenie głównych postaci, charakterystyka pałacowego środowiska i zawiązanie podstawowych intryg. Najbardziej klasyczna część utworu (choć nie ma zasady trzech jedności).
Najbardziej romantyczna część dzieła. Akcja w katakumbach. Podziemne kaplice i cmentarze, pienia nabożne, orszak pogrzebowy. W tej scenerii rozgrywają się trzy podstawowe wątki dramatu:
Polityczny
Psychologiczno- miłosny
Metafizyczny
Górujący moment w dramacie politycznym i psychologicznym. Bunt w obozie pretorianów, Irydion namiestnikiem cesarskim, wybuch powstania i pierwsi gońcy z pola klęski (Aleksander panem pałacu cezariańskiego, śmierć Heliogabala i samobójstwo Elsinoi). Zawód bohatera ze strony chrześcijan, utrata Kornelii, wyklęcie przez bp Wiktora.
Rozwiązanie tematu politycznego, paralela historyczna (krytyka chrześcijaństwa). Odkrycie zagadki Masynissy (pakt Irydiona z szatanem), zapowiedź Dokończenia.
W Irydionie można wyróżnić 3 typy teatru:
Klasycystyczną tragedię antyfeudalną. Rzym cezariański to klasyczny temat antyfeudalnej tragedii. Irydion- stoik- mściciel jest typowym bohaterem. To postać posągowa, bez szczegółowego rysunku psychologicznego, opanowana jedną myślą i pędzona jedną pasją. Gotowa od początku i niemająca czasu i sposobności na rozwój charakteru. Podobną jednolitość i niezłomność, mimo początkowych wahań, okazuje Elsinoe. Heliogabal jest tyranem dworskiej tragedii. Aleksander gra schematyczną rolę sprawiedliwego i łaskawego władcy ze stoickiej legendy oświecenia. Cechą charakterystyczną antycznej partii Irydiona jest teatralna statyka, rozmowy o funkcji opisowo- informacyjnej, ideowe dialogi i częste sprawozdania „gońców”. Występują tu klasyczne figury poetyckie: zamiennie, wyrzutnie, hiperbole i apostrofy.
Psychologiczno- polityczny dramat szekspirowski. Cała chrześcijańsko- katakumbowa część dzieła. Jest to teatr namiętności i moralno- politycznych konfliktów. Dzieje Kornelii i Irydiona- miłość i walka o władzę. Na grze religijnych uczuć i politycznych namiętności jest oparta walka chrześcijańskich stronnictw w katakumbach. - historyczna sfera dramatu stanowi podstawę do wielkiej paraleli politycznej: przełomowemu momentowi w dziejach starożytnego świata odpowiada rewolucyjne wrzenie Europy pod panowaniem Świętego Przymierza.
Romantyczne misterium- elementy misteryjno- romantyczne. Występuje ona pod koniec drugiej części (pakt Irydiona z szatanem) oraz w środku trzeciej (rozwiązanie tragedii Kornelii). W tej części Irydion jest przedstawiciele cierpiącej i buntowniczej ludzkości.
Znaczenie Irydiona w dziejach polskiego Romantyzmu polega na tym, że po Dziadach Mickiewicza i Kordianie Słowackiego stanowi on trzecią, oryginalną syntezę dramatycznych form epoki.
Dokończenie w postaci ballady. Krótszy o połowę od Wstępu. Zaczyna się od inwokacji; „O myśli moja, ty przetrwałaś wieki!”. Liryka nocy, poetycki opis ruin przy księżycu i dramatyczny moment ocalenia Irydiona. Fantastyczny temat i wymienione formy literackie całkowicie usprawiedliwiają gatunkowe określenie, jakie dał poeta: „Koniec, obudzenie, będzie balladą”. Balladowym tematem jest pakt z szatanem, magiczne uśpienie Irydiona i niezwykłe jego obudzenie po upływie wieków. Motywem baśniowym jest wejście Irydiona i Masynissy do Rzymu, na prawach duchów czy cieni, przez bramy, które same się przed nimi otwarły. Typowo balladowy jest zwłaszcza lęk Masynissy przed świtem.
Komentarze i winiety. W praktyce romantyków przypisy autorskie stanowiły integralną część dzieła literackiego. Pośrodku karty tytułowej, pomiędzy mottami Lukana (właść. Z Horacego- błąd w wydaniu paryskim) i Wergiliusza i miejscem druku u dołu stoi anioł. Następnie winiety służą za symboliczne zamknięcie poszczególnych części dramatu.
<<>>
UWAGI O TEKŚCIE
Za życia poety ukazały się dwa wydania Irydiona:
1836r. w Paryżu
1851r. w Poznaniu