Polskie tańce narodowe

POLONEZ, MAZUR, KRAKOWIAK, OBEREK, KUJAWIAK

Taniec -rytmiczne ruchy ciała, zwłaszcza nóg, wykonywane w takt muzyki jako rozrywka towarzyska lub jako forma obrzędowa.

Taniec jest fenomenem! Ten najstarszy przejaw kulturowej działalności człowieka jest przez naukowców opisywany jako ciągle żywy, wzbogacający się i współtworzący inne dziedziny życia współczesnego człowieka. Wiele nauk uważa go za jedno z pierwszych zjawisk społecznych i czynnik organizujący społeczeństwo pierwotne. Był i jest wszechobecny w życiu jednostki i społe­czeństwa. W czasach najdawniejszych człowiek rodził się i umierał w asyście tańca, mężczyźni tańczyli idąc do walki, a kobiety wspomagały tańcem trud dnia codziennego. Taniec był wyrazem radości i smutku, cierpienia i miłości, bólu i stanu zadowolenia. Na przestrzeni tysiącleci taniec ewoluował wielokrotnie, ale jedno pozostało niezmienne - jest on forma wyrażania przez człowieka swego wnętrza.

W zmęczonym dobrodziejstwami cywilizacyjnymi człowieku, znudzonym powszedniością unifikacji i monotonią życia, budzi się tęsknota za czymś innym, świeżym, niepowtarzalnym. Te znamiona zawiera właśnie ludowa twórczość artystyczna. Dlatego tak wielkim powodzeniem cieszą się ludowe tańce i pieśni różnych krajów.

Tańce ludowe są wyrazem twórczości ludu i stanowią jeden z elementów kultury narodowej.

Tańce narodowe i regionalne rozpowszechnione na terenie całego kraju zachwycają prostotą i pięknem ruchu, tężyzną fizyczną ludu polskiego i niewyczerpa­nymi możliwościami jego artystycznej twórczości. Obserwujemy w nich bogactwo kroków i figur a towarzysząca muzyka pozwala marzyć o szczęściu, cieszyć się, żalić z powodu utraty ukochanej osoby lub porywać do zabawy. w treściach pieśni ludowych zawarte są zwłaszcza uczucia ludu, miłość młodych i ukochanej ojczyzny.

Zarówno muzyka, pieśni i tańce, jak tez różnobarwne ubiory ludowe uzależnione są od charakteru i temperamentu ludu, od ukształtowanie terenu, w jakim żyje i od rodzaju wykonywanej pracy.

Niektóre tańce polskie szeroko rozpowszechniły się w całym kraju, zatra­cając swój regionalny charakter, stały się ogólnopolskimi tańcami narodowymi. Są to: polonez, mazur, krakowiak, kujawiak i oberek.

Na kanony tańca składa się forma tańca, sposób wykonania, podkład mu­zyczny, odpowiednie tempo i pewne ogólne, charakterystyczne cechy nastroju, w którym taniec przebiega. Polskie tańce narodowe stanowią dominującą nutę polskiej sztuki.

POLONEZ

Polonez - znany w muzyce ludowej jako chodzony lub równy, zwany dawniej: wolny, wielki, okrągły, okulak, polski, pieszy, chmielowy, starodawny, staroświecki, jest bardzo znanym tańcem o tempie powolnym w takcie trójwymiarowym. Muzyka jest raczej poważna o różnym wyrazie od bardzo spokojnej , smętnej do niezwykle dynamicznej, występuje w trybie majorowym lub minorowym (MM = 88 - 90). Charakterystyczny rytm poloneza nadaje ruchom specyficzny styl przejawiający się z jednej strony w dostojeństwie i godności wykonywanych ruchów, z drugiej w posuwistości, zamaszystości i płynności kroków, w postawie wyprostowanej i zamaszystych, ale jedno­cześnie opanowanych gestach rąk. Tempo tańca wolne lub umiarkowane oraz charakterystyczny rytm: ósemka, dwie szesnastki, cztery ósemki z różnymi odmianami, z charakterystycznym zakończeniem zdań czy okresów: dwie ósemki, ćwierćnuta, ósemka, pauza ósemkowa, który służy jako akompaniament do ukłonu.

Polonez, jak każdy inny taniec, przechodził różne przeobrażenia. Prawdopodobnym jego pierwowzorem był prosty korowód par, oparty na zwykłym kroku chodzonym i wykonywany był z towarzyszeniem śpiewu. Wiązał się najczęściej z ceremonialna częścią obrzędu weselnego.

W wieku XVI znano taniec zwany polskim, ale o metrum parzystym. Z chwilą gdy stał się tańcem dworskim, a także tańcem mieszczan, rodzimą nazwę wyparła nazwa obca „polonaise” wywodząca się z języka francuskiego.

Był tańcem poważnym, dostojnym. Zaczynała go i prowadziła para „najznakomitsza”. Za nią szły godnie, posuwiście inne pary. Długi korowód par we wspaniałych narodowych strojach podążał za idącym na czele, to w krąg, to po liniach kolisto - esowatych, jak olbrzymi, wielobarwny, wijący się wąż.

Ruchowa budowa poloneza oparta jest zasadniczo na korowodzie par, ale również występuje w nim wiele wystylizowanych pochodnych odmian kroków, figur i póz. Taniec jest wolnym, swobodnym pochodem tancerzy i tancerek, ustawionych para za parą.

Kolumna tancerzy sunie wokół sali, zmienia kierunek. Pary przewijają się pod wzniesionymi rękami innych par. Pochód par przekształca się w czwórki, a następnie w ósemki. Ósemki łączą ręce w koła. Przeplatają się w łańcuch. Partner i partnerka krążą dookoła siebie. Szeregiem idą tancerze naprzeciw tancerek również ustawionych w szereg. Wymieniają ukłony. Wszystkie te zmiany ogłasza przodująca para - właściwie tancerz przodującej pary; tancerka jedynie przykład daje innym, świadomie i umiejętnie wykonując zwroty, przejścia i zmiany figur tanecznych, dyktowane przez partnera.

Wiek XIX stworzył całą symbolikę poloneza, dopatrując się w nim, w jego przebiegu, figurach - odzwierciedlania polskich stosunków społeczno obycza­jowych.

MAZUR

Nazwę tańca utworzono od nazwy ziemi - Mazowsza, gdzie najpraw­dopodobniej się zrodził, a w każdym razie najpowszechniej występował jego ludowy pierwowzór - mazurek. Powstał przypuszczalnie ze wstępu do oberka, tj. z biegu parami dookoła izby i występował pod różnymi nazwami jak: wyrwos, goniony, szumny, gniewus, itd. Zawsze żywy i dostojny, a jednocześ­nie pełen fantazji łączy w sobie specyficzne cechy muzyczno - ruchowe, które stanowią o polskości tego tańca. Mazur jest tańcem reprezentacyjnym. Ma on wszystkie znamiona polskich tańców ludowych, ale jego kroki taneczne są odrębne i nie powtarzają się w tańcach regionalnych, mimo, że niektóre elementy tych kroków są powszechnie stosowane. Charakterystyczne kroki to: podstawowy krok mazurowy, hołubce, posuwistość, stąpania, wszelkiego rodzaju krzesania, przemachy i akcenty oraz zamaszyste obroty. Również zakres ruchów rąk obfituje w różnego rodzaju wymachy, przemachy i wyprosty. Gesty rak oraz różnorodne przytupywania odpowiadają akcentom muzycznym.

Muzyczna forma mazura przechodziła także swoją ewolucję od pieśni z tekstem słownym poprzez użytkową muzykę tańca towarzyskiego do bardziej złożonych, artystycznie przetworzonych muzycznych postaci mazura. Mazur jest tańcem o takcie trzymiarowym. Może być zapisany w takcie 3/4 lub 3/8. Charakterystyczna cechą melodii jest rytmiczne zgrupowanie nut występujących w pierwszej części taktu: ósemka z kropką, szesnastka oraz dwie ćwierćnuty. Urozmaicona jest ona akcentami występującymi w różnych częściach taktu. Tryb przeważnie majorowy, przeplatany niekiedy fragmentami minorowymi. Taneczne tempo tańca umiarkowane lub szybkie (MM = 168 - 184). metrum, rytm, tempo i akcenty dynamiczne nie stanowią jednak o wszystkich typowych cechach muzyki mazurowej. Podstawowy schemat rytmiczny mazura jest następujący.

1 takt: ósemka z kropką, szesnastka, dwie ćwierćnuty

2 takt: trzy ćwierćnuty

3 takt: sześć ósemek

4 takt: ćwierćnuta, półnuta.

Mazur jest tańcem gromadnym, zespołowym. Figury w mazurze nie były z góry ustalone i ułożone w obowiązującym porządku. Rozwijały się i wiązały jedna z drugą swobodnie, według pomysłu wodzireja, który mógł improwi­zować cały przebieg tańca, wespół z innymi parami komponując żywiołowo, za każdym razem inaczej. Krzyże, młyńce, dwa rzędy ku sobie tańczące, odbijany, zwodzony, wybierany i wiele innych figur łączono różnie, tworząc rozmaite układy tańca w zależności od liczby uczestniczących w nim par.

W mazurze niewiasty tańczyły lekko, zwiewnie, bez przytupów. Były jakby dekoracją i zarazem stroną podziwiającą, popisy mężczyzn, którym taniec ten stwarzał wielkie ku temu możliwości. Popisywał się więc mężczyzna kunsztem rycersko - tanecznym przed damą.

Okresem największego powodzenia mazura jest wiek XIX i pierwsze dwudziestolecie wieku XX. Spośród tańców narodowych mazur jest nie tylko najbardziej rozbudowanym tańcem, ale jest na pewno najtrudniejszym ze względu na szybkie tempo i różnorodnie rozmieszczone akcenty.

KRAKOWIAK

Według dziewiętnastowiecznych autorów, krakowiak jest „drugim co do starszeństwa tańcem po polonezie”. Nazwy tej nie nadał mu lud podkrakowski. W Krakowskiem liczne tańce miejskie o dwudzielnym metrum i synkopowanym rytmie rozmaicie się nazywały: albo od miejsca pochodzenia, albo od sposobu tańczenia: suwany, mijany, przebiegany i inne.

Na postać krakowiaka jako tańca towarzyskiego (salonowego) innych warstw społecznych złożyły się owe drobne tańce, zapewne „wygładzone” i „uporządkowane” przez nauczycieli tańca.

J. Ch. Pasek w „Pamiętnikach” pisał o tańcu utożsamianym później z kra­kowiakiem, ale nie używał tej nazwy. Mówił o „wielkim tańcu”. Krakowiak - taniec i także jego nazwa - zostały upowszechnione dopiero od czasów W. Bogusławskiego w końcu XVIII w. głównie przez scenę - dzięki baletom i operom polskim.

Pod względem oryginalności formy krakowiak jest bez wątpienia jednym z najwybitniejszych tańców w Polsce. jest on tańcem wesołym i szybkim. Tancerze wykonują w tym tańcu kroki zwane galopem i cwałem, podobnie jak w polonezie i mazurze tańczą w korowodzie parami. Taniec przebiega głównie po liniach kolistych, esowatych oraz po liniach promieni, właściwe są nagłe zmiany kierunku oraz na przemian pęd w tym czy innym kierunku, figura tańczona na małej przestrzeni - niemal w miejscu. W krakowiaku występują kroki krzesane i hołubce i następujące po nich w następnym takcie przytupy w rytmie dwóch ósemek i ćwierćnuty.

Kroki taneczne oparte są o podskoki, przeskoki, doskoki, przesunięcia, wymachy, chody, bieg, przytupywania. Towarzyszące krokom tanecznym ruchy tułowia (skłony, wyprosty, przechylenia) oraz ruchy rąk, jak wymach, przemachy, unoszenia, krążenia nadają im specyficzną ruchową wyrazistość, rozmach, dynamikę.

Ruchowo - muzyczna struktura tańca oparta jest o takt 2/4. Tempo muzyki dość szybkie (MM-120-126) wyznacza żywość i intensywność tańca. Rytm oparty na charakterystycznej formie synkopowej (ósemka, ćwierćnuta, ósemka). Często występujący motyw: dwie ósemki, ćwierćnuta, znajduje swe odbicie w charakterystycznym trzykrotnym przytupnięciu wiążącym kroki i figury taneczne.

Krakowiak jest tańcem par tanecznych, które tworzą taneczny zespół. W krakowiaku, jak w żadnym innym polskim tańcu, tancerka dotrzymuje kroku tancerzowi. Jedynie hołubce są przez nią mniej żywiołowo wykonane, z mniejszą siłą wybija stopami akcenty, zmniejszą energię „krzesze”.

W muzyce słyszy się tętent koni, wielu autorów powtarza przypuszczenie, że krakowiak był kiedyś tańcem wojennym, tańczonym przez samych mężczyzn.

Krakowiaka tańczy się w bogatym i barwnym stroju krakowskim. Jego żywość i radość jaką daje tańczącym sprawia, że każdego porywają swoiste cechy krakowiaka.

KUJAWIAK

Nazwa kujawiaka pochodząca od nazwy regionu, pojawiła się po raz pierwszy w 1927 roku. Na Kujawach tańce kujawiakowe mają różne nazwy: ksebka (na kseb) - obrót w lewo, odsibka - obrót w prawo), śpiący, gładki, okrągły, niesiony, kolebany i inne.

Wyszedł z obyczajów weselnych i zachował w swoich figurach, tematach, układach pierwiastek tańca miłosnego, zalotnego, sentymentalnego. Nastrojowe, rzewne, smętne, liryczne melodie ukształtowały taniec spokojny, choć nie pozbawiony tuszowanego dynamizmu i tonowanej ruchowej akcentacji.

Kujawiak różni się od mazura wolniejszym tempem, zwykle molowym trybem tonacji i przewagą spokojnego rytmu ósemkowego. Muzyka trójmiarowa o powracających motywach melodycznych towarzyszy ruchom wolnym płyn­nym, harmonijnym, emocjonalnie wyrazistym. Charakterystyczne muzyczne akcentowania występujące zwykle na zakończenie frazy wytworzyły różnorodne przytupywania o stonowanej ruchowej dynamice. Tańczony w dość wolnym tempie i metrum ¾, w przeciwieństwie do „rycerskiego” charakteru mazura, dawał możność wyrażania polskiego romantyzmu, który poza rycerskością był drugą, nieodłączną cecha Polaków”.

Zazwyczaj rozpoczyna się tańcem powolnym, chodzonym, a dopiero potem przechodzi w tzw. „odsib” - taniec obracany, nieco szybszy, który jest właściwym kujawiakiem.

Kujawiak jest tańcem pary, która tańczy z zespołem innych par, jednocząc się z nimi poprzez przyśpiewki i wspólne wirowanie w różnych zgodnych kierunkach. Tańczy się go „na okrągło”, „bez zamaszystości” - to znaczy bez kołysania, bez pochyleń tułowia. Tancerze utrzymują w kujawiaku postawę prostą i obracają się niemal jednostajnie. Ekspresja tkwi w równomiernych obrotach tego dość wolnego tańca. Gdy patrzy się na tańczących wydaje się, że to podłoga obraca się z nimi, a oni tkwią w miejscu.

Kroki taneczne oparte są przede wszystkim o chody, obroty i przytu­pywania (akcenty). Krokom tanecznym towarzyszą powolne przemachy, prze­noszenia, unoszenia, przechwyty rąk oraz skłony, skręty, pochylenia i wyprosty tułowia. Tempo muzyki warunkuje tempo tańca utrzymuje się w granicach MM-120-140, niekiedy jednak wzrasta i przechodzi do tempa oberka.

Kujawiak lubi tempo rubato (zwolnienia i przyspieszenia, które nie zmieniają czasu trwania całego taktu) oraz zmienne akcenty.

Po kujawiaku następuje najczęściej oberek, a zaczynają go grać na żąda­nie wodzireja.

OBEREK

Oberek dopiero przy końcu XIX wieku stał się tańcem różnych warstw społecznych, a więc dość późno, iż pierwsze wzmianki o „obertasie” pochodzą z wieku XVII. Nazwa obertas występuje po raz pierwszy w 1697 r.

Jego bardzo szeroki zasięg w kraju sprawił, że nie nadano mu z zewnątrz nazwy od jakiej „ziemi” jak w przypadku krakowiaka, mazura, kujawiaka. Obok nazwy oberek znane były inne określenia tego tańca pochodzenia gwarowego: owijak, zawijacz, okrągły, wyrywas, wykrętacz, drygant, itp. Nazwa oberek wywodzi się od „obwyrtania”, „obertania”, „od obertasa” czyli od obracania się. Oberek jest tańcem narodowym w takcie trójmiarowym i metrum 3/8 a niekiedy 3/4, z przewagą rytmu mieszanego (ósemki i szesnastki). Muzyka oberka jest żywa, a jednocześnie płynna, w trybie majorowym czasem minorowym. Linia melodyczna jest charakterystyczna przez swoje krążenie wokół dominującego dźwięku i jest rytmicznie częstotliwa.

Charakter tańca zależy od muzyki. Jest to taniec żywy, wykonywany w tempie od umiarkowanego do bardzo szybkiego (MM-174, 192, 210). Oberek jest tańcem wirowym, gromadnym. Mimo to nie posiada w zasadzie figur zbiorowych. Tańczony jest parami, prowadzi w parze mężczyzna i jego rola jest efektowniejsza. Kobieta nie wykonuje ani skoków, ani przyklęków, ani nawet hołubców, ale bez jej wspierającej roli tancerz sam nie zdołałby swoich trudnych zadań wykonać. Charakterystyczny natomiast dla tego tańca jest element popisowy. jedna, dwie, trzy lub cztery pary wykonują trudne figury, pozostałe pary stoją w miejscu obserwując solistów. Typowe kroki i figury spotykane dzisiaj to: bieg oberkowy, obroty, od się do się, przytupywania, a także wszelkiego rodzaju przyklęki. Żywiołowość oberka przejawia się skocznością, elastycznością ruchów i różnego rodzaju wymachami, przema­chami rąk, itp.

W XIX wieku tańczono oberka (z uwagi na to, że jest wykonywany w bardzo szybkim tempie) z poprzedzającym go polonezem i następującym po nim wolniejszym kujawiakiem.

„Muzyka obertasa jest jędrna, ognista i pełna skupionego życia, jest ona obszerniejsza od mazura, bo po nucie obertasa doskonale tańczą tamtego, po nucie zaś mazura nie zatańczysz oberka,../ /”. (O. Kolberg: Lud Mazowsza II. Wypisów s. 73).

Z tańców narodowych oberek jest najżywiej granym i tańczonym tańcem.

Polskie tańce narodowe różnią się od siebie zasadniczo, choć łączą je pewne wspólne wartości. Ważne jest jednak, żeby nie mieszać elementów jednego tańca z drugim, a utrzymać charakter właściwy każdemu z nich. Cechami dominującymi w nastroju każdego z tych tańców są: godność niemal majestatyczna poloneza, bojowa reprezentacyjność mazura, zwycięska wesołość krakowiaka, rzewna poezja kujawiaka i buńczuczna, zapamiętała siła oberka.

W stylu wykonania tańców polskich ważne jest umiarkowanie czy to w rozmachach wykonywania obrotów, czy rozpędu w posuwaniu się w przód, czy w ostrości tupnięć. Taniec zdradza usposobienie tancerza i jego umie­jętności panowania nad sobą, każdy więc powinien w tańcu pokazać się z najlepszej strony.

Pełną odpowiedzialność za przebieg tańca ponosi wodzirej. jest to orga­nizator zabawy, do obowiązków którego należy również prowadzenie tańców. Wodzirej tańczy zwykle w pierwszej parze, zapowiada tańce i wywołuje hasła kolejnych figur.

Tańce polskie mają ogromne bogactwa form, nie można więc nauczyć się ich „od pierwszego wejrzenia” - trzeba się z nimi zżyć. W dodatku nie sposób jest wyrazić słowem wszystkiego, co powinno znaleźć się w opisie, aby obraz był jasny i jednoznaczny. Każdy więc, przy odtwarzaniu tańca w oparciu o opis, musi odszukać stosowną mowę ruchu, uporządkowaną przez rytm i melodię, a zawierającą całą gamę przeżyć, które tylko w tej formie dadzą się wypo­wiedzieć.

„Budowa tańców ludowych odznacza się niezwykłą prostotą i w tej właśnie prostocie tkwi ich piękno. Czarują one powabem i polotem melodii i porywają żywiołowością rytmu, który zachwyca finezja konstrukcji, bogac­twem akcentów, werwą i rozmachem temperamentu. Ta sama różnorodność znamionuje melodię, występują tu często rysy archaiczne czy to jako skala, oparta na pentatonice, czy jako tonacja kościelna lub inna odbiegająca od zwykłego typu tonacji durowej i molowej” /prof. dr J. Reiss/.

We wszystkich pięciu tańcach nietrudno dopatrzyć się pewnych zbliżo­nych form tanecznych, tak jak nietrudno w Polakach z różnych dzielnic i z różnych grup społecznych dopatrzyć się zbliżonych cech charakterystycz­nych. Charakter tych tańców, towarzyszące im melodie, czasem pieśni są wynikiem naszego temperamentu, naszych sentymentów, naszej ognistej fantazji oraz wszystkich dobrych i złych cech narodowych.

LITERATURA

1. A. Bednarzowa, M. Młodzikowska - Tańce, Rytm, ruch, muzyka, WSiP Warszawa 1983.

2. A. Chodkowski [red.] - Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN 1995.

3. G. Dąbrowska - Tańczysz dobrze - tańce polskie, WSiP Warszawa 1991.

4. G. Dąbrowska - W kręgu polskich tańców ludowych, Spółdzielnia Wydawnicza, Toruń 1979.

5. J. Hryniewicka - Pięć tańców polskich, Centralny Ośrodek M. K. Warszawa 1972.

6. J. Hryniewicka, I. Ostrowska - Tańce narodowe w formie towarzyskiej, WCOK, Warszawa 1971.

7. Z. Kwaśnicowa - Polskie tańce ludowe - mazur, Spół. Wyd. „Sport i Turystyka” Warszawa 1953.

8. B. Muchenberg - Pogadanki o muzyce cz. I, PWN Kraków 1996.

9. J. S. Leszczyńscy - Polski folklor obrzędowy i taneczny, Polonijne Centrum Kulturalno - Oświatowe Uniwersytetu M.C. Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 1983.

10. Z. Sajda - Wpływ czynności nauczyciela na kształtowanie osobowości dziewcząt w wieku dorastania poprzez taniec na lekcjach wychowania fizycznego, [w] Lider Nr 121/2001.

11. J. Reiss - Pomówmy o tańcu w Polsce [w] Poradnik muzyczny 1951 nr 4-5, s. 2-5.

8

---