1. ABAKUS - [łac. abacus; od gr. abas = płyta] - czworoboczna płyta stanowiąca górną część głowicy kolumny, pilasta lub filara, dźwigająca architraw. W porządku jońskim, korynckim i kompozytowym ma formę cienkiej płytki, profilowanej i dekorowanej, o bokach wklęsłych, ozdobionych rozetką.

2. ABSTRAKCJONIZM - [od łac. abstractio = odłączenie, oderwanie] - kierunek we współczesnych sztukach plastycznych, przeciwstawiający się wszelkiemu nawiązywaniu do form i przedmiotów występujących w naturze i jakiemukolwiek sugerowaniu w dziele sztuki otaczającej rzeczywistości, stąd bywa określany jako sztuka nieprzedstawiająca lub niefiguratywna; artysta tworzy własny, odrębny świat, działa jedynie układami linii, brył i plam barwnych i znajduje dla nich wyraz dla uniwersalnych problemów.
Początki abstrakcjonizmu sięgają dzieł M.K. Ciurlonisa powstających ok. 1905 r. Starał się on oddać środkami malarskimi doznania muzyczne. Abstrakcjonizm pojawił się ok. 1910 - 1915 niezależnie we Francji, w Anglii i w Rosji, w pracach R. Delaunaya, F. Legera, W. Kandinsky'ego, K. Malewicza i P. Mondriana. Do II Wojny Światowej abstrakcjonizm miał głównie charakter geometryczny - kompozycje malarskie i rzeźbiarskie były oparte na układach form geometrycznych: kół, rombów, elips, kwadratów, trójkątów; po wojnie zyskał znaczenie abstrakcjonizm ekspresyjny i związana z nim art informel (def. nr. 44). Od początku lat pięćdziesiątych oba te nurty rozwijają się równolegle i ulegają różnorodnym przeobrażeniom.

3. ACTION PAINTING - [ang. = "malarstwo gestu/ akcji"] - nurt w malarstwie współczesnym, odmiana abstrakcyjnego ekspresjonizmu, termin wprowadził w 1952 krytyk H. Rosenberg, pisząc o kompozycjach J. Pollocka, F. Kline'a, W. de Koeinga i J. Tworkova; istotą action painting jest znaczenie samego procesu malowania, a nie jego produktu finalnego; twórcy action painting posługiwali się specyficzną techniką polegającą na spontanicznym kładzeniu (rozpryskiwaniu) farby na płótnie.

4. AFISZ - dzieło sztuki drukarskiej i graficznej, o podobnych funkcjach jak plakat, ale będące układem wyłącznie tekstowym, bez elementów plastycznych; afisz wykształcił się w XVII w., w Polsce pojawił się w połowie XVIII jako druk zapowiadający widowisko teatralne, koncert i inne imprezy.

5. AGORA - [gr. ] - w starożytnej Grecji plac, zazwyczaj czworokątny, stanowiący ośrodek urbanistycznej kompozycji miasta i centrum życia politycznego, religijnego i handlowego jego mieszkańców. Od V w. p.n.e. była zamykana kolumnowymi portykami, ozdabiana świątyniami, gmachami publicznymi, pomnikami itp.

6. AKADEMIZM - kierunek w sztuce, charakterystyczny zwłaszcza dla malarstwa XIX w., polegał na rutynowym naśladowaniu ustalonych form i dzieł uznanych za doskonałe, głównie wzorów klasycznych, oraz na stosowaniu reguł estetyki antycznej do podejmowanej tematyki historycznej, religijnej i mitologicznej; źródłem akademizmu były programy akademii artystycznych, ustanawiające reguły rządzące sztuką i czyniące z zasad klasycyzmu obowiązujące normy.

7.AKANT - motyw dekoracyjny i ornamentalny, nawiązujący kształtem do liści, kwiatów i pędów rośliny akant, rosnącej w krajach śródziemnomorskich. Stosowany w sztuce od starożytności.

8. AKROLIT - posąg kultowy rozpowszechniony w archaicznej sztuce greckiej w VIII i VII w. p.n.e. W partiach torsu i nóg był wykonany z materiałów tańszych, głównie drewna obitego blachą, a w częściach odsłoniętych, jak głowa, ręce i stopy - z marmuru.

9. AKROPOL - w starożytnej Grecji - najstarsza i najwyżej położona część miasta, zamknięta osobnymi fortyfikacjami. Początkowo akropol pełnił funkcje obronne, później często był ośrodkiem kultu religijnego i reprezentacyjnym centrum władzy (np. akropol w Atenach).

10. AKROTERION - [in. naszczytnik] - element dekoracyjny w formie palmety, stylizowanych liści akantu, wolut, obelisków, motywów figuralnych; wieńczył szczyt i narożniki frontonów. Akroterion występował w architekturze antycznej, rzadziej stosowany w czasach nowożytnych.

11. AKT - przedstawienie nagiej postaci ludzkiej, przeważnie oparte na studium żywego modela. AKt może być samodzielnym tematem dzieła sztuki lub fazą przygotowawczą czy pomocniczą w pracy nad określoną kompozycją. Akt występował juz w sztuce paleolitu. Szczególne znaczenie zyskał w starożynej Grecji i Rzymie, a od czasów renesansu jest jednym z głównych tematów sztuki.

12. AKWAFORTA - technika graficzna druku wklęsłego. Polega na wykonaniu rysunku cienką igłą na metalowej płycie pokrytej kwasoodpornym werniksem i wytrawieniu jej kwasem azotowym. Po wytrawieniu i zmyciu werniksu płytę naciera się farbą, która zatrzymuje się w powstałych wgłębieniach i po odbiciu daje na papierze wykonany uprzednio rysunek. Natężenie kreski zależy od czasu trawienia, płytę trawi się więc kilkukrotnie, pokrywając każdorazowo wytrawione partie werniksem i dorysowując część kresek. Akwafortę wynaleziono w końcu XVw., największy rozkwit miał miejsce w XVIIw., mistrzem w jej stosowaniu był wówczas Rembrandt; używana w XVIII i XIXw., w XXw. przeżywa ponowny rozkwit. Także odbitka wykonana tą techniką.

13. AKWARELA -
1. farba o spoiwie rozpuszczalnym w wodzie (głównie guma arabska), niekryjąca, nieodporna na światło
2. technika malarska polegająca na malowaniu akwarelowymi farbami wodnymi na podłożu (papier, pergamin, jedwab lub kość słoniowa), którego kolor prześwieca przez pigment, wymaga dużej precyzji. Akwarela była znana od starożytności, w okresie renesansu stosowano ją do wykonywania szkiców przygotowawczych; jako technika samodzielna występuje w XVII - XIX w.
3. wielobarwny lub jednobarwny obraz malowany farbami akwarelowymi lub obraz malowany tuszem, także bistrem, sepią i lawowany farbą akwarelową

14. AKWATINTA - technika graficzna druku wklęsłego; polega na wykonaniu rysunku na metalowej płycie pokrytej kwasoodpornym werniksem (żywicą) i wytrawieniu jej kwasem azotowym. Akwatinta jest zbliżona do akwaforty, różni się od niej wytrawianiem całych płaszczyzn, a nie jedynie kresek. Kilkakrotne trawienie płyty metalowej pokrywanej werniksem, przy odpowiedniej regulacji czasu trawienia pozwala na osiągnięcie efektu plam o różnym natężeniu i na wprowadzenie tonów i półtonów do odbitki, która przypomina lawowany rysunek. Akwatintę wynaleziono ok. połowy XVIII w., była często łączona z akwafortą. Także - odbitka wykonana tą techniką

15. AKWEDUKT - wodociąg doprowadzający wodę z odległych źródeł do miasta, biegnący pod ziemią, na ziemi lub nad ziemią (zawieszony na arkadach). Akwedukt jako wodociąg był znany już w Mezopotamii i w Grecji; w starożytnym Rzymie wznoszony jako monumentalna konstrukcja arkadowa. W 2 połowie XVIII w. wprowadzono akwedukt jako element dekoracyjny do ogrodów sentymentalnych i romantycznych

16. ALLA PRIMA - technika malarska polegająca na wykonywaniu obrazów szybko, bezpośrednio, jednowarstwowo, bez uprzedniego przygotowania rysunku, bez podmalówek i laserunków; nadaje chropowatą fakturę i powoduje wrażenie niewykończenia dzieła. Alla prima była stosowana głównie w malarstwie olejnym, w XVI w. we Włoszech była nazywana fa presto (robione szybko), w XVII w. używali jej między innymi malarze flamandzcy, w XIX w. przejęli impresjoniści

17. ALEGORIA - obrazowe przedstawienie abstrakcyjnego pojęcia, ukazanego pod postacią ludzką (personifikacja), zwierzęcą, bądź w formie grupy figur, której postacie, poprzez swe cechy, atrybuty, stroje, pozy, gesty i zachowanie oznaczają określoną sytuację, będącą tematem uogólnienia. W odróżnieniu od symbolu z założenia ma zawsze ściśle ustalone, konwencjonalne i przy odpowiedniej wiedzy o atrybutach i personifikacjach, jednolicie czytelne znaczenie - jest zawsze jednoznaczna

18. AL FRESCO - technika malarstwa ściennego, polegająca na malowaniu na mokrym tynku, pokrytym kilku warstwami zaprawy, farbami z pigmentów odpornych na alkaliczne działanie wapna, rozprowadzanymi wodą deszczową. Także - dzieło wykonane tą techniką

19. AL SECCO - technika malarstwa ściennego polegająca na malowaniu na suchym tynku pigmentem zmieszanym w wodą, których spoiwem jest mleko wapienne, kazeina, klej, olej, żywice, woski, jajo całe lub żółtko; niewłaściwie zwane suchym freskiem, w technice al secco nie ma, w przeciwieństwie do fresku podziału na partie dzienne, w fakturze mogą występować impasty. Stosowana powszechnie od starożytności; od XV w. zastąpiona głównie we Włoszech przez fresk; od XVIII w. ponownie do jego wykańczania lub do poprawek autorskich; w XVII - XIX w. często stosowano technikę mieszaną: fresk i al secco

20. ALTERNACJA - układ kilku elementów konstrukcyjnych lub dekoracyjnych, występujących na przemian w rzędzie; najczęstsza i najprostsza jest alternacja dwóch elementów, bardziej skomplikowana - jednego z drugim powtórzonym dwukrotnie oraz alternacja grupowa. Jeden z najbardziej rozpowszechnionych układów w architekturze, zdobnictwie przedmiotów użytkowych i kultowych oraz w wyrobach rzemiosła artystycznego. Alternacja w architekturze przejawia się w ukształtowaniu planów budowli, kompozycji ścian, w tzw. zmiennym systemie podpór najbardziej charakterystycznym dla architektury romańskiej

21. AMBIT - w kościołach przejście obiegające prezbiterium, zwykle na przedłużeniu naw bocznych, oddzielone murem lub arkadami; obejście było charakterystycznym elementem kościołów romańskich (zwłaszcza pielgrzymkowych) i gotyckich; do obejścia przylegały zwykle kaplice promieniste (tzw. wieniec kaplic)

22. AMBONA - jeden z głównych elementów wyposażenia kościoła chrześcijańskiego, służy do odczytywania tekstów liturgicznych, wygłaszania kazań; wykonywana z kamienia naturalnego lub sztucznego, drewna, metalu, zazwyczaj bogato zdobiona. Najdawniejsze ambony z V-VI w. n.e. miały kształt trybun z parapetem, wspartych na kolumnach, czasem z nadwieszaną kopułką; ustawiano je przed ołtarzem, przy balustradzie oddzielającej chór od nawy. W kościołach ewangelickich występują często ambony - ołtarze. Odpowiednikiem ambon w synagogach jest bina, a w meczetach minbar

23. AMFILADA - trakt pomieszczeń połączonych wejściami, umieszczonymi na jednej osi ( na ogół identycznej z osią traktu lub równoległej do niej). Amfiladowy układ pomieszczeń stanowił element kompozycyjny wnętrza pałacowego począwszy od dojrzałego renesansu, szczególnie charakterystyczny dla barokowych i klasycystycznych wnętrz reprezentacyjnych. W XIX i XX w. amfiladowy układ spotykany jest w wielu mieszkaniach kamienic miejskich

24. AMFITEATR -
1. w starożytnej architekturze rzymskiej odkryta budowla widowiskowa wzniesiona na planie elipsy, z areną pośrodku i widownią wnoszącą się dokoła niej schodkowo, z wewnętrznymi kuluarami
2. budowla ogrodowa występująca w ogrodach barokowych i klasycystycznych, w XVII i XVIII w. sytuowana w obrębie boskietów lub jako budowla wolnostojąca nad wodą, na zboczach wzgórza czy pagórków; amfiteatry ogrodowe służyły celom widowiskowym (Wersal, Herrenhausen, Łazienki) lub stanowiły element dekoracyjny (Nieborów)

25. AMFORA - gliniane naczynie greckie o owalnym brzuścu z dwoma pionowymi imadłami, często zdobione dekoracją geometryczną lub figuralną, służące głównie do przechowywania płynów; rozpowszechnione również w kulturze rzymskiej
amfora panatenajska - specjalny typ dużych amfor napełnianych oliwą z oliwek ze świętego gaju Ateny stanowiących nagrodę dla zwycięzców w igrzyskach panatenajskich, urządzanych od 566 r. p.n.e. w Atenach. Były wykonywane w technice czarnofigurowej z tradycyjną dekoracją umieszczaną w dwu metopach na brzuścu - z jednej strony Atena Promachos między kolumienkami z kogutami na kapitelach i napisem „z igrzysk na cześć Ateny”; z drugiej strony scena z igrzysk; wyrabiano od połowy VI do II w. p.n.e.

26. AMOR VACUI - [łac. zamiłowanie do pustki] - operowanie dużymi, płaskimi powierzchniami bez żadnego ornamentu

27. ANGIELSKI OGRÓD - forma ogrodu i kierunek w sztuce ogrodowej nawiązujący do układu naturalnego krajobrazu. Powstał w Anglii na początku XVIII w. pod wpływem poglądów artystycznych inspirowanych poprzedzającymi je idami filozoficzno - literackimi oraz malarskimi przedstawieniami pejzażu. Cechuje go zarzucenie sztucznej regularności, wyeliminowanie linii prostej. Formy roślinne utrzymane są w ich postaci naturalnej - swobodnie rozrośnięte, rozmieszczone pojedynczo, w grupach nieregularnych oraz jako klomby i gaje; tworzyły kulisy dla prospektów wewnątrz ogrodu i na otaczający krajobraz. Barokowe partery i kwietniki zostały zastąpione trawnikami i łąkami. Plan stał się nieregularny, swobodny, asymetryczny

28. ANIMALISTYCZNE PRZEDSTAWIENIE - (in. animalistyka) - w malarstwie, rzeźbie i grafice przedstawienie zwierząt lub scen ze zwierzętami; artysta specjalizujący się w tej tematyce jest nazywany animalistą. Przedstawienia animalistyczne, znane od paleolitu, występowały często w sztuce starożytnej i w sztuce Wschodu, w średniowieczu w rzeźbie architektonicznej i w iluminacji.

29. ANTEPEDIUM OŁTARZOWE - (in. antependium, frontale) - zasłona lub zakrycie podstawy stałego ołtarza chrześcijańskiego; niektóre wczesne antepedia obiegały mensę ołtarza ze wszystkich stron; od XI w. zakrywały jedynie przednią część; wykonywane ze złota i srebra, często zdobione szlachetnymi kamieniami i filigranami, z tkanin haftowanych, drewna malowanego lub płaskorzeźbionego, ze skóry tłoczonej i złoconej; na antepedium przedstawiano sceny z życia Chrystusa, Marii; lub świętego, któremu był poświęcony ołtarz

30. ANTROPOMORFIZM - w sztukach plastycznych - przedstawienie pod postacią ludzką bóstw, zjawisk przyrody, pojęć abstrakcyjnych.

31. APARATY KOŚCIELNE - przedmioty służące do celów liturgicznych; najwięcej ich jest używanych w liturgii rzymsko - katolickiej. Aparaty kościelne obejmują cztery zasadnicze grupy:
1. urządzenie ołtarza: krucyfiks, relikwiarz, lichtarze, kanony
2. naczynia liturgiczne tj. naczynia używane w czasie odprawiania nabożeństw, złocone od wewnątrz: kielich, patena, puszka, monstrancja, kustodia, ampułki z tacką, kadzielnica, łódka z kadzidłem, kropielnica, kropidło, naczynia na oleje i dzwonki
3. paramenty: konopeum, obrusy, antepedia, puryfikaterz, palka, korporał, velum, bursa, szaty kapłańskie, humerał, alba, pasek, komża, rokieta
4. odznaki liturgiczne: paliusz, pierścień biskupi, pastorał, krzyż arcybiskupi i biskupi

32. APOKALIPSA - ostatnia i jedyna prorocza księga Nowego Testamentu, za której autora uważa się św. Jana Apostoła, powstała prawdopodobnie pod koniec I w. n.e.; posługując się symbolicznymi obrazami opisuje w siedmiu wizjach przyszłe dzieje świata i ostateczny tryumf Kościoła. W sztuce najwcześniej pojawiły się przedstawienia pojedynczych scen i wybranych motywów zaczerpniętych z tekstu. Najważniejsze z nich to Baranek - symbol Chrystusa, często ukazywany na górze Syjon, adorowany przez 24 Starców Apokalipsy, których postacie interpretowano jako mędrców lub doskonałych chrześcijan; Niebiańskie Jeruzalem, miasto zbudowane ze złota i drogich kamieni, symbolizujące Królestwo Boże; góra rajska, utożsamiana z Górą Syjon, z której wypływają 4 rzeki rajskie oznaczające czterech Ewangelistów; litery A i Ω - pierwsza i ostatnia litera greckiego alfabetu, oznaczające początek i koniec, symbolizujące Chrystusa, zestawiane zazwyczaj z jego monogramem lub krzyżem, Niewiasta Apokaliptyczna „obleczona w słońce”, z księżycem u stóp, w wieńcu z gwiazd na głowie, w czasach wczesnochrześcijańskich uważana za personifikację Kościoła, od średniowiecza identyfikowana z Marią; Wielka Nierządnica Babilońska, siedząca na siedmiogłowej bestii; trzymająca w ręce kielich, najczęściej przedstawiana w corona muralis na głowie; Czterej Jeźdźcy Apokalipsy, ukazywani na koniach białym, czerwonym, wronym i płowym, z atrybutami - łukiem, mieczem i wagą, symbolizowali nieszczęścia spadające na ludzkość. Z Apokalipsy wywodził się także przedstawienie Chrystusa na majestacie i motyw tronu przygotowanego dla Sędziego

33. APOTEOZA - w sztukach plastycznych przedstawienie człowieka wyniesionego do rzędu bogów. Temat przejęty ze Wschodu występował głównie w sztuce starożytnego Rzymu, większego znaczenia nabrał dopiero w nowożytnej sztuce dworskiej (gł. barok), w alegorycznych przedstawieniach gloryfikujących świętego bądź władcę

34. APSYDA - (in. absyda) - w architekturze (gł. sakralnej) pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy, trójliścia, podkowy, trapezu lub wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę (niekiedy nawy boczne i ramiona transeptu), o równej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości, wyodrębnione lub wtopione w bryłę budynku. Pojawia się w świątyniach i bazylikach starożytnego Rzymu; stąd przejęła ją chrześcijańska architektura sakralna; w najwcześniejszych kościołach chrześcijańskich apsyda była kierowana ku zachodowi, od ok. V w. ku wschodowi; najbogatszy system apsyd wytworzyła architektura koptyjsko - nubijska i romańska

35. ARABESKA - ornament roślinny wywodzący się z hellenistyczno - rzymskiego ornamentu wici roślinnej; często stosowany w sztuce islamu jako stylizowany, coraz bardziej odchodzący od naturalnych wzorów ornament roślinny, wici winorośli, palmety i akantu. W późniejszych formach łączono go z motywami geometrycznymi wywodzącymi się od owoców (np. granatu) i nawet figuralnymi oraz epigraficznymi (kaligraficznymi). Ornament arabeskowy stosowany był w dekoracji architektonicznej i rzemiośle artystycznym z tendencją do pokrywania nim maksymalnie dużej części dekorowanej powierzchni. W Europie stosowana od okresy wczesnego renesansu, typowa zwłaszcza dla tego stylu i dla klasycyzmu; arabeska nawiązywała bezpośrednio do wzorów antycznych

36. ARCHITRAW - (in. epistyl, nadsłupie) - belka spoczywająca na kolumnach, filarach lub pilastrach; najniższy i najważniejszy człon belkowania; pierwotną funkcją architrawu było podtrzymywanie belek stropu ukrytych za fryzem. Występuje we wszystkich porządkach architektonicznych, w porządku doryckim jest gładki, zakończony u góry płaską listwą (tenia), do której pod tryglifami fryzu przymocowane są w równych odstępach małe listewki (regula) z sześcioma łezkami (guttae); w porządku jońskim ukształtowany z trzech poziomych listew (fasciae), ku górze wysuniętych coraz bardziej do przodu; w porządku korynckim dodatkowo zdobiony profilowaniem uskakujących listew

37. ARCHIWOLTA -
1. profilowane lub ornamentowane czoło arkady, element dekoracyjny, pokrywający krzywiznę konstrukcyjnego łuku. Archiwolty bywają wykute w czołach kamiennych klińców łuku, częściej wykonywane z materiałów narzutowych (tynk, stiuk); występują na łukach arkady w otworach drzwi, bram, okien, na łukach odciążających; archiwoltę występującą samodzielnie na płaszczyźnie muru nazywa się ślepą. Stosowana we wszystkich okresach i kierunkach
2. łuk konstrukcyjny w zamknięciu górą portali romańskich i gotyckich, powtarzający się kilkakrotnie w biegnących w głąb uskokach, ozdobiony rzeźbą

38. ARENA - w amfiteatrze i cyrku rzymskim wysypany piaskiem plac, na którym odbywały się igrzyska.

39. ARKADA - element architektoniczny składający się z dwóch podpór (filarów, kolumn) zamkniętych górą łukiem. W zależności od funkcji arkady dzieli się na konstrukcyjne (pełniące rzeczywistą funkcję odciążania lub dźwigania) i dekoracyjne; w zależności od podpór: kolumnowe, filarowe, filarowo - kolumnowe, itp. Arkada występuje pojedynczo, najczęściej jednak w rzędzie, tworząc podstawowy element wielu budowli lub ich części, partii międzynawowych w kościołach, krużganków arkadowych, loggii itp.

40. ARMA CHRISTI - narzędzia męki Chrystusa (gwoździe, korona cierniowa itp.), ukazywane jako symbole jego cierpienia. Początkowo traktowane jako oznaki triumfu i majestatu Chrystusa występowały w przedstawieniach Sądu Ostatecznego i Etimasii. Od XII - XIII w. traktowane przede wszystkim jako znaki Pasji. Od XIV w. mogą towarzyszyć przedstawieniom Chrystusa Boleściwego lub Dzieciątka Jezus. Pojawiają się też w oderwaniu od postaci Chrystusa, unoszone przez anioły

41. ARRAS - określenie stosowane powszechnie do 2 połowy XVII w. do wszystkich tkanin dekoracyjnych tkanych techniką gobelinową, wywodzące się od nazwy francuskiego miasta Arras, ośrodka produkcji tego typu tkanin w XIV - XV w.

42. ART BRUT - termin wiązany z francuskim malarzem J. Dubuffetem i służący do określenia sztuki tworzonej przez ludzi spoza grona zawodowych artystów, dzieci, chorych psychicznie i więźniów. Według Dubuffeta ich dzieła są sztuką „w stanie surowym”, bez kulturowych zniekształceń i estetycznych nawyków, charakteryzujące się według niego spontanicznością i brakiem określonych reguł formalnych. Termin odnosi się tez do własnej sztuki Dubuffeta i artystów pozostających pod wpływem jego koncepcji

43. ART DECO - termin używany od 1966 na określenie stylu dekoracyjnego odwołującego się do idei odrodzenia rzemiosła, głoszonej przez Arts and Crafts, rozwijał zasady syntezy sztuk, realizowane przez secesję, postulował ścisły związek sztuki z przemysłem. Czerpał inspirację z różnych źródeł: kultur egzotycznych (nurt orientalny), tradycji antycznej (nurt klasycyzujący), kierunków sztuki awangardowej - fowizmu, kubizmu, neoplastycyzmu, konstruktywizmu (nurt geometryczny), sięgał do folklorów i tradycji lokalnych (nurty narodowe). Podstawowe środki wyrazu to: syntetyzowanie i upraszczanie form, prostota, symetria, płaszczyznowość, kontrastowość kolorystyki, multiplikacja wzorów geometrycznych oraz geometryzowanie wzorów roślinnych i zoomorficznych - służyły podkreśleniu walorów dekoracyjnych obiektów, zawsze jednak zdobnictwo podporządkowane było funkcji i tworzywu. Przejawiło się w rzemiośle artystycznym, związanym z wyposażeniem wnętrz, ale obejmował też architekturę, rzeźbę i grafikę, modę damską i biżuterię, znalazł swoje odbicie w malarstwie, przeniknął do scenografii teatralnej i filmowej oraz produkcji przemysłowej

44. ART INFORMEL - termin określający malarstwo abstrakcyjne, w którym skojarzenia figuralne bądź geometryczne ustępują na rzecz spontanicznych, bezforemnych układów kompozycyjnych. Było wiodącym nurtem sztuki europejskiej lat 50, paralelnym wobec amerykańskiego abstrakcyjnego ekspresjonizmu. Abstrakcja bezforemna sprowadzała się do odrzucenia wszelkich stałych reguł kompozycji na rzecz całkowitej spontaniczności jako bezpośredniego zapisu gestu artysty. Za pionierów tego rodzaju malarstwa uważa się Wolsa i Hartunga. Terminem tym określa się twórczość Fautriera, Dubuffeta, Michaux, Mathieu i Tapiesa. Zbliżonym określeniem jest powstały w 1954 r. termin taszyzm (od fr. tache - plama). Określa się nim często twórczość tych samych artystów i stosuje wymiennie wobec art informel. Taszyzm podkreśla wyraźniej automatyczny, spontaniczny charakter abstrakcji

45. ARTE POVERA - termin utworzony dla ujęcia niektórych aspektów sztuki końca lat 60', jak konceptualizm, minimal art i performance. Wspólną ich cechą jest rezygnacja z obrazu i formy jako celu estetycznego. Przez używanie w procesie twórczym „bezwartościowych” materiałów, nieartystycznych i prymitywnych surowców (ziemia, cegły, drewno, ołów), dąży do pozbawienia gotowego dzieła wartości przedmiotowych i komercyjnych. Akcentuje kreacyjną rolę procesu myślowego

46. ASSEMBLAGE - termin użyty po raz pierwszy przez J. Dubuffeta w 1950 na określenie dzieł powstających ze złożenia fragmentów trójwymiarowych przedmiotów. Jako sposób działania artystycznego wywodzi się z collage'u. Określenie spopularyzowane i szeroko stosowane od czasu wystawy „The Art of Assemblage” zorganizowanej w 1961 r. w Nowym Jorku. Odmianą assemblage są m.in. „combine paintings” R. Rauschenberga. W Polsce twórcą assemblage był m.in. Tadeusz Kantor

47. ATRIUM -
1. w domach staroitalskich pomieszczenie przed główną izbą mieszkalną, w którym palono ognisko; w starożytnym domu rzymskim centralne reprezentacyjne pomieszczenie, w którym koncentrowało się życie rodzinne; prostokątne, oświetlone przez otwór w dachu (compluvium), pod którym zanjdował się basen na wodę deszczową (impluvium); w zależności od sposobu rozwiązania kontrukcji dachu, podpór i compluvium rozróżna się kilka typów atrium.
2. w architekturze wczesnochrześcijańskiej dziedziniec otoczony ze wszystkich stron kolumnadą, poprzedzający właściwy kościół pełnił rolę narteksu; pośrodku atrium znajdował się zbiornik wody do ablucji

48. ATELIER - pomieszczenie służące do wykonywania pracy artystycznej w zależności od rodzaju tej pracy atelier winno odpowiadać pewnym warunkom np. malarskie powinno mieć dostateczne i odpowiednie oświetlenie (zwykle górne). Pracownia rzeźbiarska powinna mieścić się na parterze oraz być zaopatrzona w odpowiednie przyrządy ułatwiające transport materiału rzeźbiarskiego i gotowych dzieł sztuki. Inne typy pracowni również muszą być dostatecznie oświetlone. Powinny zajmować dość dużą przestrzeń. Mogą służyć indywidualnemu artyście lub ich grupie

49. ATRYBUCJA - przypisanie dzieła sztuki o nieznanym autorstwie konkretnemu artyście lub umiejscowienie go w pewnym kręgu artystycznym, szkole lub warsztacie, na zasadzie określonych, obiektywnych kryteriów, jakimi są sygnatury, monogramy, wiadomości źródłowe i archiwalne, analiza konserwatorska i stylistyczno - porównawcza z innymi dziełami, których autorstwo jest znane

50. ATRYBUT - przedmiot lub symbol pozwalający zidentyfikować przedstawiana postać, dodany jako znak rozpoznawczy; niektóre atrybuty oderwane od postaci nabierają znaczenia symbolu (np. baranek to symbol Jezusa Chrystusa). Atrybuty występowały w sztuce egipskiej, greckiej, rzymskiej i chrześcijańskiej, w której odgrywały najważniejszą rolę, a także w sztuce nowożytnej świeckiej. Atrybuty można podzielić na:
1. historyczne lub legendarne, wyobrażające w sposób skrótowy jakiś fakt z życia lub legendy osoby przedstawianej, jej zawód (np. łuk Akteona przypomina, że był on myśliwym, wieża św. Barbary - opisane w legendzie jej uwięzienie)
2. symboliczne, odnoszące się do cech charakteru lub cnót przypisywanych przedstawianej postaci (np. gorejące serce - symbol miłości jako atrybut św. Augustyna), lub też określające przypisywane jej czynności (np. płomienie - symbol pożaru jako atrybut św. Floriana, patrona chroniącego od ognia).
Ponadto wyróżnia się atrybuty powszechne, które przysługują dużej grupie postaci (np. nimb, aureola, baldachim - oznaki świętości); atrybuty ogólne, które wyróżniają grupę postaci (np. zwój pisma lub księga - apostołów, Ojców Kościoła; palma, korona lub narzędzie męczeństwa - męczenników), atrybuty indywidualne, określające bliżej przedstawianą postać. Mają one genezę historyczną (klucze św. Piotra), legendarną (smok św. Jerzego), mogą nawiązywać do narzędzi męczeństwa (miecz św. Pawła), lub do działalności postaci - interpretowanej symbolicznie (organy św. Cecylii)

51. ATTYKA - ścianka, balustrada lub rząd sterczyn bądź szczycików, wieńczących elewację budowli i znajdujących się zwykle ponad gzymsem koronującym; pewne typy attyk maja znaczenie konstrukcyjne jako ścianki niskiego poddasza; attyka pełni głównie funkcję dekoracyjną, służąc zwykle do częściowego lub całkowitego osłonięcia dachu; wieńczy całe budynki lub ich poszczególne części. Charakterystyczna dla renesansu polskiego i czeskiego

52. AUREOLA - w sztuce świetlisty otok wokół przedstawianej postaci, symbolizujący przede wszystkim świętość. Aureola wywodzi się z buddyzmu, występuje w sztuce przedchrześcijańskiej. Najbardziej popularna w sztuce chrześcijańskiej, w której występuje od IV w., najwcześniej w przedstawieniach Jezusa Chrystusa, następnie Matki Boskiej. Pojawia się jako:
1. mandorla, w kształcie migdału lub owalu, przysługująca Chrystusowi i Marii
2. aureola promienista, typowa dla sztuki gotyku i baroku, składająca się z promieni prostych lub płomienistych, wychodzących czasem z pola o kształcie mandorli; w sztuce ludowej przetrwała do XIX w.
3. aureola rozproszona, zw. glorią, przybierająca formę rozproszonego światła, promieniującego z nasyconego nim ciała, szat oraz otoczenia, najczęściej chmur

53. AUTOPORTRET - portret własny artysty. Pojawił się w średniowieczu (autoportret Woluinusa na antepedium w S. Amborgio w Mediolanie, 835); rozpowszechnił w późnym średniowieczu, zwłaszcza w rzeźbie architektonicznej (autoportrety budowniczych i rzeźbiarzy w dekoracji kościołów - np. Piotra Parlera w tryforium katedry w Pradze). We wczesnym renesansie występował typ autoportretu włączonego w scenę religijną (Fra F.Lippi, S. Botticelli, D. Ghirlandaio). Samodzielny autoportret rozwinięty został na przełomie XV i XVI w. (Dürer, Leonardo, Giorgione), co wiązało się z przemianą statusu artysty, który przestawał już być tylko rzemieślnikiem cechowym, a aspirował do roli artysty wyzwolonego, artysty - humanisty. Od tego czasu rozwinięte zostały różne rodzaje autoportretu z atrybutami sztuki, temat artysty przy pracy, artysty w pracowni, artysty w rodzinie lub w kręgu przyjaciół

54. AWANGARDA - termin stosowany obecnie w dwojakim znaczeniu: szerszym - na oznaczenie wszelkiej twórczości nowatorskiej, oraz węższym, które określa sztukę wschodniej i środkowej Europy, począwszy od końcowych lat I wojny światowej do połowy lat 20 włącznie.
Awangarda jest bardziej postawą artystyczną, czy też formacją, niż sztuką rozumianą w kategoriach stylistycznych, gdyż w ramach niej funkcjonowały obok siebie rozmaite kierunki artystyczne: m.in. dadaizm, konstruktywizm, neoplastycyzm, puryzm, suprematyzm. W tym kręgu powstało też wiele instytucji życia artystycznego np. uczelnie: w Niemczech Bauhaus, w Rosji Wchutjemas; ugrupowania: w Holandii „De Stjil”, w Polsce „Blok”. Podstawą światopoglądu artystycznego awangardy jest tzw. historyzm - pogląd, według którego historia wyznacza sens i wartość działania pojedynczych jednostek i grup społecznych. Ta absolutyzacja historii określała takie elementy ideologii i teorii sztuki awangardowej, jak m.in. deindywidualizacja dzieła i aktu kreacji, przekonanie o postępującym rozwoju sztuki, kult maszyny i cywilizacji przyszłości, oraz - przede wszystkim - artystyczny i społeczny radykalizm

55. BABILOŃSKA SZTUKA - podstawą jej rozwoju były bezpośrednie tradycje sztuki sumeryjskiej i akadyjskiej oraz inspiracje z Zachodu - Palestyny, Krety. W jej rozwoju wyróżnia się trzy okresy: starobabiloński (1 poł. II tys. p.n.e.), średniobabiloński - sztuka Kasytów (2 poł. II tys. p.n.e.) i nowobabiloński (1 poł. I tys. p.n.e.). Z okresu starobabilońskiego zachowało się niewiele zabytków architektonicznych. Najlepiej znanym przykładem są ruiny miasta z ogromnym kompleksem pałacowym w Mari. Założenia urbanistyczne, sakralne, pałacowe, kontynuują dawne tradycje. Plastykę tego okresu reprezentuje głównie rzeźba pełna, relief w kamieniu, glinie i brązie, oraz malarstwo ścienne. Pojawia się terakotowa rzeźba portalowa w świątyniach. Płaskorzeźbę reprezentuje przede wszystkim stela z przedstawieniem króla stojącego przed bogiem Szamaszem o nowatorskiej formie - portretowe ujęcie twarzy króla, próba trójwymiarowego modelunku postaci. Drobna plastyka terakotowa i gliptyka stały się sztuką masową. Malarstwo ścienne zachowało się w pałacu w Mari wykonane techniką freskową i temperą. Tematyka nawiązuje do scen na płaskorzeźbach i pieczęciach sumeryjskich. Z pełnymi powagi, hieratycznymi postaciami władców i dostojników kontrastują dużo swobodniejsze, pełne życia wizerunki zwykłych ludzi, ptaków, roślin. Z okresu średniobabilońskiego, z czasów panowania Kasytów w Babilonii, zachowały się głównie kamienie graniczne. Działalność budowlana Kasytów początkowo ograniczała się do przebudowy starszych założeń architektonicznych, później zaczęli wznosić własne. Zachowały się ruiny rezydencji pałacowej i miasta oraz okręgu sakralnego z zigguratem w Durkurgalzu, pozostałości świątyni Ningal w Ur. W plastyce nowością jest dekoracja fasady świątyni Inanny w Uruk w postaci płaskorzeźb z modelowanych ceglanych kształtek. Technikę te będzie kontynuowało państwo nowobabilońskie i Asyria. Okres nowobabioloński był ostatnią fazą rozkwitu sztuki babilońskiej, szczególnie za panowania Nabuchodonozora II. Babilon w tym czasie w tym czasie stał się jednym z największych miast świata starożytnego - miasto na planie nieregularnego czworokąta na regularnej siatce głównych ulic z monumentalnymi placami (jeden z nich ze słynnymi tzw. wiszącymi ogrodami) i świątyniami, otoczone potężnymi murami obronnymi. Pojawiła się wówczas dekoracja ścienna z glazurowanej, barwnej cegły (brama Isztar)

56. BALDACHIM -
1. przenośna osłona wykonana z tkaniny rozpiętej na drążkach,
2. w kościele chrześcijańskim osłona przedmiotów kultu, przenośna lub stała - nad głównym ołtarzem, nadwieszona lub podparta, w kształcie kopuły, draperii, zwieńczona posążkiem, u dołu zakończona lambrekinem lub frędzlami
3. dekoracyjny motyw architektoniczny w kształcie wieżyczki lub aediculi, stosowany od gotyku, stanowiący zwieńczenie lub oprawę dla posągów; w większej Sali, wsparty na kolumnach lub filarach, z podniebieniem często ozdobionym kasetonami, osłania nagrobki lub konfesje
4. od XII w. część składowa łóżka i tronu, wykonana z drewan lub tkaniny

57. BALUSTRADA - ażurowa ścianka parapetowa stosowana w ogrodzeniach, do zabezpieczania mostów, schodów, tarasów, balkonów, galerii itp.; do podziałów wnętrza, np. w kościołach dla oddzielenia prezbiterium od nawy, do obramienia płaskiego dachu (attyka) lub w celach czysto dekoracyjnych do zwieńczenia ścian. Balustrada składa się z tralek kamiennych, drewnianych lub metalowych, połączonych u podstawy cokołem, u góry poręczą. Znana od starożytności; w balustradach kamiennych część środkowa bywała w formie płyt ażurowych, podzielonych zwykle słupkami (starożytność, średniowiecze, barok); od renesansu stał się popularny typ balustrady z tralkami, balustrady z żelaza kutego, często bardzo dekoracyjne, były charakterystyczne zwłaszcza dla baroku; w XIX w. rozpowszechniły się balustrady żeliwne. W balustradzie ślepej otwory części ażurowej są w tle zamknięte ścianką

58. BAMBINO - włoska nazwa dla przedstawień Jezusa Chrystusa w postaci małego dziecka

59. BAPTYSTERIUM - w architekturze chrześcijańskiej od IV w. budynek przeznaczony do obrzędu chrztu (tzw. kościół chrzcielny), na ogół w pobliżu większego kościoła (przeważnie katedralnego, po jego zachodniej stronie), zazwyczaj wolno stojący. Baptysteria są najczęściej budynkami centralnymi, których jednoprzestrzenne wnętrze kryte jest zazwyczaj kopułą; pośrodku zagłębiony w podłogę kościół chrzcielny, ze stągwią na wodę święconą, bądź kamienna chrzcielnica na cokole, niekiedy kryta osobnym daszkiem. W miarę wzrostu potrzeb liturgicznych niektóre baptysteria rozbudowywano o przedsionek, apsydę ołtarzową, sacrarium. Ściany (rozczłonkowane arkadowo) i kopułę zdobiły dekoracje mozaikowe bądź freskowe. Wraz ze zmianą obrzędu chrzcielnego w średniowieczu, w XIII w., gdy zwyczaj zanurzania całego ciała zastąpiono oblewaniem głowy, baptysteria znikają; zastępują je chrzcielnice

60. BARBAKAN (in. rondel) - budynek obronny wysunięty przed linią murów, najczęściej w formie obszernej baszty cylindrycznej z bramą, połączonej mostem lub osłoniętym przejściem (szyją) z bramą. Stosowany w średniowieczu; umożliwiał wypady załogi oraz obronę obwodu warownego przez ostrzał boczny

61. BAROK - [wł. barocco = dziwny, przesadny; od hiszp. barrueca - dziwna perła o nieregularnym kształcie] - okres w kulturze europejskiej i styl w sztuce trwający od końca XVI do połowy XVII w., a w [niektórych ośrodkach również w latach późniejszych. Barok został zapoczątkowany w Rzymie, jego geneza wiązała się z ruchem kontrreformacji i z działalnością zakonu jezuitów, który realizował nakazy soboru trydenckiego; z Włoch barok rozprzestrzenił się w całej Europie i Ameryce Łacińskiej. Nazwa „barok”, znana od XVI w. jako określenie czegoś dziwacznego, sztucznego i w złym guście, utrzymała swoje pejoratywne znaczenie jeszcze w 1 ćwierci XX w. W okresie baroku nastąpił gwałtowny rozkwit wszystkich gałęzi sztuk plastycznych; oprócz architektury, rzeźby i malarstwa rozwijała się także urbanistyka, grafika, rzemiosło artystyczne, a jednym z założeń baroku było połączenie wszystkich sztuk w całość. W rozwoju baroku wyróżnia się kilka faz o odmiennych cechach: barok wczesny, dojrzały i późny. Barok jest pojęciem wieloznacznym i pełnym sprzeczności, łączącym przeciwstawne często prądy artystyczne; oprócz baroku kościelnego i dworskiego występował nurt baroku mieszczańskiego, oprócz nurtu dynamicznego - barok klasycyzujący. Ogólne cechy baroku to: dynamika, monumentalizm i gigantyczna skala budowli, malowniczość, przepych oraz bogactwo dekoracji światłocieniowej; niekiedy zacierającej konstrukcję budowli; w rzeźbie także teatralność pozy i gestu, patos, ukazywanie wzruszeń i ekstazy, odwzorowywanie niepowtarzalnych momentów ruchu; w malarstwie, przy bogactwie barw, stosowanie efektów światłocieniowych (caravaggionizm, luminizm, tenebroso) i iluzjonizmu perspektywicznego (quadratura). Obok architektury sakralnej nastąpił rozwój architektury rezydencjonalnej z typem pałacu entre cour et jardin, wnętrza kościołów i pałaców były zdobione malowidłami i sztukateriami, w rzeźbie częste były tematy mitologiczne i alegoryczne, popularnymi gatunkami były bogato dekorowane pomniki i fontanny, rozwijało się sztukatorstwo i snycerstwo, głównie w monumentalnych, dekoracyjnych ołtarzach; w malarstwie oprócz religijnej tematyki mistyczno - symbolicznej i martyrologicznej dominował portret, martwa natura i przedstawienia rodzajowe, a także sceny mitologiczne i alegoryczne. Najwybitniejszymi przedstawicielami baroku w dziedzinie architektury byli m. in. C. Bernini i F. Borromini, w rzeźbie Bernini i A. Algardi, w malarstwie Rembrandt, P. P. Rubens, Caravaggio, D. Velásquez i N. Poussin. W Polsce działali wówczas wybitni architekci Tylman z Gameren i A. Locci (młodszy), rzeźbiarz A. Schülter i malarz M. A. Palloni

62. BATALISTYCZNE PRZEDSTAWIENIE (in. batalistyka) - gatunek malarstwa historycznego, również rzeźby i grafiki, poświęcony tematyce wojskowej (przedstawienia scen bitewnych, potyczek, pochodów wojskowych, rozmaitych epizodów wojennych); często ma charakter rodzajowy lub alegoryczny, gloryfikujący wodza - bohatera

63. BASTION (in. beluard) - element fortyfikacji w kształcie potężnej budowli ziemnej na planie pięcioboku, o otwartej do wewnątrz podstawie. Stanowił wysunięty narożnik linii umocnień. Bastion służył jako stanowisko obstrzału artyleryjskiego i punkt obserwacyjny. Forma bastionu wykształciła się we Włoszech na początku XVI w., był stosowany do połowy XIX w.

64. BAZA KOLUMNY - podstawa kolumny, filara lub pilastra w formie płyty o profilowanych bokach, spoczywająca na podłożu bezpośrednio lub za pośrednictwem plinty lub cokołu. Bazy występują we wszystkich porządkach architektonicznych oprócz doryckiego. W średniowieczu niekiedy nadawano bazom dekoracyjne formy i zdobiono je w narożach żabkami

65. BAZYLIKA -
1. budynek o przeznaczeniu sądowo - handlowym, stawiany na forum w starożytnym Rzymie
2. świątynia chrześcijańska w kształcie wydłużonego prostokąta, o trzech, pięciu lub siedmiu nawach; nawa główna jest wyższa i szersza od bocznych, kryta osobnym dachem i oświetlona własnymi oknami, umieszczonymi w górnej części ścian, powyżej dachów ścian bocznych. Gdy nawa główna jest wyższa od bocznych, ale nie na tyle, aby miała własne oświetlenie, budowla nazywa się pseudobazyliką

66. BIBLIA PAUPERUM (in. Biblia dla ubogich, Biblia picta) -
1. księga zawierająca przedstawienia ze Starego Testamentu i życia Chrystusa, zestawione typologicznie, niekiedy krótko objaśnione tekstami biblijnymi, w biblii pauperum scenę z Nowego Testamentu umieszczano zazwyczaj między dwoma odpowiadającymi jej scenami starotestamentowymi. Biblia pauperum wykształciła się prawdopodobnie w kręgu mnichów nazywających siebie prawdziwymi ubogimi Chrystusa (veri pauperum Christi). Rozpowszechniona od końca XIII w., wywarła wpływ na ukształtowanie programów malarstwa monumentalnego
2. cykle obrazowe zawierające nie powiązane ze sobą typologicznie sceny ze Starego i Nowego Testamentu, mające za pośrednictwem ilustracji pouczać „ubogich duchem” o prawdach wiary

67. BIENNALE PLAKATU - organizowana w Warszawie impreza (1966 - 90, wznowione w 1994), uznawana za najważniejszą imprezę w tej dziedzinie na świecie

68. BIFORIUM - okno lub przezrocze podzielone kolumienką lub parą kolumienek na dwie części i zamknięte podwójną arkadką. Stosowane w architekturze romańskiej i gotyckiej

69. BIUST (in. popiersie) - w malarstwie, rzeźbie i w rzemiośle artystycznym - przedstawienie głowy do ramion albo głowy z częścią klatki piersiowej, ujęcie w popiersiu kładzie główny akcent na głowę i twarz przedstawianej postaci i ma szczególne walory portretowe

70. BIZANTYJSKA SZTUKA - sztuka chrześcijańska ukształtowana w ramach Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego w nawiązaniu do hellenistycznej tradycji małoazjatyckiej, syryjskiej i aleksandryjskiej, mająca swój główny ośrodek w Konstantynopolu, rozwijająca się do końca jego istnienia - polowy XV w. jako przedłużenie greckiej sztuki starożytnej. Była reprezentowana przede wszystkim przez architekturę i to niemal wyłącznie sakralną (świecka nie została zachowana - ślady Wielkiego Pałacu Cesarskiego w Konstantynopolu i Pałac Paleologów w Mistrze); w budownictwie posługiwano się głównie cegłą, stosując na niespotykaną wówczas skalę linie krzywe: arkady, sklepienia oraz kopuły. Dekoracja wypełniała przede wszystkim wnętrze kościoła. Służyła zarówno upiększeniu domu Boga i Jego gloryfikacji, jak i nauce czy przypomnieniu ludziom prawd wiary, scen ze Starego i Nowego Testamentu oraz postaci świętych. Dominującą rolę odgrywały mozaiki lub malowidła pokrywające górne części ścian, sklepienia i kopuły. Rozmieszczenie poszczególnych przedstawień z czasem ustaliło się według określonego programu ikonograficznego - postać Chrystusa Pantokratora w kopule centralnej, albo w apsydzie za ołtarzem, ewangelistów na pendentywach, apostołów, świętych i sceny biblijne na ścianach. Mozaiki były uzupełniane przez liczne ikony wypełniające w określonym porządku ikonograficznym najpierw interkolumnia templonów, a potem rozbudowane do kilku rzędów ikonostasy, całkowicie oddzielające sanktuarium z ołtarzem od reszty kościoła

71. BLANKI (in. krenelaż) - regularne występy w kształcie prostokątnych zębów, wieńczące mur obronny lub basztę. W średniowieczu krenelaż służył do osłony łuczników strzelających przez znajdujące się między występami prześwity. W XIV i XV w., przeważnie we Włoszech, stosowano blanki jako element ozdobny w budowlach nieobronnych

72. BONIOWANIE - dekoracyjne opracowanie powierzchni muru, akcentujące krawędzie poszczególnych ciosów przez ich oprofilowanie poziomymi i pionowymi rowkami, przy czym powierzchnia ciosów może być płaska, wypukła, polerowana, groszkowana, rustykowana itp. Boniowanie może też polegać na pozorowanym podziale lica muru, wykonanym w tynku. Boniowanie stosowano w architekturze starożytnej, a następnie od renesansu do czasów współczesnych. Niektóre rodzaje boniowania są niekiedy nazywane rustyką

73. BORDIURA -
1. ozdobny pas wypełniony ornamentem geometrycznym, roślinnym i scenami figuralnymi, obramowujący płaszczyznę tkaniny, płaskorzeźby, kompozycji malarskiej lub graficznej
2. ozdobny, wzorzysty, wąski pas kwiatowy w żywopłotem lub niskimi krzewami, stosowany w ogrodach jako obrzeże klombów, rabat i gazonów

74. BOZZETTO - zmniejszony rzeźbiarski model dzieła, najczęściej wykonany w glinie, wosku lub gipsie; stanowi wstępny etap pracy nad rzeźbą. Szczególnie rozpowszechniony w sztuce baroku

75. CAMERA OBSCURA - przyrząd w kształcie pudła o ściankach nie przepuszczających światła; w jednej ze ścianek znajduje się mały otwór, przez który pada światło. Przechodzi ono przez umieszczoną wewnątrz wypukłą soczewkę i pada na przeciwległą ściankę z matową szybą; światło daje na szybie odwrócony obraz ustawionego przed otworem przedmiotu i możliwość przerysowania go z szyby. Była znana już w starożytności, w 2 poł. XV w. została udoskonalona przez Leonarda da Vinci, w XVIII w. była stosowana przez wielu malarzy i sztycharzy jako pomoc przy malowaniu z natury, głównie widoków miejskich; zastąpiona przez aparat fotograficzny

76. CARAVAGGIONIZM - nurt w malarstwie europejskim w XVII w., rodzaj luminizmu; akcentował rolę światła w kształtowaniu wydobywanej z mrocznego tła formy, odznaczał się realizmem przedstawień, posuniętym niekiedy do skrajności. Caravaggionizm występuje w dziełach artystów naśladujących twórczość malarza włoskiego Caravaggia, m. in. J. Ribery, D. Velasqueza, G. de La Toura, G. van Honthorsta

77. CELLA (in. naos) - główne wnętrze antycznej świątyni, niekiedy przedzielone na trzy nawy, poprzedzone przez pronaos; stał w nim posąg bóstwa

78. CENOTAF (in. kenotaf, kenotafium) - symboliczny grób nie zawierający zwłok, wznoszony wówczas, gdy ciała zmarłego nie można było odnaleźć lub gdy było ono pochowane gdzie indziej, np. poza granicami kraju, a w danym miejscu chciano specjalnie uczcić jego pamięć. Znany od czasów starożytnych

79. CERKIEW - świątynia chrześcijańska obrządku prawosławnego lub grekokatolickiego (unickiego); występuje w architekturze sakralnej krajów bałkańskich i Rusi od czasu schizmy wschodniej (1054). Cerkiew jest budowlą przeważnie centralną, wzniesioną na planie krzyża greckiego lub podłużną, jedno- lub wielonawową, z jedną, trzema lub pięcioma kopułami, z bogatą dekoracją i ołtarzem umieszczonym w apsydzie oddzielonej ikonostasem od części wnętrza przeznaczonej dla wiernych

80. CHIAROSCURO - termin używany w odniesieniu do dzieł sztuki:
1. na oznaczenie światłocienia lub malarstwa światłocieniowego,
2. drzeworyt światłocieniowy, drzeworyt barwny tonowy, jedna z technik druku wypukłego, odmiana drzeworytu

81. CHINOISERIE - motywy chińskie lub wszelkie motywy z Dalekiego Wschodu, również japońskie i indyjskie (np. pagody, smoki, ptaki, parasole, krajobrazy). W sztuce europejskiej używane od XVII w., głównie w malarstwie i rzemiośle artystycznym, do wystroju i wyposażenia wnętrz, szczególnie częste w XVIII w. w związku z modą na orientalizm

82. CHRYSTUS BOLEŚCIWY (in. Mąż Boleści, Vir Dolorum) - przedstawienie Chrystusa jako bolejącego, ukazującego rany i Orędownika; Chrystus Boleściwy jest wyobrażeniem Chrystusa żywego, ze śladami męki, Zmartwychwstałego, ale jeszcze nie w chwale, lecz w poniżeniu swego cierpienia, ma charakter dogmatyczny, przede wszystkim eucharystyczny oraz kultowy. Wizerunek Chrystusa Boleściwego wykształcił się w sztuce bizantyjskiej, najstarsze zachowane wyobrażenia pochodzą z XII w. i ukazują Chrystusa martwego, w trzech czwartych postaci, z pochyloną głową, w koronie cierniowej, ze skrzyżowanymi ramionami i widocznymi ranami. Z Bizancjum temat ten przejęła sztuka Italii, później rozpowszechnił się w całej Europie, gdzie w XIV w. powstało wiele wariantów Chrystusa Boleściwego. We wszystkich Chrystus ukazany jest jako żywy, z ranami, z krzyżem lub bez, z opuszczonymi lub skrzyżowanymi rękami, czasem trzyma arma Christi. W późnym średniowieczu przedstawiano go ukazującego ranę z boku, zbierającego do kielicha wypływającą z rany krew, czasem towarzyszy mu Maria, św. Jan, anioły. Od połowy XVI w. ten typ ikonograficzny występuje rzadziej

83. CHRYSTUS FRASOBLIWY - powstały w XIV w. typ ikonograficzny przedstawiający Chrystusa siedzącego, z głową wspartą na dłoni. Chrystus Frasobliwy występował w ujęciach scenicznych i indywidualnych, przede wszystkim w rzeźbie, rzadziej w malarstwie i grafice; na terenie południowych Niemiec, Polski i Austrii. Ujęcia sceniczne ukazują odpoczynek Chrystusa w drodze na Golgotę, bezpośrednio przed ukrzyżowaniem; odziany w perizonium, w koronie cierniowej, siedzi na kamieniu obok leżącego krzyża, lub na nim; przed nim stoi Maria, mogą być też oprawcy i inni. Wyizolowane przedstawienia ukazują go noszącego ślady męki, w koronie cierniowej, z rękami przewiązanymi powrozem lub trzymającego trzcinę; od XV w. zwykle z podbródkiem opartym na dłoni. W Polsce jest symbolem sztuki ludowej, występuje w licznych wariantach, z których najważniejsze to: w koronie cierniowej, perizonium, z czaszką Adama pod stopą; okryty purpurowym płaszczem królewskim, trzymający berło lub trzcinę; w długiej sukni

84. CHRZCIELNICA - kamienny, metalowy lub drewniany zbiornik, złożony z wielobocznej lub kolistej czaszy ustawionej na trzonie i bazie, przeważnie z pokrywą, często bogato zdobiony dekoracją figuralną i ornamentalną. Chrzcielnica jest ustawiana na stałe w kościele; służy do przechowywania wody święconej używanej przy chrzcie

85. CHUSTA WERONIKI (in. veraikon) - obraz przedstawiający tzw. Jego Święte Oblicze, czyli twarz Jezusa Chrystusa; veraikon najczęściej ukazywał chustę, którą według podania św. Weronika otarła twarz Jezusa idącego na śmierć i na której miało pozostać odbicie Jego cierpiącego oblicza; veraikon ukazywał również święte oblicze bez chusty w tle, z oznakami cierpienia na twarzy lub bez nich. Występował w sztuce od VI w., rozpowszechnił się w XIV - XV w.

86. COUR D'HONNEUR - dziedziniec reprezentacyjny, „honorowy”, wraz z przeddziedzińcem (avant - cour) i poprzedzające korpus pałacowy i stanowiące pierwszy element osiowo ukształtowanych założeń rezydencjonalnych entre cour et jardin

87. COLLAGE (in. kolaż, papiers collés) - technika artystyczna polegająca na naklejaniu na powierzchnię obrazu wycinków różnych materiałów lub na montowaniu obrazu bądź jego partii z gotowych elementów przez klejenie, spawanie itp.; pozwala na uzyskanie zaskakujących zestawień fakturowych i efektów przestrzennych. Collage pierwsi zastosowali kubiści w 1912 - 14: G. Braque, P. Picasso, J. Gris; naklejali na obraz gotowe druki, kawałki gazet, tapet itp. Technikę collage'u przejęli i rozwinęli dadaiści, futuryści i surrealiści

88. CYRK - w starożytnym Rzymie - monumentalna odkryta budowla, w której odbywały się wyścigi wozów dwukołowych. Pośrodku cyrku znajdowała się arena w kształcie wydłużonego prostokąta z jednym krótszym bokiem zamkniętym półkoliście, była ona podzielona na dwie części biegnącym wzdłuż niskim murem (spina), na którym stały pomniki, na obu końcach tego muru znajdowały się mety, wokół których zakręcały ścigające się wozy. Arenę otaczały z trzech stron trybuny dla widzów, z amfiteatralnie ułożonymi miejscami. Najstarszym i największym cyrkiem w Rzymie był Circus Maximus, mieszczący 150 tys. widzów, stanowił on prototyp wielu innych budowli

89. CZARNOFIGUROWE MALARSTWO - technika i styl zdobienia greckiej ceramiki, polegała na malowaniu na czerwonym lub żółtym tle wypalonej gliny sylwetek postaci czarnym pokostem, następnie retuszowaniu ich białą i czerwono - fiołkową barwą i uzupełnianiu szczegółów anatomicznych i dekoracyjnych rylcem. Początkowo sceny komponowano na naczyniu w rzędach pasów, później ograniczono je do pojedynczego pasa, biegnącego przez środkową część brzuśca; tematy czerpano z mitologii i poematów epickich. Ceramika czarnofigurowa była tworzona w Grecji od początku VI w. p.n.e., od lat trzydziestych tego wieku ustąpiła miejsca ceramice czerwonofigurowej

90. CZERWONOFIGUROWE MALARSTWO - technika i styl zdobienia greckiej ceramiki; polegała na pokryciu czarnym pokostem tła, natomiast sylwetki postaci, retuszowane cienkim pędzelkiem, pozostawały w czerwonym kolorze wypalonej gliny. Tematyka przedstawień była mitologiczna, czerpana z poematów epickich i rodzajowa. Technika czerwonofigurowa dawała większą możliwość modelowania bryły ciała i przestrzennego ujęcia postaci niż czarnofigurowa, przeszła ona kilka faz rozwoju, a była stosowana od ok. 530 p.n.e., do końca IV w. p.n.e. w Atenach i innych ośrodkach

91. DADAIZM - kierunek w literaturze i sztuce rozwijający się w 1916 - 22 w Zurychu (gdzie został zapoczątkowany przez grupę pisarzy i plastyków z różnych krajów), w Berlinie, Kolonii, Nowym Jorku i Paryżu. Dadaizm nie stworzył określonego jednolitego stylu, ale był swoistym poglądem na świat: wyrósł na podłożu buntu przeciw wojnie i współczesnej cywilizacji mieszczańskiej, burżuazyjnej kulturze i moralności; stanowił negację wszelkich tradycyjnych wartości i norm estetycznych. Dla dadaistów, dążących do pełnej swobody twórczej, sztuka była improwizowaną zabawą, pełną nieskrępowanej fantazji i absurdalnego dowcipu; ich działalność miała prowokować i szokować mieszczańską publiczność; organizowali wspólne manifestacje artystyczne i wystawy, na których pokazywali m.in. wulgarnie zniekształcone reprodukcje sławnych obrazów i nowe formy twórczości artystycznej, jak ready mades, fotomontaże itp., publikowali wydawnictwa, w których wykładali swoje nonkonformistyczne poglądy. Do dadaistów należeli m.in. M. Duchamp, F. Picabia, H. Arp, M. Ernst, K. Schwitters. Kontynuatorami ich działalności byli m.in. surrealiści

92. DECOLLAGE - technika artystyczna polegająca na zamierzonej destrukcji, zrywaniu i niszczeniu partii dzieła; w odróżnieniu od collage'u, nowy obiekt powstaje nie przez nalepianie i nakładanie warstw materiałów, ale przez ich usuwanie. Technika wykorzystywana w sztuce akcji prowadzi do zniszczenia przedmiotów będących obiektem działań (W. Vortell)

93. DEESIS - przedstawienie Chrystusa - Sędziego obok stojących przy nim Matki Boskiej i Jana Chrzciciela, ukazanych w pozach modlitewnych. Typ ikonograficzny występujący w sztuce bizantyjskiej

94. DESIGN - termin używany na określenie wzornictwa przemysłowego. Termin zawiera zarówno funkcję przedmiotu jak i ustalenie wszystkich faz formalnych, koncepcyjnych i praktycznych wyznaczających jego powstanie. Projektujący plastyk - designer - współdziała podczas wszystkich etapów produkcji i jest jej koordynatorem

95. DEWOCYJNE PRZEDSTAWIENIE - pojęcie sformułowane przez naukę niemiecką w latach 30 XX w., oznacza typ obrazu lub rzeźby, przeznaczony do prywatnej dewocji - modlitwy, kontemplacji, pobudzania wewnętrznych przeżyć religijnych. Przedstawienia dewocyjne nie oddają wydarzeń uznanych za rzeczywiste, lecz są wyobrażeniami stworzonymi do pobudzania pobożności - np. Chrystus Boleściwy, Imago Pietatis, Chrystus ze św. Janem Ewangelistą, pewne ujęcia Marii z Dzieciątkiem (zwłaszcza typ Pięknej Madonny). Cechują je mniejsze niż w ołtarzowych obrazach kultowych rozmiary, a także silniejszy nacisk na psychiczne pobudzanie religijnych emocji widza - silna ekspresja liryczna lub dramatyczna, patos lub nastrojowość ujęcia, demonstracyjna gestyka

96. DIAGONALIZM - zasada komponowania obrazu lub rzeźby po przekątnych, akcentowanie jednej lub kilku osi ukośnych, typowa dla malarstwa barokowego

97. DIPYLOŃSKIE WAZY - amfory greckie zdobione ornamentem geometrycznym (meandry, zygzaki, szeregi trójkątów, romby) oraz figuralnymi (konturowo malowane przedstawienia zwierząt i ludzi, m.in. sceny opłakiwania zmarłych, wyprowadzania zwłok, polowań), produkowane w 2 połowie VIII w. w Atenach; niektóre (do 2 m wysokości) pełniły funkcję nagrobków; odkryte na nekropolii za bramą Dipylon w Atenach (stąd nazwa)

98. DRAPERIA - tkanina ułożona w dekoracyjne fałdy, stosowana jako ozdoba wnętrz, zwłaszcza w okresie baroku. Także - imitacja pofałdowanej tkaniny w innym materiale (kamieniu, stiuku, drewnie) lub jej naśladownictwo w rzeźbie, malarstwie czy grafice

99. DRIPPING - półautomatyczna technika malarska, polegająca na wylewaniu farby na płótno i przez jego pochylanie tworzeniu ściekających, nieoczekiwanych form. Technika rozwinięta przez amerykańskich twórców z kręgu abstrakcyjnego ekspresjonizmu (J. Pollock), stosowana była także od 1942 przez M. Ernsta

100. DROGA KRZYŻOWA (łac. Via Dolorosa) - zespół przedstawień upamiętniających przejście Jezusa Chrystusa z krzyżem drogami Jerozolimy. Kult oddawany miejscom Drogi Krzyżowej rozpoczął się w okresie wczesnochrześcijańskim w Jerozolimie, gdzie w miejscach związanych z życiem i męką Chrystusa wznoszono kościoły lub upamiętniano je kamieniami. Kult drogi krzyżowej w Europie, który rozpoczął się w XIII w., spowodował obowiązkowe umieszczanie w kościołach stacji Męki Pańskiej, a także wznoszenie specjalnych kaplic symbolicznie odtwarzających miejsca i wydarzenia Pasji. Początkowo stacje były rzeźbione, później także malowane. W późnym średniowieczu było siedem stacji Drogi Krzyżowej, w XVIII w. ich liczba wzrosła do obecnie obowiązujących czternastu, z których dziewięć jest poświadczonych przez Ewangelię, a pozostałe są wywnioskowane z tekstów Biblii i pozabiblijnych

101. DRZEWORYT - technika graficzna druku wypukłego: polega na wycięciu rysunku w drewnianym klocku dłutem, nożem lub rylcem, pokryciu części wypukłych farbą i odbiciu na papierze, przy czym na odbitce części wyżłobione zostają białe. Ze względu na charakter otrzymanej odbitki wyróżnia się: drzeworyt czarno - biały (odbijany z jednego klocka), barwny (każdy kolor z innego klocka), światłocieniowy - chiaroscuro lub camaïeu, gdzie odbitki jednobarwne, ale zróżnicowane walorowo uzyskuje się przez odbicie każdego tonu z innego klocka. Drzeworyt jest najstarszą techniką graficzną, uprawianą w Europie od 2 połowy XIV w., w XVII i XVIII zaczęły go wypierać techniki metalorytnicze; w 1 połowie XIX w. nastąpiło odrodzenie drzeworytu. Także - odbitka wykonana tą techniką

102. DYPTYK -
1. dwie tabliczki prostokątne, połączone zawiasami, pokryte woskiem; w starożytności służyły do pisania, następnie od II w. n.e. do zapisywania imion zmarłych i imion dostojników; od IV w. tzw. dyptyki konsularne z kości słoniowej z portretem lub monogramem konsula wykonywano z okazji objęcia przezeń urzędu
2. dwuskrzydłowy przenośny ołtarzyk, wykonany z kości słoniowej lub szlachetnego metalu, w średniowieczu często malowany, zdobiony wewnątrz scenami o tematyce religijnej
3. ołtarz o wieloskrzydłowym retabulum złożonym z dwóch ruchomych skrzydeł, zazwyczaj podzielonych na kwatery, występujący głównie w średniowieczu

103. DYWIZJONIZM - technika malarska zainicjowana przez impresjonistów na początku lat 80' XIX w., wykorzystująca analizę światła i rozbicie wiązki światła i rozbicie wiązki światła białego spektralne. Dywizjonizm polega na kształtowaniu powierzchni obrazu oddzielnymi pociągnięciami pędzla, pozostawiającymi małe, nie łączące się ze sobą punkty farby o kolorach zasadniczych; przy oglądaniu obrazu z pewnej odległości łączą się one w oku widza i dają wrażenie jednolitych plam koloru, intensywnych, świetlistych i wibrujących, o walorach niemożliwych do otrzymania przez mieszanie barw na palecie. Metoda została rozwinięta przez neoimpresjonistów w pointylizm, niekiedy oba te terminy używane są synonimicznie

104. EGEJSKA SZTUKA - termin określający zjawiska artystyczne z basenu Morza Egejskiego od okresu neolitu do najazdu Dorów (ok. 1100 p.n.e.); obejmuje: sztukę cykladzką, kreteńską (in. minojską) i helladzką, której ostatni etap stanowiła sztuka mykeńska

105. EGIPSKA SZTUKA - sztuka rozwijająca się na terenie starożytnego Egiptu; położonego w północnej części doliny Nilu. Służyła propagandzie państwowej i religijnej. Cechy charakterystyczne: tzw. kanon egipski (postacie są tym większe, im ważniejsze; twarz ukazana w bezczasowej młodości; tors i oko frontalne, a twarz i nogi ukazane z boku), pochówki w mastabach i piramidach, monumentalne świątynie i posągi wyobrażające bóstwa i faraonów, tzw. realizm egipski - ukazywanie całej obiektywnej wiedzy o danym przedmiocie poprzez pokazanie go za pomocą rzutu pionowego lub poziomego, kanon obowiązuje we wszystkich przedstawieniach faraonów, wysokich dostojników i bóstw: malarskich naściennych, płaskorzeźbionych, rzeźby pełnej. Specyficzny dla wszelkich sztuk jest okres schizmy amarneńskiej (Amenhotep IV), z którego pochodzą otwarte świątynie, płaskorzeźby i malarstwo preferujące sceny z życia rodzinnego, naturalistyczne przedstawienia władcy

106. EKSLIBRIS - znak własnościowy książki w formie wykonanej artystycznie ozdobnej winiety z nazwiskiem właściciela księgozbioru lub nazwą biblioteki, godłem, herbem, rysunkiem alegorycznym, dewizami, sentencjami itp. Wykonany w technice litografii lub drzeworytu, zwykle naklejany na wewnętrznej stronie przedniej okładki książki. W zachodniej Europie ekslibrisy występują już w średniowieczu jako herby malowane na rękopisach; w Polsce pierwszy znany ekslibris pochodzi z początku XVI w.

107. EKSPRESJONIZM - [od franc. expression - wyrażenie, wyraz]:
1. tendencja zmierzająca do wzmożonej ekspresji dzieła sztuki, do spotęgowania jego wyrazu przez deformację formy, kontrastowe zestawienia barwne itp.; występuje w sztuce wszystkich czasów
2. kierunek w sztuce i literaturze 1 ćwierci XX w., stanowiący reakcję na impresjonizm i naturalizm, głosił odejście od opisywania natury, jej fotograficznego czy wrażeniowego odbicia na rzecz wyrażania wewnętrznych doznań artysty; żywiołowego, często agresywnego i gwałtownego obrazowania przez twórcę własnego wnętrza, stanów psychicznych i emocji. Ekspresjoniści ukazywali świat świadomie zdeformowany, w uproszczonych formach obwiedzionych wyraźną, niespokojną linią konturu; w kontrastowych zestawieniach przejaskrawionych barw, pokrywających duże płaszczyzny. Inspiracją była dla nich sztuka prehistoryczna, twórczość ludów prymitywnych i dzieci. Rozwinął się w latach 1905 - 10, głównie w Niemczech, gdzie znalazł wyraz w twórczości grup Die Brücke i Der Blaue Reiter; ekspresjonistami byli E. Nolde, E.Barlach, K. Kollwitz, w Austrii - O. Kokoschka, w Norwegii - E. Munch

108. EMBALLAGE - typ działania plastycznego rozpowszechniony w latach 60' XX w., polegający na tworzeniu obiektów sztuki o wyglądzie przedmiotów opakowanych. U schyłku lat 60' rozwijały się manifestacyjne, z pozoru paradoksalne, gesty opakowywania olbrzymich elementów przestrzennych, wiążąc się z nurtem sztuki ziemi itp. Przedstawiciele: Christo, E. Mattiaci, C. Cintoli. W Polsce T. Kantor stosował emballage w plastyce i w teatrze u schyłku lat 60'

109. EMPIRE - odmiana późnej fazy klasycyzmu francuskiego, ukształtowana w okresie I Cesarstwa (1804 - 15), zwany także stylem Cesarstwa, przetrwała do ok. 1830; oddziaływała silnie na sztukę całej Europy. Empire przejawił się w architekturze i rzemiośle artystycznym, głównie meblarstwie i w urządzaniu wnętrz. Główne cechy: monumentalizm, wspaniałość i surowa prostota, rygorystyczne wzorowanie się na dziełach starożytnych, z wykorzystaniem inwentarzy zabytków antycznych, niekiedy wręcz kopiowanych; stosowanie w dekoracjach motywów egipskich, greckich i rzymskich, takich jak: wieńce laurowe, cesarskie orły, chimery, sfinksy, trofea, a także monogramu „N”. Meble, ciężkie i masywne, o prostych formach, wykonywane przeważnie z mahoniu, miały duże, puste płaszczyzny zdobione aplikami ze złoconego brązu. W kolorystyce wnętrz przeważała biel ze złotem, łączona niekiedy z cesarską purpurą. Twórcami empire byli architekci Napoleona I - Percier i Fontaine, którzy projektowali, budowali i przebudowywali pałace cesarskie (m.in. Luwr). Budowle te służyły gloryfikacji panowania Napoleona, podobnie jak wzniesione wówczas łuki triumfalne na Place du Carrousel i Place de l'Etoile, oraz Świątynia Zwycięstwa. W utrzymaniu jednolitości stylowej wnętrz empirowych dużą rolę odegrał wzornik opracowany przez Perciera i Fontaine'a

110. EMPORA - galeria, loża lub trybuna umieszczana we wnętrzu kościelnym lub pałacowym dla powiększenia powierzchni albo wydzielenia przestrzeni dla pewnej grupy osób. Empory były jedno - lub kilkukondygnacyjne, kryte lub odkryte, otwarte arkadami do wnętrza, występowały pojedynczo lub tworzyły ciąg; w kościołach empory umieszczano nad wejściem, nawą boczną, transeptem, obejściem chóru i były przeznaczone dla osób uczestniczących w nabożeństwie (zakonników, dworu, chóru); w pałacach empory były miejscem dla chóru lub kapeli

111. ENKAUSTYKA - antyczna technika malarska polegająca na stosowaniu farb, których spoiwem jest wosk pszczeli, farby nakładano pędzlami lub szpachlami na gorąco, w stanie płynnym lub jako pasty, na różne podłoża, gładzono gorącym żelazkiem i polerowano po wyschnięciu. Enkaustyka odznaczała się trwałością barw i ich odpornością na wilgoć. Enkaustyka była znana w starożytnym Egipcie, stosowana w I i II w. n.e. w Grecji i Rzymie, zarzucona w średniowieczu; próby jej wprowadzenia na nowo podejmowano w czasach renesansu i w XIX w.

112. ENTAZIS (in. estazis) - lekkie wybrzuszenie trzonu kolumny na ok. ⅓ jego wysokości; stwarza wrażenie uginania się podpory pod ciężarem dźwiganego elementu

113. ENTARTETE KUNST - niem. „sztuka zwyrodniała” - termin wprowadzony w Niemczech przez ideologów hitlerowskich na określenie wszelkich przejawów nowoczesności w sztuce, poczynając od impresjonizmu. Potępieni byli m.in. Braque, Cézanne, Chagall, Modigliani, Gaugin, van Gogh, Kandinsky, Klee, Léger, Matisse, Nolde, Signac

114. ENVIRONMENT - w sztuce współczesnej - działanie polegające na takim zaaranżowaniu przestrzeni, aby widz znajdujący się wewnątrz był poddany ze wszystkich stron działaniu bodźców plastycznych, od prostych rozwiązań do układów bardziej skomplikowanych, działających przez wywoływanie szoku. Environment ma źródła w niektórych poczynaniach surrealistów i dadaistów, rozwiniętych następnie przez strukturalizm, wizualizm i op - art. W Polsce pierwsze environment zorganizowano w Warszawie w końcu lat 50' XX w.

115. EPITAFIUM (in. epitaf) - ozdobna tablica z napisem, poświęcona pamięci zmarłego, wykonana z kamienia, drewna, metalu, rzeźbiona lub malowana, zawieszona na filarze lub ścianie kościoła lub klasztoru. Epitafia dzielą się na epitafia inskrypcyjne, zawierające wyłączne napis poświęcony osobie zmarłego z informacją o jego śmierci i motywami heraldycznymi oraz epitafia obrazowe, na których oprócz napisu występuje rzeźbione lub malowane przedstawienie zmarłego, scena religijna lub postacie alegoryczne. Oba typy epitafiów występowały równolegle, dopiero w okresie baroku epitafia obrazowe były stopniowo wypierane przez epitafia inskrypcyjne. Epitafia były znane w starożytności i średniowieczu (od XIV w.), ich szczególny rozkwit nastąpił w okresie renesansu i baroku. W sztuce polskiej w XVI w. występowało najczęściej epitafium kamienne z rzeźbionym portretem zmarłego lub przedstawieniem kilkuosobowej rodziny klęczącej przed wizerunkiem kultowym. W XVII w. najpopularniejszym typem stało się epitafium z czarnego marmuru z umieszczonym na nim portretem zmarłego malowanym na blasze

116. ETRUSKA SZTUKA - sztuka ludu zamieszkującego tereny środkowych Włoch, między Arno, Tybrem i Morzem Tyrreńskim. Sztuka etruska rozwijała się równolegle do sztuki greckiej i jest podzielona na okresy - willanowiański (IX-VII w. p.n.e.- abstrakcyjne zdobnictwo geometryczne), orientalizujący (VII - pocz. VI w. p.n.e. - monumentalna architektura grobowa, ornamentyka geometryczna, roślinna, zoomorficzna, fryzy i grupy, styl czarnofigurowy), archaiczny (VII - V w. p.n.e. - inspiracje sztuką koryncką, tematy związane z obrzędami pogrzebowymi, rzemiosło artystyczne), klasyczny (V - IV w. p.n.e. - regres produkcji artystycznej, ceramika czerwonofigurowa, znajomość światłocienia, tematy - zaświaty, demony), hellenistyczny (III - I w. p.n.e. - wpływy Rzymu)

117. FAKTURA - cechy powierzchni dzieła architektonicznego, malarskiego, rzeźbiarskiego czy rzemiosła artystycznego; wynikają ze sposobu kształtowania go przez artystę, zależne od właściwości tworzywa, zastosowanej techniki i narzędzi, indywidualnego stylu twórcy itp., np. w zależności od sposobu kładzenia farby na płótno powstaje faktura gładka, szorstka lub impastowa

118. FALSYFIKAT - przedmiot naśladujący dzieło z dowolnej dziedziny twórczości artystycznej, pozorujący autentyczność przez podobieństwo formy, stylu, materiału i techniki, w celu podrobienia go i wykorzystania (np. sprzedaży) jako oryginału. Fałszowanie dzieł sztuki wiąże się z rozwojem kolekcjonerstwa. Pojęcie „falsyfikat” nie obejmuje kopii dzieła sztuki

119. FASADA - frontowa elewacja budowli z głównym wejściem; często różni się od pozostałych bogatszą kompozycją architektoniczną i dekoracyjną

120. FETE GALANTE - pełne elegancji, wdzięku i wyrafinowania przedstawienie wytwornego towarzystwa w scenach zabaw, zalotów miłosnych, koncertów we wnętrzach pałacowych lub parkach. Charakterystyczne dla rokokowego malarstwa francuskiego XVIII w. Fête galante występowały z dziełach J. A. Watteau i J. H. Fragonarda; w Polsce fête galante malował J. P. Norblin

121. FILAKTERIE - banderole, motyw dekoracyjny w formie wstęg o zawijających się końcach, z napisami odnoszącymi się do treści przedstawienia, szczególnie rozpowszechniony w malarstwie średniowiecznym; w ornamencie baroku także nazwa wstęgi z tekstem dewizy

122. FILAR - w architekturze - pionowy element dźwigający, o przekroju wielobocznym, z głowicą i niekiedy bazą, wolnostojący lub przyścienny. Stosowany od starożytności; w architekturze gotyckiej występował tzw. filar wiązkowy, zespolony z przylegającymi doń służkami i filar przyporowy, główny element systemu przyporowego

123. FLAMBOYANT - odmiana stylu późnogotyckiego w architekturze francuskiej XV - XVI w.; odznaczała się niezwykłym bogactwem dekoracji, wyrafinowanym kształtem maswerków, rozet i laskowań, które giętką, wijącą się kapryśnie linią konturów przypominają migocące płomienie; budowle miały uproszczoną konstrukcję, w której akcentowano lekkość, strzelistość i przejrzystość układów i form

124. FORMIZM - awangardowy kierunek literacko - artystyczny, rozwijający się w 1917 - 22, reprezentowany przez grupę Formiści. Pokrewny kubizmowi, ekspresjonizmowi i futuryzmowi, był pierwszą w Polsce próbą sformułowania zasad sztuki współczesnej; źródłem inspiracji dla formizmu była polska sztuka ludowa, a podstawowym założeniem zerwanie z odtwórczym stosunkiem do rzeczywistości i skoncentrowanie na zagadnieniach formy. W obrazach formistycznych były silne zrytmizowane kształty, zbudowane z przenikających się kontrastowych form, zaokrąglonych lub ostro zgeometryzowanych, często rozbijanych metodą kubistyczną, tworzyły jedynie zarysy przedmiotów lub postaci, dominowały nad barwą, określając konstrukcję dzieła i jego dynamikę. Rzeźba formistyczna operowała silnie skontrastowanymi, krystalicznie załamującymi się płaszczyznami o ostrych krawędziach, skłaniała się również do geometryzacji i dynamizacji form. Do grupy Formiści należeli m.in. A. i Z. Pronaszkowie, Z. Czyżewski, L. Chwistek, S. I. Witkiewicz, A. Zamoyski, T. Niesiołowski. Formiści urządzili łącznie 15 wystaw swoich prac (pierwsza w 1917 w Krakowie, ostatnia w 1922 w Paryżu), ich działalność wywarła długotrwały wpływ na polską sztukę

125. FOTOMONTAŻ - obraz fotograficzny składający się ze stanowiących ostatecznie jedną całość kilku (dwu lub więcej) obrazów fotograficznych. Fotomontaż wykonuje się albo rzutując na jeden arkusz papieru fotograficznego kilka negatywów tak, aby w sumie pokryły całą powierzchnię papieru, lub montując obraz z kilku odpowiednio przyciętych obrazów pozytywowych i reprodukując tak otrzymany obraz. Obecnie fotomontaż otrzymuje się przeważnie za pomocą komputerowego przetwarzania kilku obrazów fotograficznych tak, aby w wyniku otrzymać jeden uprzednio zaprogramowany obraz

126. FOWIZM - kierunek w malarstwie francuskim rozwijający się w 1904 - 07. Nazwa „fowizm” pochodzi od określenia jednego z krytyków sali mieszczącej prace fowistów na Salonie Jesiennym w Paryżu w 1905 jako klatki dzikich zwierząt (les fauves = dzikie bestie). Twórczość fowistów wynikała z chęci udokumentowania ich całkowitej swobody artystycznej; nie chcieli oni naśladować natury, ale traktowali ją jako punkt wyjścia to tworzenia prac, w których układ form i barw miał luźny związek z rzeczywistością. Obraz był dla fowistów wyłącznie dekoracyjnym rozwiązaniem płaskiej powierzchni płótna; odrzucali zasady perspektywy, modelunku światłocieniowego i inne metody dające wrażenie głębi, formy kształtowali syntetycznie, z zachowaniem maksymalnej prostoty, a uproszczony rysunek sugerował jedynie kształt, poddany śmiałej deformacji. Zasadniczym środkiem wyrazu były płaskie plamy czystego, intensywnego koloru, ujęte w barwne obwódki, ostro skontrastowane i nie odpowiadające naturze, a podporządkowane jedynie wymogom kompozycji obrazu. Fowizm nawiązywał do twórczości P. Cézanne'a, P. Gaugina, V. van Gogha, zwracał się jednocześnie ku sztuce ludów prymitywnych i egzotycznych. Fowizm reprezentowali artyści skupieni wokół H. Matisse'a, m.in. G. Braque, M. de Vlaminek, A. Derain, R. Dufy, G. Rouault

127. FRANCUSKI OGRÓD - styl aranżacji ogrodu, charakterystyczny dla posiadłości barokowych; Charakterystyczną cechą ogrodów francuskich jest symetria dwuboczna względem alejki głównej biegnącej przez środek ogrodu. Drzewa i krzewy są równo przystrzyżone i uformowane. Często umieszczano w nim takie elementy dekoracyjne, jak rzeźby czy ozdobne ławki. Czasem usypywano także sztuczne pagórki lub kopce

128. FRESK - (z wł. fresco - świeży) - malowidło ścienne wykonane na mokrym tynku. Inne nazwy to al fresco i buon fresco.

Potocznie określeniem fresk nazywa się wszelkie malowidła ścienne, wykonane różnymi technikami. Prawidłowo jednak nazwa fresk odnosi się tylko do tych, które zostały wykonane na mokrym tynku

129. FRYZ - środkowy, poziomy człon belkowania z reguły leżący między architrawem i gzymsem. Bardzo często zdobiony płaskorzeźbami, był jednym z najbardziej ozdobnych elementów antycznych świątyń

130. FUTURYZM - (łac. futurus - przyszły) - awangardowy kierunek w kulturze (zwłaszcza w literaturze), który narodził się we Włoszech na początku XX wieku. Założeniem futuryzmu było „patrzenie w przyszłość”, odrzucanie przeszłości i tradycji

131. GIMNAZJON - w starożytnej Grecji był to zespół tylko częściowo krytych budowli, które były przeznaczone do ćwiczeń fizycznych

132. GŁOWICA (in. kapitel) - to najwyższa, wieńcząca część kolumny, filaru lub pilastra, będąca pośrednim członem konstrukcyjnym między podporą (np. trzonem kolumny) - od której jest szersza, co zapewnia bardziej stabilną konstrukcję całości - oraz elementami dźwiganymi (np. belkowaniem). Ze względu na swoje usytuowanie głowica pełni także funkcje dekoracyjne

133. GOTYK - styl w architekturze i innych dziedzinach sztuk plastycznych (rzeźbie, malarstwie i sztuce sepulkralnej), który powstał i rozwinął się w połowie XII wieku we Francji i swoim zasięgiem objął zachodniochrześcijańską Europę.

134. GRAFFITI - napisy lub symbole zamieszczane na ścianach i murach, zazwyczaj w sposób nielegalny

135. GRAFIKA - jeden z podstawowych obok malarstwa i rzeźby działów sztuk plastycznych. Obejmuje techniki pozwalające na powielanie rysunku na papierze lub tkaninie z uprzednio przygotowanej formy

136. GRECJI STAROŻYTNEJ SZTUKA - powstała i rozwijała się po upadku kultury mykeńskiej spowodowanym w głównym stopniu najazdem Dorów. Za czas jej trwania przyjmuje się okres od ok. 1200 p.n.e. do I w. p.n.e., czyli do czasu podboju starożytnej Grecji przez Rzymian. Jednak wraz z podbojem rzymskim, nie skończył się definitywnie okres sztuki greckiej. Artyści nadal tworzyli, ale przede wszystkim na potrzeby kolekcjonerów rzymskich. Najczęściej ich dzieła były kopiami znanych wcześniej dzieł greckich. Dzięki tej działalności znamy wygląd wielu rzeźb, których oryginały zaginęły lub zostały zniszczone. Sztuka grecka (m.in. właśnie dzięki kopiom) wywarła przeogromny wpływ na rozwój sztuki rzymskiej. Jednak wraz ze zmianami politycznymi skończyła się jej samodzielność.

137. GROBOWIEC - samodzielna budowla (kaplica grobowa), kompozycja architektoniczno-rzeźbiarska umieszczana w nawach bocznych, kaplicach, podziemiach kościołów albo nad podziemną mogiłą na cmentarzu. Grobowce przybierały różne formy, np. piramid, hypogeum, tolosu, kubby. W kompozycjach rzeźbiarskich wykorzystywano kształt sarkofagu, trumny, katafalku oraz wizerunek zmarłego w formie całej postaci lub portretu.

138. GROTESKA - jest to ukazywanie rzeczywistości w sposób, który odbiorca uznaje za nierealistyczny, obcy, absurdalny, komiczny, karykaturalny. Jest to wizja świata w "krzywym zwierciadle". Nazwa pochodzi od motywu dekoracyjnego przedstawiającego stylizowane elementy roślinne przeplatane ze zwierzęcymi, ludzkimi i fantastycznymi postaciami. Bawi, śmieszy, jest sprzeczna z logiką, wyolbrzymia.

139. GWASZ - farba wodna z domieszką kredy lub bieli (od XIX wieku ołowiowej lub cynkowej) nadającej jej właściwości kryjące, oraz gumy arabskiej będącej spoiwem. Znana w Europie od średniowiecza, stosowana głównie w XVII i XVIII wieku, choć jest ona popularna do dzisiaj. Mianem tym określa się także technikę malowania gwaszami, a także same obrazy nimi namalowane

140. GZYMS - pozioma, zwykle profilowana listwa wystająca przed lico muru, która chroni elewację budynku przed ściekającą wodą deszczową. Nierzadko pełni też funkcję ozdobną. W tym ostatnim przypadku gzyms tworzyć może kilka profilowanych listew z dodatkowymi ozdobami umieszczonymi nad lub pod listwami.

141. HALOWY KOŚCIÓŁ - kościół wielonawowy o równej wysokości wszystkich naw. Przykładem może być Bazylika Mariacka Wniebowzięcia NMP w Gdańsku, czy też Saint-Savin-sur-Gartempe we Francji. W przeciwieństwie do bazyliki, nawa główna jest oświetlona za pomocą okien umieszczonych w nawach bocznych.

142. HAPPENING - zorganizowane wydarzenie o charakterze artystycznym, ograniczone czasowo, mające swoją dramaturgię; Happening charakteryzuje się bezpośredniością, otwartością formalną, często z elementami improwizacji (choć powstawały również partytury happeningów), aktywizujące widza, często jako wyraz nieskrępowanej ekspresji twórczej, i otwarcia formuły dzieła, wprowadzenia akcji w czasie (happening wywodzący się z plastyki), wprowadzenia elementu amatorskiego (happening wywodzący się z teatru). W swoim przebiegu może być połączeniem akcji - czynności z przedmiotami, obiektami (często specjalnie do tego celu spreparowanymi), wytwarzaniem dźwięków. Happening może wynikać również ze specyfiki miejsca (np: anektowanie elementów natury) itp

143. HERALDYKA - nauka o herbach. Jedna z nauk pomocniczych historii, zajmuje się badaniem rozwoju i znaczenia oraz zasadami kształtowania się herbów. Wywodzi się od słowa herold - oznaczającego urzędnika dworskiego, wywołującego nazwiska rycerzy biorących udział w turniejach. W innych językach europejskich nazywana jest podobnie (ang. heraldry, franc. heraldique , niem. Heraldik) lub słowami pochodzącymi od nazwy herb (niem. Wappenkunde).

144. HISTORYZM - nurt w XIX-wiecznej architekturze światowej polegający na naśladownictwie stylistyki minionych epok

145. HORTUS CONCLUSUS - w średniowieczu, przydomowy ogród. Terminem tym, zaczerpniętym z Wulgaty, określano też specyficzny sposób przedstawiania ewangelicznej sceny Zwiastowania w malarstwie średniowiecznym i renesansowym.

146. HORROR VACUI - (z łac. lęk przed pustką) tendencja przejawiająca się w tworzeniu dekoracji zapełniających całą powierzchnię obiektu, bez pozostawiania pustego tła

147. HORYZONTALIZM - koncepcja opowiadająca się za tworzeniem i rozwijaniem poziomych (niehierarchicznych) struktur społecznych albo system oparty na takich strukturach

148. IKONA - to obraz sakralny, powstały w kręgu kultury bizantyjskiej wyobrażający postacie świętych, sceny z ich życia, sceny biblijne lub liturgiczno-symboliczne. Charakterystyczna dla chrześcijańskich kościołów wschodnich, w tym prawosławnego i greckokatolickiego.

149. IKONASTAS -

150. ILUMINACJA - określenie oświetlenia obiektów architektonicznych, mającego na celu uczynienie ich widocznych nocą, wyeksponowanie, tworzenie nastroju oraz pokazanie istotnych detali

151. ILUZJONIZM - w malarstwie dążenie do możliwie wiernego oddania złudzenia rzeczywistości. Stosuje się zasady perspektywy, dążąc do zaakcentowania przestrzeni, oraz budowy anatomicznej, starając się równocześnie oddać wiernie barwę i materialność postaci i przedmiotów

152. IMPAST - technika stosowana w malarstwie olejnym lub akrylowym (rzadziej temperowym), polegająca na nakładaniu farby grubą, wypukłą warstwą przy pomocy pędzla lub szpachli.

153. IMPRESJONIZM - nurt w sztuce europejskiej, a później także amerykańskiej, który został zapoczątkowany przez grupę paryskich artystów studiujących w Atelier Gleyère oraz w Académie Suisse w ostatniej ćwierci XIX wieku

154. INICJAŁ -

1. Pisownia imienia lub nazwiska w postaci skrótu ograniczonego do początkowej litery (lub rzadziej kilku początkowych liter) zakończonej kropką.

2. Pierwsza litera omawianego słowa lub wyrażenia.

3. Wyróżnienie odrębnego graficznie fragmentu tekstu (najczęściej akapitu) poprzez nadanie pierwszej literze tego fragmentu innego wyglądu niż posiada reszta tekstu. W przypadku, gdy wyróżniany fragment zaczyna się wyrazem dwuliterowym, to obie litery wchodzą do inicjału. W przypadku wystąpienia cudzysłowu na początku wyróżnianego fragmentu, wskazane jest tak przeredagować tekst, aby pozbyć się tego znaku w tym miejscu.

4. Czcionka (lub font) rozpoczynajaca akapit, rozdział itp. wyróżniająca się kształtem, wielkością, kolorem lub ozdobnością. W przypadku znacznie rozbudowanych inicjałów rozróżnia się m.in.: inicjały figuralne (wypełnione postaciami ludzkimi lub całymi scenami rodzajowymi), inicjały ornamentalne (z wzorami geometrycznymi lub roślinnymi) itp.

155. INKRUSTACJA - technika zdobienia przedmiotów: sprzętów, mebli, dzieł artystycznych itp., polegająca na wykładaniu powierzchni odpowiednio przyciętymi płytkami z różnych materiałów, np. kości słoniowej, metalu, masy perłowej, kolorowych kamieni, złota itp. Płytki układane są we wzory figuralne, roślinne lub ornamenty np. geometryczne pasowe. Najczęściej spotkać można przykłady inkrustowanych dzieł w starożytnym Egipcie (faraonowie) i Mezopotamii (np. sztandar z Ur (rzeźba starosumeryjska, tzw. adoranci). Najbardziej podobna do tej techniki jest mozaika.

156. INSTALACJA - wieloelementowa realizacja artystyczna w konkretnej przestrzeni (miejscu, obiekcie itp.) zastanej, lub konstruująca taką przestrzeń.

157. INTARSJA - to technika zdobnicza polegająca na tworzeniu obrazu przez wykładanie powierzchni przedmiotów drewnianych (zwłaszcza mebli) innymi gatunkami drewna, czasem podbarwianymi. Wstawki umieszcza się w miejscu usuniętych fragmentów z powierzchni przedmiotu

158. ISLAMU SZTUKA - sztuka państw muzułmańskich, rozwijała się na terenach podbitych przez Arabów w VII w. i na początku VIII w. Objęła swoim zasięgiem Palestynę, Syrię, Mezopotamię, Persję, Turkiestan, Afganistan, Indie, Afrykę Północną oraz Półwysep Iberyjski. Zachowała trwałość i jednolitość form w ciągu wielu wieków. Powodem tego była monoteistyczna religia będąca religią życia publicznego, bez podziału na sferę religijną i świecką.

159. IZOKEFALIZM - (gr. isos - równy, kefale - głowa), sposób kompozycji układów wielofigurowych stosowany w rzeźbiarstwie i malarstwie polegający na tym, że głowy przedstawianych postaci znajdują się na tej samej wysokości

---