Katarzyna Lewandowska
Mirosława Marody i Anna Giza-Poleszczuk
Przemiany więzi społecznych.
Przemiany pracy.
Kategoria pracy należy do klasyki problemów będących przedmiotem badań socjologii - zajmuje także szczególne miejsce w rozwijanych w niej systemach teoretycznych.
Emil Durkheim w pierwszej swojej książce próbował opisać przemiany solidarności społecznej ze zmian jakim podlegał podział pracy.
Max Weber: zmiany w stosunku do pracy są główną przyczyną tworzenia się kapitalizmu, formacji społeczno-ekonomicznej [odmienność od społeczeństwa tradycyjnego].
Georg Simmel „Filozofia pieniądza”- praca jako czynnik zmieniający wartość obiektów, osób i czynności.
Praca- skupia centralne problemy socjologii [wiąże poziom działań jednostki z poziomem własności systemowych lub jak u Simmla obszar jednostkowych doznań z ich społeczną standaryzacją i obiektywizacją.
W współczesnej socjologii praca staje się samoistnym przedmiotem badań, traktowanym jako wydzielony obszar ludzkiej aktywności, realizowanej w różnych organizacjach społecznych.
Społeczny wymiar pracy analizowany jest przez badanie stosunków między ludźmi zatrudnionymi w jednej firmie, zakładzie oraz postaw wobec pracy jako takiej.
Zainteresowanie socjologów pracy skupia się na formach pracy, sposobach jej organizacji, relacjach pracowniczych, wartościach związanych z pracą, a także na bezrobociu, które stanowi dopełnienie pojęcia pracy.
W powszechnej świadomości praca łączy się z wytwarzaniem narzędzi i przetwarzaniem środowiska naturalnego.
Cechą pracy ludzkiej jest to, że celem bezpośrednim lub pośrednim jest pozyskiwanie środków służących podtrzymaniu egzystencji gatunku ludzkiego i świata- włącza te pojecie wszystkie formy aktywności ludzkiej, które nie są odpoczynkiem. Odpowiada to podziałowi we współczesnych społeczeństwach na sferę działalności zawodowej i sferę wypoczynku, jako na dwa podstawowe obszary ludzkiego działania co utrudnia socjologii pojmowania pracy w odpowiednich dla niej analizach.
To co jest pracą a co nie jest nią jest uwarunkowane historycznie i kulturowo.
Hannah Arendt: „Świat, w którym dokonuje się Vita Activa, składa się z rzeczy będących wytworami czynności ludzkich, ale chociaż rzeczy te zawdzięczają swe istnienie wyłącznie ludziom, nieustannie warunkują swych ludzkich wytwórców. Oprócz warunków, na których dane jest człowiekowi życie na ziemi, i częściowo poza nimi, ludzie nieustannie tworzą własne uwarunkowania, które, mimo swego ludzkiego pochodzenia i zmienności, mają tę samą siłę warunkowania co rzeczy naturalne".
Wśród "rzeczy" - "dzieł, czynów i myśli"- powinno się zamieścić społecznie wytwarzane pojęcie pracy, jako czynnika, który zwrotnie warunkuje nie tylko ludzkie działania, lecz także formy ich uspołeczniania.
Vita Activa: [trzy fundamentalne rodzaje ludzkiej aktywności]
Praca
Wytwarzanie
Działanie
Są one fundamentalne gdyż każde z nich odpowiada jednemu z trzech uwarunkowań, którym podległe jest życie człowieka.
Praca- aktywność konieczna do podtrzymania biologicznego trwania organizmu. Jest bardziej fundamentalna : podtrzymanie biologicznego życia jest konieczne by jednostka mogła się udzielać w innych dziedzinach życia kulturowego oraz łączy w sobie przed-społeczne fazy historii gatunku ludzkiego. Może być różnie zorganizowana i pojmowana => może różnie kształtować więzi społeczne i treść towarzyszących im zobowiązań.
Wytwarzanie- odnosi się do świata kultury [ekstensja]
Działanie- dotyczy najszerszej polityki i uwarunkowane jest faktem [decyzje podjęte przez jednostkę mają konsekwencje nie tylko dla niej całej ale dla całego społeczeństwa].
Praca jako element bycia w świecie- społeczności zbieracko-łowieckiej.
Wspólnoty zbieracko-łowieckie: [dwie role w naukach społecznych]
Negatywny przykład gospodarki przetrwania
Koronny argument w traktowaniu historii ludzkich społeczeństw jako wznoszącej się linii rozwoju, nie tylko gospodarczego, ale także ludzkiego.
Praca:
Zbieractwo- kobiety
Łowiectwo- mężczyźni- małe zwierzęta, uzupełnienie diety roślinnej
Zdobywanie pożywienia jest podstawowym zajęciem w społecznościach zbieracko- łowieckich, to tak naprawdę zajmuje mało czasu.
Praca nie wytwarza odrębnych, przynależnych tylko do tej formy aktywności, rodzajów uspołecznienia, nie tworzy podziałów społecznych, nie jest źródłem właściwych tylko jej społecznych uregulowań jest wpleciona w codzienny rytm bycia w świecie, na takiej samej zasadzie, na jakiej ma to miejsce u innych gatunków ożywionych.
Stan równowagi tych zgrupowań zostanie naruszony gdy nastąpi przejście do rolniczego i osiadłego trybu życia.
Rewolucja neolityczna: termin określający przechodzenie skupisk ludzkich od wędrownego trybu życia związanego ze zbieractwem, myślistwem i łowieniem ryb do trybu osiadłego, w którym źródłem utrzymania stało się rolnictwo i hodowla. Rewolucja neolityczna rozpoczęła się około 10 000 lat temu (około 7 000 lat przed naszą erą) wśród ludów Bliskiego Wschodu zamieszkujących obszary Mezopotamii, Syrii i Egiptu. Jednocześnie rozpoczęła się epoka kamienia gładzonego - neolit. Do około 4 000 r. p.n.e. proces osiedlania się objął już większość Europy, w tym Polskę. W czasie rewolucji neolitycznej powstawały osady, a następnie miasta niekiedy otaczane murami. Wynaleziono także sposób wykonywania naczyń z gliny, innym wynalazkiem było tkactwo.
Praca jako zadanie- społeczeństwa tradycyjne.
Społeczeństwo tradycyjne: formy organizacji społecznej, które istniały przed wyłonieniem się społeczeństwa nowoczesnego.
Osiadły tryb życia umożliwiał skrócenie okresu między narodzinami kolejnych dzieci, to zaś prowadziło do zwiększenia liczby ludności, zazwyczaj wyprzedzającej wzrost produkcji żywności.
Skutkiem wzrostu ludności były zmiany w systemie organizacji życia społecznego i zastępowanie egalitarnych systemów plemiennych przez systemy wodzowskie
6000 p.n.e. Bliski Wschód podział na pracujących i bezrobotnych.
Najwcześniejsze imperia powstały w Mezopotamii [region między Eufratem i Tygrysem był jednym z pierwszych, gdzie rozpoczęła się rewolucja neolityczna.
Rewolucja: Państwa-Miasta
Zorganizowanie pierwszego Miasta-Państwa przypisuje się Sumerom. Gospodarka oparta na w pełni już rozwiniętej specjalizacji.
Dwa aspekty:
Rozwój sztuki i rzemiosł
Wyodrębnienie się grupy społecznej, zawodowo zajmującej się religijnymi przejawami reakcji człowieka na formę życia, jaką narzucał mu cykl rolniczy.
Początkowo mają charakter teoretyczny. Ziemia należy do świątyń, świecki naczelnik przedstawicielem miejscowego bóstwa.
Zarządzanie opiera się na systemie biurokratycznym- pracę wykonują wyspecjalizowane zespoły, kierowane przez odpowiednie urzędy- rachunkowość [powoduje rozwój pisma]
Potem następuje umocnienie się władzy świeckiej wszelakie ziemie są własnością króla, państwa.
Pojawienie się rozbudowanej administracji państwowej.
Rzemieślnicy są „ludźmi świątyni” lub „ludźmi króla”.
Kto nie radzi sobie z przyznanymi mu zadaniami, spada na niższe szczeble hierarchii społecznej.
Wraz z napływem kolejnych najazdów „stary sumeryjski ustrój socjalizmu państwowego zaczął się załamywać”.
Owe załamanie dało się odczuwać w narastaniu zróżnicowania majątkowego.
Na początku świątynie pomagały rzemieślnikom ale wraz z upływem czasu zaczęły dawać tylko pożyczki na wysoki procent co powodowało wysokie zadłużenie się rzemieślnika. Sytuacje mógł tylko umorzyć król.
Zadaniem starożytnych systemów prawa jest ustanowienie sprawiedliwości- praw.
Grecka polis: klub tylko obywateli oraz mężczyzn.
Grecy pogardzali pracą
Dla Rzymian nie pracowanie jest przede wszystkim wskaźnikiem wysokiej pozycji społecznej. Liczyło się bogactwo i urodzenie.
W Grecji podstawowym podziałem jest podział na obywateli, metojków i niewolników.
W Rzymie wolni obywatele dzielą się na stany- zwykłych obywateli, dekturionów, ekwitów i senatorów- podział ten opiera się na cenzusie majątkowym, którego podstawowym zasobem jest ziemia.
Cechy, które rozmazywały podział stanowy to:
Angażowanie cudzej i własnej przedsiębiorczości
Pogoń za zyskiem
Zabieganie o przychylność tych najbogatszych
Wykorzystywanie każdej okazji by powiększyć majątek
Świat średniowiecza to świat wsi, zaś świat imperium rzymskiego to miasta [gospodarka agralna]
Oblicze społeczeństwa średniowiecznego kształtuje ruralizacja ludności.
Najeźdźcy:
Uciekający ludzie osiedli
Wspólnoty barbarzyńskie są głęboko zróżnicowane społecznie [ludzie słabi, silni, bogaci, biedni itd.]
Chęć zachowania własnej odrębności powoduje, że najeźdźcy najpierw najeżdżają wsie, w których potem zamieszkują- łatwiej im zachować stare zwyczaje [prawo salickie]
Stopili w jedna całość 3 barbarzyństwa: swoje własne, barbarzyństwo starego świata rzymskiego i barbarzyństwo pierwotnych sił.
Dżuma przerwała uspołecznienie- powrót do pogaństwa, wyrafinowanych tortur, rozpasania i bezprzykładnego „despotyzmu miarkowanego mordem”- prawo silniejszego.
W okresie wczesnego średniowiecza kategorie wykorzystywane do opisu społeczeństwa mają charakter bipolarny np. na ubogich i bogatych, na duchowieństwo i na ludzi świeckich.
XI w. rozróżnienie:
Ci, którzy się modlą
Walczą
Pracują
W średniowieczu rycerstwo jak i duchowieństwo żywiło wstręt do pracy.
Wg chrześcijańskich teologów ludzie powinni się troszczyć o zbawienie duszy, a nie o dobra materialne
Pracujący [laboratores] są nieodłączną częścią organicznej wizji społeczeństwa, które nie mogłoby bez nich żyć.
Tomasz z Akwinu [XIII w.] praca na 4 cele:
Daje środki do życia
Powinna unicestwiać lenistwo
Powinna poskramiać pożądliwość przez umartwienie ciała
Pozwala czynić jałmużnę
Celem gospodarki średniowiecznej jest umożliwienie ludziom przetrwania a nie bogacenia się.
Udział pracy w społeczeństwie tradycyjnym:
Podział ludzi na pracujących i nie pracujących-> podział zadań
Treść zadań jest definiowana kulturowo. Do podziału zadań dochodzi poprzez odwołanie się do religijnego porządku świata. Praca jako powołanie.
Praca związana głównie z produkcją żywności. Segmentacja społeczeństwa na relatywnie niezależne jednostki terytorialnie ,a nie funkcjonalne.
Terytorialnie wydzielone społeczności są w zasadzie samowystarczalne w swym funkcjonowaniu => tworzą rodzaj wspólnot bazowych dla społęczeństw typu tradycyjnego.
Miasta średniowieczne skoncentrowane są na wymianie.
Denaturalizacja pracy- społeczeństwo nowoczesne.
Podział na pracujących i nie pracujących jest oparty na kryterium zatrudnienia
Praca staje się zatrudnieniem gdyż pojawia się rzeczywisty podział pracy- ogół czynności, które mają podtrzymywać życie ulegają dalekiej specjalizacji, która jest podporządkowana względom ekonomicznym
Na plan dalszy schodzi produkcja żywności. Pierwszoplanowa jest produkcja przemysłowa, rozbudowaniu także ulega sektor administracyjny i usługowy
Miasto staje się najbardziej znaczącą przestrzenną formą skupienia ludności. Nie jest już wspólnotą bazową.
Ani wieś czy miasto nie są już samowystarczalne w swym funkcjonowaniu
Pojawia się złożona sieć zależności łączących wszelakie formy przestrzennych i społecznych skupień ludzi.
Czynniki towarzyszące zmianom racjonalności:
Jednostka zaczyna dbać bardziej o własne interesy
Kalkulować może zacząć ten kto ma jakiś już swój kapitał i wierzy, że może go pomnożyć.
Praca leżąca u podstaw społeczeństwa nowoczesnego staje się całkowicie denaturalizowana => praca już nie wiąże się z podtrzymaniem życia.
Praca zostaje oddzielona od wytwarzania, a jednocześnie zostaje mu podporządkowana.
Coraz bardziej wyraźne różnice między miastem a wsią.
Denaturalizacja pracy wiąże się też z tym, że praca nie jest już podporządkowana naturalnemu cyklowi życia, w którym procesy przeplatają się z okresami odpoczynku.
Następuje zdyscyplinowanie ludzkiego ciała:
Punktualność
Posłuszeństwo
Umiejętność wykonywania rutynowej pracy
Celem karania nie jest pokuta ani represja => normalizuje- pochodna użyteczności, rozpatrywanej pod kątem wydajności i efektywności.
Kapitalizm poprzedzony był rozbiciem tradycyjnej formy uspołecznienia pracy. Rozbicie wspólności lokalnych jako wspólnot bazowych. Początkowo ich miejsce zajęły rodziny
Po Pewnym czasie miejsce warsztatów zajęły fabryki.
Związywanie ludzi z przedsiębiorstwem nie ograniczało się tylko z podwyżką płac. Z czasem przedsiębiorcy zaczęli im budować osiedla, otwierać specjalne sklepy i kasy pożyczkowe, a także uruchamiać opiekę zdrowotną i programy emerytalne.
Zaczyna się pojawiać się nowy system społeczny oparty na kontrakcie między kapitałem [pracodawcy], a pracą [pracownicy] oraz państwem [rząd]. Angażowanie się państwa w inwestycje publiczne ma zagwarantować pracownikom stałe zatrudnienie.
Było to spowodowane tym, że było trzeba utrzymać bezrobotnych jako zastępczą siłę roboczą.
Dematerializacja pracy.
Rutyna, która była podstawą pracy sprowadzała ją do podziału czynności.
Owy świat rutyn zaczyna kruszyć się w latach 80-tych.
Podłożem tych zmian był okres nasilonej konkurencji między komunistycznym wschodem, a kapitalistycznym zachodem.
Rewolucja przemysłowa ustąpiła miejsce rewolucji konsumenckiej.
Ludzie pracują po to by zaspokoić swoje pragnienia
Przejście z organizowanego kapitalizmu do epoki kapitalizmu zdezorganizowanego.
Dematerializacja pracy- we współczesnych gospodarkach praca jest coraz większej mierze organizowana nie tyle wokół wytwarzania przedmiotów, ile wokół operowania abstraktami i ideami.
Praca prznika do życia prywatnego jednostki
Podstawowymi obszarami gdzie następuje dematerializacja pracy są obszary dotyczące zasobów ludzkich i marketingu
Dzisiejsza gospodarka opiera się na elastycznym systemie zatrudnienia.
Dwa zasadnicze segmenty pracy:
Rdzeń- wysoko wykwalifikowani pracownicy. Nieliczna
Peryferia:
Ludzie pracujący w pełnym wymiarze godzin lecz o umiejętnościach łatwo dostępnych na rynku
Osoby pracujące w niepełnym wymiarze godzin, pracujący na zasadzie podkontraktów, pracujący w kilku miejscach naraz. Pracownicy buforowi.
Pracownicy rdzenia mają być elastyczni funkcjonalnie tzn. robić to co firma każe.
Pracownicy peryferii są zatrudnieni wtedy gdy ich potrzebują a potem zwalniani- elastyczność numeryczna.
Skutki ww.:
Zmiana nastawień i nawyków pracowniczych- destrukcyjne pod względem jednostki jak i firmy.
Upadek polityki i instytucji odwołujących się do pojęcia interesu klasowego,
Praca staje się dobrem rzadkim- praca się dematerializuje- wraz z postępem technicznym coraz bardziej zmniejsza się ten zakres działań, do wykonywania których ludzie są potrzebni. Zwiększa się liczba bezrobotnych.
Mirosława Marody i Anna Giza-Poleszczuk: Przemiany więzi społecznych.
- 1 -