LITERATURA ŚREDNIOWIECZA
Cechy literatury epoki :
Anonimowość - większość utworów nie była podpisywana, miało to na celu ukrycie się autora za dziełem, a przez te wyeksponowanie jego wartości dydaktycznych, moralnych czy teologicznych.
Dydaktyzm - fabuła podporządkowana była roli wychowawczej, miała rozpowszechniać przede wszystkim wzorce moralne. Najczęściej jednak podejmowała tematy religijne (teocentryzm)
Dwujęzyczność - literatura pisana była tylko po łacinie, która była uniwersalna (tzn. znano ją we wszystkich krajach), ponieważ języki narodowe uważane były za niedoskonałe. Nie mogły zatem traktować o sprawach ważnych (np. teologicznych). U schyłku średniowiecza w miarę kształtowania się języków ojczystych, zaczęło rozwijać się piśmiennictwo rodzime.
Rękopiśmienność
Alegoryzm - utwory zawierały ukryte przesłanie, odwołujące się do tradycji religijnej, literackiej lub kulturalnej.
Najpopularniejsze gatunki literackie to:
- kazania,
- pieśni religijne,
- hagiografia - utwory opowiadające o życiu świętych,
- tzw. „przykłady” - umoralniające opowiadania,
- legendy i opowieści hagiograficzne.
Utwory o tematyce świeckiej to np. epos rycerski (fr. chanson de geste - piesni o czynach), opiewający dokonania prawdziwych lub legendarnych rycerzy oraz pisane na dworach kroniki. Chętnie zażywano tez rozrywki przy komedii mięsopustnej, satyrze, pieśni biesiadnej.
Wzorce osobowe promowane przez ówczesną literaturę to władca, święty i rycerz. W poezji rycerskiej pojawia się także postać damy serca, kobiety uwielbianej, idealizowanej, przedmiotu miłości platonicznej, bez szans na realizację.
BOGURODZICA
Forma tego utworu nawiązuje do pieśni religijnej zwanej kierleszem (od wezwania Kyrie eleison), znanej już od X wieku. Sama Bogurodzicę trudno datować - uczeni wskazują, ze powstała ona między XI a XIV wiekiem. Najstarsza część - dwie pierwsze zwrotki - najczęściej są datowane na XIII wiek. Anonimowy autor prawdopodobnie był duchownym.
Była pieśnią niezwykle popularna, stanowiła jedną z dwóch hymnów Jagiellonów. Śpiewano ją np. przed bitwa pod Grunwaldem.
"Bogurodzicę" tworzą dwie strofy: pierwsza składa się z trzech wersów, druga z sześciu. Po każdej zwrotce w wersji uwspółcześnionej występuje refren zapisany w języku greckim - Kyrie eleison (Panie, zmiłuj się). Rozpoczynające pieśń dwa wersy są apostrofą skierowaną do Matki Boskiej, w której zbiorowy podmiot liryczny wychwala jej imię. Określenia, jakich używają wierni, wynikają z dogmatycznych właściwości Maryi - dziewictwo, szczególne umiłowanie przez Boga i wreszcie wybór na rodzicielkę Jezusa. Podmiotem lirycznym w utworze są wierni, chrześcijanie (podmiot zbiorowy), adresatem zaś jest Matka Boska - pośredniczka między człowiekiem a Bogiem. Akceptujący swoje miejsce w świecie podmiot liryczny nie zwraca się bezpośrednio do stojącego najwyżej w hierarchii wszystkich bytów Pana, tylko do Maryi. Treść pieśni koncentruje się wokół wezwań i próśb osoby mówiącej. Są one uporządkowane według określonego systemu - od ogólnych do szczegółowych.
Trzeci wers kończący pierwszą strofę ma inny charakter, nie jest już tak uroczysty, przypomina raczej zdanie rozkazujące, które w znacznym stopniu kontrastuje z wcześniejszą apostrofą. "Zyszczy nam, spuści nam" przybiera formę ogólnej prośby o wstawiennictwo Maryi u Pana, zaimek "my" oznacza, że modlący wyrażają wolę większości.
Druga strofa także rozpoczyna się apostrofą, ale nie ma ona tak uroczystego i rozbudowanego charakteru jak ta, która otwiera utwór. Podmiot liryczny zwraca się do Chrystusa, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela ("Twego dziela Krziciela, bożycze") wysłuchał ludzkiej modlitwy-błagania ("Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze" - ten wers, jak i następny, jest dopełnieniem apostrofy). Poza rozpoczynającym drugą strofę zwrotem bezpośrednim pozostałe wypowiedzenia przybierają formę zdań rozkazujących, które wyrażają konkretne ludzkie prośby o szczęśliwe życie na ziemi ("zbożny pobyt") i wieczne w raju ("rajski przebyt").
"Bogurodzica" jest tekstem o charakterze intelektualnym, świadczą o tym: misterna konstrukcja (od ogólnego pozyskania do próśb szczegółowych), symbolika liczb (tak ważna w średniowiecznej kulturze) oraz treści niepodanych dosłownie. Liczby trzy (dogmat Trójcy Świętej) i cztery (kwadrat cnót kardynalnych) są "wpisane" w tekst. Pierwsza strofa składa się z 3 wersów, druga z 6 (2x3), a czwórkę - symbol męstwa, sprawiedliwości, roztropności, umiarkowania - tworzą: Bóg, Maryja, Jan Chrzciciel i Chrystus.
"Bogurodzica" nie ogranicza się tylko do modlitewnego charakteru, wykracza poza granice gatunku, skłania do refleksji na temat ludzkiej egzystencji. Człowiek naznaczony grzechem pierworodnym, rozdwojony w sobie (dusza, ciało), wewnętrznie słaby prosi Boga o pomoc, gdyż wie, że sam nie zdoła wygrać ze złem i w konsekwencji nie osiągnie prawdziwego szczęścia - życia wiecznego.
Te wszystkie elementy czynią z "Bogurodzicy" niekwestionowane arcydzieło polskiej liryki średniowiecznej.
Środki stylistyczne: apostrofa, kompzycja paralelna, antytezy, refren, rymy zewnętrzne i wewnętrzne
LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI
Znamy kilka tytułów analizowanego utworu: Lament świętokrzyski, Posłuchajcie bracia miła, Żale Matki Boskiej pod krzyżem. Pierwszy tytuł pochodzi od benedyktyńskiego klasztoru Św. Krzyża na Łysej Górze, gdzie tekst był przechowywany. Wiersz powstał w drugiej połowie wieku XV, zapisał go w latach 70. przeor klasztoru, Andrzej ze Słupi. Jest to obok Bogurodzicy najwspanialszy przykład polskiej liryki średniowiecznej.
Podmiotem licznym autor uczynił Matkę Bożą. Utwór ma formę monologu Maryi stojącej pod krzyżem, na którym wisi jej syn, Jezus. Motyw ten był często wykorzystywany zarówno w malarstwie średniowiecznym, jak i w apokryfach. Pieśń składa się z ośmiu zróżnicowanych pod względem długości i budowy strof.
Utwór rozpoczyna się apostrofą Maryi do wszystkich ludzi; Matka Chrystusa prosi ich o wysłuchanie jej historii o tym, co stało się w Wielki Piątek:
Posłuchajcie, bracia miła, |
Maryja zakłada dobrą wolę słuchających jej ludzi, dlatego mówi do nich z czułością i przyjaźnią: „bracia miła”. Prosi ich nie tylko o wysłuchanie, ale także o współcierpienie wraz z nią, o okazanie jej litości.
Pierwsze dwie czterowersowe strofy pełnią rolę wprowadzenia do właściwego lamentu. Maryja zarysowuje przyczynę swojego cierpienia, którą jest śmierć jej jedynego syna. W tych strofach pojawiają się określenia ekspresywne, dwukrotnie występuje przymiotnik krwawy: „kcęć wam skorżyć krwawą głowę” i „krwawe gody”, co podkreśla tragizm głównej bohaterki. Druga zwrotka kończy się wersami:
Jednegociem syna miała |
Paralelizm składniowy, uwydatniony jeszcze rymem wewnętrznym (jednegociem - tegociem) i zewnętrznym (miała - ożalała) podkreśla wielkość straty „jedynego syna”.
W trzeciej strofie nie pojawiają się już żadni adresaci, jest to liryka pośrednia. Maryja opisuje scenę ostatnich chwil Jezusa. Po raz kolejny pojawia się dwukrotnie epitet krwawy, dwa razy powtórzony jest także epitet ciężki. Maryja mówi w czasie teraźniejszym, co uwydatnia ekspresję - czytelnik wiersza staje wraz z nią pod krzyżem, wraz z nią cierpi.
strofa czwarta i piąta zawierają apostrofy Matki do Syna. Są to fragmenty najbardziej przejmujące. Maryja zwraca się do Jezusa bardzo czule, używając zdrobnień („synku”, „głowka”) i czułych określeń („miły”, „wybrany”). Chce dzielić cierpienie z Chrystusem oraz ulżyć mu w niedoli - podeprzeć jego opadającą głowę, wytrzeć krew na ciele, dać pić. Bohaterka powołuje się na swoje macierzyństwo i służbę dla Syna.
Zwrotka szósta to pełen wyrzutu zwrot do Archanioła Gabriela. Maryja odwołuje się do sceny Zwiastowania, w której anioł obiecywał jej szczęście, mówiąc:
"Panno, pełna jeś miłości!" |
Obietnica ta nie została spełniona, Maryja nie czuje miłości, ale „smutek” i „żałość”.
Strofa następna przybiera formę apostrofy do wszystkich matek. Maryja utożsamia się z nimi i życzy im, aby nigdy nie doświadczyły tak ogromnego jak ona cierpienia. Utwór zamyka powtórna apostrofa do Chrystusa, podkreślająca wyjątkowość jego śmierci. Jest on „jedynym” synem Maryi, będzie ona trwać przy nim do końca.
Lament świętokrzyski to pierwszy polski wiersz, w którym zawarte zostały liryczne przeżycia, wzruszenia podmiotu. Autor czyniąc podmiotem Maryję wyposażył ją we wszystkie emocje ludzkie, takie jak żal, poczucie straty, nieszczęścia, smutku, a nawet bunt. Utwór można uznać za odmianę średniowiecznego gatunku o nazwie planctus(lament, płacz, żal, narzekanie). Wielokrotnie występujące w wierszu apostrofy do różnych osób (ludzi, Chrystusa, anioła Gabriela, matek) mogą świadczyć o tym, że był on fragmentem misterium przedstawiającego wydarzenia wielkopiątkowe.