Anna Martuszewska
Poetyka powieści dojrzałego realizmu
(1876-1895)
DIALEKTYKA NARRATORSKICH POZYCJI.
Podstawowy atrybut narratora w powieści klasycznej i realistycznej - jego wszechwiedza. Wiedza narratora w polskiej powieści biedermeierowskiej i pozytywistycznej powieści tendencyjnej.
Biedermeier - narracja auktorialna (wg Stenzla). Narrator często podkreśla swą identyczność z żywym, realnym autorem. Komentuje słowa i myśli bohaterów, wiąże poszczególne części kompozycyjne, udziela pouczeń czytelnikom. Narrator moralista. Jego wiedza dotyczy głównie etyki.
W partiach wstępnych, gdy następuje prezentacja świata przedstawionego, pozycja narratora ograniczona jest przez obserwację.
W polskiej współczesnej powieści pozytywistycznej nadal występuje narrator auktorialny. Ujawnia się przez zdania uogólniające (wczesna Orzeszkowa). Podstawowe funkcje uogólnień to:
- ocena,
- typizacja,
- klasyfikacja świata przedstawionego w kategoriach pochodzących spoza niego.
Narrator nie tylko moralista, ale nauczyciel prawd moralnych i społeczny wychowawca odbiorcy. Wyższość narratora nad bohaterami.
Wewnętrzna i zewnętrzna krytyka tendencyjności
Lata 80. - krytyczne spojrzenie na literaturę tendencyjną. Upada optymistyczny program przemiany świata na lepszy, leżący u podstaw powieści tendencyjnej. Krytyka bohaterów pozytywnych i wszechwiedzy narratora. Pojawiają się informacje o francuskiej prozie realistycznej i naturalistycznej. Elementy nowego programu literalnego - koncepcje związku między literaturą a nauką. Postulat zajmowania przez pisarza stanowiska myśliciela, badacza spraw społecznych. Według Orzeszkowej, pisarz ma być encyklopedystą.
Kategoria przedmiotowości - usunięcie autora poza powieść. Subiektywne przedstawienie świata, dążenie do likwidacji przerostu komentarza autorskiego. Pozycja naukowa.
Ujawnianie się wiedzy narratora w polskiej powieści dojrzałego realizmu. Nie jest jednolitym zjawiskiem typ wiedzy narratorskiej - uogólnienia służą wprowadzeniu bohaterowi jego charakteru (Marrene-Morzkowska, Zachariasiewicz, Rodzina Połanieckich). Uogólniony opis (często w Lalce). Pojawiają się już tylko uogólnienia o charakterze klasyfikująco-typizującym. Uogólnienia wyrażone za pomocą mowy zależnej i pozornie zależnej (Lalka) nie maja już tak mentorskiego charakteru, bo są na pograniczu sądów narratora i bohatera.
Wiedza narratora przejawia się w przysłówkach - „rzeczywiście”, „istotnie”, „w samej rzeczy”, „słusznie”, w komentarzach uzupełniających, w znajomości przeżyć psychicznych bohatera.
Obserwacja wnioskująca - początkowa partia utworu, wszelkie wprowadzenia do rozdziałów, bohaterów; odgrywa rolę (obserwacja narratorska) w narracji 3-osobowej; bardzo ważnym elementem w filozofii pozytywnej, nauce, naturalizmie. Po obserwacji zostaje dołączona potrzeba jej przetworzenia, ujęcia zaobserwowanych zjawisk jako przejawu zachowania praw rządzących rzeczywistością
Obserwacja towarzysząca bohaterowi
obserwacja prowadzona niezależnie od bohatera, bez jego obecności - typowa dla powieści wcześniejszego okresu (Kraszewski). W latach 1876-1895 - wstępna panoramiczna prezentacja świata przedstawionego bohaterów. Pojawia się pod sam koniec obserwacji. Kreacja hipotetycznego obserwatora
obserwacja prowadzona w obecności bohatera, nadrzędna wobec niego - pojawia się bohater, narracja towarzyszy jego ruchom, obserwacja prowadzona jest z punktu widzenia narratora i jego językiem wyższość narratora nad bohaterem.
obserwacja prowadzona z przestrzennego punktu widzenia bohatera, uwzględniająca w pewnym stopniu jego możliwości percepcji świata - pod względem językowym związana wyłącznie z narratorem. Jednak punkt widzenia narratora coraz bardziej przesuwa się w stronę bohatera. Przede wszystkim pod względem przestrzennym. Narrator obserwuje tak, jakby stał na miejscu bohatera. Pole widzenia narratora ograniczone polem widzenia bohatera (Prus, Orzeszkowa)
obserwacja prowadzona z perspektywy postaci powieściowych - raczej w latach 1876-1895 mozolne odchodzenie od narracji personalnej, najczęściej niekonsekwentne i niepełne. Narrator jeszcze kontroluje myśli bohatera, choć nie do końca; może być też perspektywa jakiejś zbiorowości (K. Junosza)
Prus - metoda różnych punktów widzenia - postać Wokulskiego.
Czy tylko relacja? Narracja relacjonująca duży dystans czasowy i przestrzenny między narratorem a światem przedstawionym. Gdy dystans czasowy - relacja, gdy przestrzenny - panorama.
„Przezroczystość” - przezroczysta narracja to wypowiedź, w której dominuje nastawienie na fabularne stany rzeczy, zdarzenia, działania, przeżycia bohaterów, wypowiedzi, w której ulegają zatarciu odwołania do postawy narratora, do okoliczności towarzyszących faktowi opowiadania. Narracja taka uwyraźnia tylko jedno swoje odniesienie do świata przedstawionego, jak gdyby jednostronnie motywowana przez przebiegi zdarzeń wyłaniające ją z opowieści narratora, w konsekwencji - przenikliwe dla nich (Sławiński).
W latach 1876-1795 przezroczystość jako podkreślanie opozycji języka tej powieści wobec języka będącego w tych latach synonimem literackości (poezja), a także jako znaczenie opozycji w stosunku do stylu narracji powieści biedermeierowskiej i tendencyjnej.
Narracja pierwszoosobowa:
„uprzedmiotowiony” pamiętnik - duży dystans czasowy, o perfektywnym charakterze, narracja niemal przedmiotowa, wybijają się na plan pierwszy losy bohatera.
pamiętnik obok narracji trzecioosobowej - tylko jeden wypadek Pamiętnik starego subiekta - uzupełnienie narracji. Postać Rzeckiego widoczna we wszystkim, prezentuje stopniowe zmniejszanie się dystansu czasowego w Pamiętniku tak, że pamiętnik ten przekształca się w dziennik, można dostrzec w nim coś z gawędy - odwołanie się do ustnego sposobu opowiadania, kompozycja inwersyjna.
późnopozytywistyczny dziennik intymny - Bez dogmatu - jedyny utwór w formie dziennik intymnego
mikroformy posługujące się narracją pierwszoosobową - wtręty powieściowe, list, rzadziej pamiętnik, dziennik intymny wtrącony w partię narracyjną. Posiada swego autora, jest nim bohater, adresat też jest bohaterem (zbliża to do dialogu), z drugiej strony, wypowiedź ma charakter pisemny. List niemal w każdym utworze powieści dojrzałego realizmu. Specyficzny typ dokumentu ludzkiego - stąd funkcje świata przedstawionego, też funkcja kompozycyjna, humorystyczna (np. naiwny punkt widzenia). Pamiętnik i dziennik pojawiają się rzadziej, rzuca się w oczy język emocji, zdania pytajnikowe, wykrzyknikowe, równoważniki zdań, opozycja do beznamiętnej narracji
narracja oparta na wypowiedzi ustnej - rzadkość (Marrene-Morzkowska). Dwa bieguny Orzeszkowej - we wstępie i zakończeniu sytuacja ustnego opowiadania, występowanie zwrotów do odbiorcy - bohatera, zbliża się bardziej do „uprzedmiotowionego” pamiętnika.
Podstawową cechą narracji polskiej powieści dojrzałego realizmu jest antynomiczność, wszechwiedza narratora, auktorialna narracja w opozycji do pojawiającej się wewnątrz tej narracji pozycji obserwacyjnej. Pierwszoosobowa narracja nie odgrywa wielkiej roli. Jedynie Pamiętnik starego subiekta.
CZAS I PRZESTRZEŃ
Czasoprzestrzenny dystans narratora wobec świata przedstawionego. Zmierzanie narracji powieści dojrzałego realizmu w stronę prozy naukowej i jej obiektywizacja. Brak zsynchronizowania „tu i teraz” sprawia, że dystans czasowy i przestrzenny między narratorem a światem przedstawionym określa się jako duży, związany z szerokim horyzontem narracyjnym. Najbardziej znamienną cechą polskiej powieści dojrzałego realizmu są nieustanne zmiany perspektywy czasu i przestrzeni. Dokonują się przeważnie bez żadnego uzasadnienia, co ma związek z wszechwiedza narratora.
Konstrukcja czasu i przestrzeni w świecie przedstawionym:
„historyczny” czas i „autentyczna” przestrzeń - pierwsze zdanie Lalki najdoskonalszy przypadek tego typu czasu i przestrzeni. Pojawienie się konkretnej daty, sugerujące, że czas zdarzeń powieściowych mieści się w czasie historii. Przytoczenie faktów historycznych spełnia identyczną funkcje. Posługiwanie się autentycznymi nazwami geograficznymi mającymi charakter jednostkowy, odsyłają do desygnatów konkretnych. W rezultacie prowadzi to czytelnika do przekonania, że spotyka się on z opisem określonego odcinka czasowego, historycznego i istniejącej realnie przestrzeni.
„uprawdopodobnianie” czasu i przestrzenie w świecie przedstawionym - ten typ kształtowania czasu i przestrzeni jest stosunkowo najczęstszy. Polega na pojawianiu się w utworze obiektywnych miar upływu czasu i wielkości przestrzeni oraz na obdarzaniu przedstawionej przestrzeni nazwami prawdopodobnymi, utworzonymi na wzór nazw realnych. Odwołanie się do pór dnia i roku, każdy rozdział placówki i Lalki zawiera określenia kolejnych miesięcy czy pór roku.
relatywizacja czasu i przestrzeni - nie ma odwołania do czasu i przestrzeni istniejącej poza utworem. Określenia: „tydzień później”, „na prawo”.
wartościowanie przestrzeni i czasu - opozycja pomiędzy przestrzenią nacechowaną polskością i przestrzenią pozostałą (schemat marnotrawnego syna ojczyzny), wartościowanie przyrody ojczystej (opisy Orzeszkowej - Australijczyk), opozycja między przestrzenią natury a przestrzenią kultury (Cham - wieś (+) i miasto (-) ); w sposób zakamuflowany waloryzowanie czasu i przestrzeni związanych z określonymi wydarzeniami historycznymi, stanowiącymi symbol polskości (mogiła Jana i Cecylii z Nad Niemnem - pojawia się czas mityczny i sakralna przestrzeń). Waloryzacja przestrzeni obcej - Węgry z okresu Wiosny Ludów w Pamiętniku starego subiekta - chyba jedyny przypadek przywołania przestrzeni leżącej poza ziemią polską.
Rola czasu i przestrzeni w kreowaniu postaci - postaci związane z walkami narodowowyzwoleńczymi w zależności od czasu, Wiosna Ludów, powstania narodowe, chłopi pańszczyźniani, później wolni, ewolucja burżuazji, inteligencji - pokolenia. Bohaterowie charakteryzowani poprzez ukazanie ich związków z przestrzenia naturą, kulturą (Nad Niemnem - Jan Bohatyrewicz wtopiony w naturę, Emilia Korczyńska - zamknięta przestrzeń salonu).
POSTAC W KONTEKŚCIE SPOŁECZEŃSTWA
Postać bohatera w polskiej powieści biedermeierowskiej i tendencyjnej - rola narratora w kreowaniu postaci. Charakter narratora ma postać wartościująca. W powieści tendencyjnej dochodzi do typizacja bohatera, bohater kreowany jednocześnie statycznie, schematycznie, znacząca onomastyka, bohater to postulaty obserwacji w kreacji postaci bohaterów polskiej powieści dojrzałego realizmu
Rola narratorskiej obserwacji w kreacji postaci bohaterów polskiej powieści dojrzałego realizmu. Postać wprowadzona na początku powieści (Kraszewski, Orzeszkowa). Stopniowa prezentacja postaci w różnych partiach utworu (Prus, Orzeszkowa, Sienkiewicz). Opis postaci przeważnie włożony w usta narratora (punkty widzenia u Prusa), ale nie zawiera już bezpośredniej oceny bohatera, pewien typ obiektywizmu, drugi biegun - niejednoznaczne kreowanie postaci narratora (Lalka - Wokulski).
Rola onomastyki w kreowaniu postaci - podstawowa cecha indywidualizacji - obdarzenie imieniem i nazwiskiem. Ważniejsze nazwisko - więcej mówi o bohaterze. Imiona uderzają swym kalendarzowym rodowodem. Niektóre nazwiska tworzone sztucznie, inne autentycznie. Grupy zjawisk:
nazwiska autentyczne - związane z noszącymi je faktycznie znanymi osobami. Odsyłają do nich lub do czasu, w którym żyły (Izabela Łęcka czyta książkę Zoli);
częste nazwiska autentyczne (jednak jeszcze nie pospolite) występują raczej rzadko. Furman Wysocki z Lalki. Noszą je przeważnie postaci drugoplanowe i epizodyczne;
rzadkie nazwiska autentyczne - np. Wokulski, Bohatyrewicz. Indywidualizują głównych bohaterów i pełnia tez funkcje w kształtowaniu typu realizmu utworu;
nazwiska fikcyjne - tworzone zawsze z myślą o poprawności językowej i powiązane z bohaterami o odpowiednim dla niech statusie społecznym. Współtworzą postać prawdopodobną;
nazwiska znaczące - rzadko. Postaci drugoplanowe, należące do tła, wnoszą akcent humorystyczny - fabrykant piwa Korkowicz.
Pojawia się kilkakrotnie nagromadzenie wielkiej ilości nazwisk - wesele (Nad Niemnem) - rola zwielokrotnienia bohaterów.
Dialog to teren ekspresji bohaterów. Powieść dojrzałego realizmu zmierzała w stronę prezentacji scenicznej. Dialog odgrywa rolę istotną w powieści tendencyjnej. Dialog służył przekazywaniu tez i sporów ideologicznych. W powieści dojrzałego realizmu uzyskuje cechy kolokwialności, służy przekazywaniu informacji. Funkcja charakterystyczna informuje o cechach rozmówcy, dialog sytuacyjny. Dialog (fonetyka) pozwala zaliczyć postać do jakiejś grupy społecznej. Dialektyzacja dialogu. Postać bohatera z ludu (jego sposób wyrażania myśli, widzenie świata, itp.). Charakterystyka postaci obcoplemiennych - stylizacja dialogu (leksyka, fleksja, słowotwórstwo, fonetyka) nigdy dialog w całości nie jest przytaczany w obcym języku; czasem uzupełniony obcymi zwrotami - zabieg spowodowany puryzmem językowym. Pisarzy walczących z rusyfikacją, germanizacją. Dialog, język ezopowy, przekazywanie ukrytych treści - dążność dialogu do wyrwania się spod kontroli narracji, stąd pojawienie się w nim zdań uogólniających.
Postać w kontekście środowiska rzeczy - postać na tle rzeczy: sklep, salon, uzależnienie od środowiska geograficznego i biologicznego (Lalka, Placówka). Opisy rzeczy - wartość nadana im przez historię, obraz świata, który bezpowrotnie minął, sprawozdawcza pozycja narratora (pokój Rzeckiego, pełno rzeczy, nadmiar sprawia, że stają się one wartością sama w sobie), rzeczy rządza losami ludzi - posag panny - kamienica sprzedawana, dziedziczona.
Postać w kontekście społecznym - działalność bohaterów ograniczona przez kondycję socjalną. Bohater przede wszystkim reprezentuje pewne środowisko. W założeniu autorskim życiowa motywacja bohatera często społeczna, psychologiczna, i biologiczna zawsze związane z jego sytuacją socjalną. Uogólniająco-typizujący charakter posiadają często tytuły rozdziałów (Brzydka panna, Piękne panny Emancypantki). Opis postaci może odwoływać się do cech jakiejś grupy społecznej.
Galeria postaci. Pojawiają się postaci przedstawiciele wszelkich grup społecznych i zawodowych, poszerzenie galerii postaci w stosunku do poprzedniego okresu. Arystokracja, szlachta ziemiańska, drobna szlachta, mieszczanie, postacie z ludu, lud miejsku, czasami lekarz, naukowiec, środowisko inteligenckiej młodzieży, Żydzi, niemieccy koloniści, ale brak Rosjan.
Wartościowanie bohaterów zależy od konstrukcyjnej roli postaci:
związek z ideą patriotyczną - pozytywni bohaterowie posiadają powstańczą przeszłość (mowa ezopowa) albo służą krajowi swoja praca dla ogółu. Postaci ujemne - cechy kosmopolityczne, stąd wyraźną rolę w kreacji bohatera pełnił życiorys;
stosunek do pracy - pozytywni bohaterowie rzetelnie i ofiarnie pracują, negatywni to próżniacy;
miejsce w społeczeństwie dzielącym się na krzywdzących i krzywdzonych - postać człowieka cierpiącego, skazanego przez układy społeczne na ponoszenie klęsk życiowych, zostaje waloryzowana coraz bardziej dodatnio; osoba przyczyniająca się do krzywdy innych - ujemnie..
W charakterystyce bohaterów coraz większą rolą odgrywają ich czyny i opinie pozostałych bohaterów. Postaci dodatnie powieści lat 80. często ponoszą klęskę, są tym samym bardziej ludzkie.
Ukazywanie psychiki bohatera:
za pomocą prezentowania zewnętrznego opisu postaci, np. odzwierciedlenia stanu psychicznego przez posłużenie się opisem jego fizjonomii (rysy twarzy, rumieńce, mimika);
podawanie przeżyć psychicznych w postaci mowy niezależnej, czyli formułowanie myśli bohatera jako niezależnego od narracji przytoczenia z niej wyodrębnionego;
przekazywanie przeżyć psychicznych bohatera za pomocą mowy zaleznej jest stosunkowo rzadkie i niemal zawsze prowadzi do pojawienia się mowy pozornie zależnej, wyrywającej się już stopniowo spod kontroli narratora;
Istotne osiągnięcie polskiej powieści dojrzałego realizmu - ukazanie niejednolitości ludzkiej natury, występujące w powieści dopiero tam, gdzie dochodzi do prezentacji wewnętrznych przeżyć bohatera, jego sposobu myślenia. Zmierza się do kreowania psychicznej osobowości bohaterów, widocznej tam, gdzie dochodzi do ich indywidualizacji.
Indywidualizacja - coś więcej niż bohater posiadający wiele cech właściwych tylko jemu. Posiada charakter wartościujący, ukazany plastycznie, z bogactwem szczegółów. W taki sposób, że pozwala wryć się w pamięć jako jednostka.
STRATEGIE KOMPOZYCYJNE
Tytuł jako początkowa cząstka kompozycyjna powieści dojrzałego realizmu. Cechuje go określona stylistyka, czytelnik uwrażliwiony jest na informacje wnoszące przez tytuł:
tytuły wyrażone przez rzeczownik pospolity konkretny albo abstrakcyjny, stojący w M. l. poj. lub l. mn. - stosunkowo najliczniejsza grupa - Lalka, Emancypantki, Niziny, Cham, Idealiści;
imiona własne bohaterów, same imiona lub razem z nazwiskiem lub przezwiskiem, np. Ada, Meir Ezofowicz, Sylwek Cmentarnik, Dziurdziowie;
tytuły powstałe przez użycie rzeczownika z określeniem (przydawka przymiotna). Orzeszkowa - Dwa bieguny, Pieśń przerwana, Bałucki - pańskie dziady, Kraszewski - Chore dusze, Czarna godzina, Sienkiewicz - Rodzina Połanieckich;
wyrażenia przyimkowe - Nad Niemnem, Bez dogmatu, dużo u Kraszewskiego;
tytuły nie mieszczące się w powyższej klasyfikacji - Kraszewski Jak się pan Paweł żenił i jak się ożenił;
Najmniej informacji zawiera tytuł kategorii 2. z pozostałych tytułów można odczytać wiele informacji.
Często pojawiają się podtytuły - sceny z życia naszego, opowiadanie, powieść z ostatnich lat, zanikają przedmowy autorskie, motta.
Wstępy i początki - przeważnie od razu w latach 80. pojawia się właściwy tekst powieściowy:
początek tradycyjny - zaprezentowany czas utworu, panorama jednego z miejsc akcji, w końcu bohater, zaprezentowany zasięg wiedzy narratora, podstawowy schemat fabularny. Informacje o typie realizmu utworu; zmienna rozpiętość patii wstępnych;
mniej tradycyjne początki - prezentowanie świata przedstawionego przez narratora, którego pole widzenia jest mniej lub bardziej ograniczone od pola widzenia bohatera. Lalka - pojawia się tytuł rozdziału - przywołuje bohatera nieobecnego w tytule całości utworu. Ma charakter podmiotowy. Ale Lalka to w ogóle element w powieści polskiej.
Epilogi i zakończenia - metatekstowe ujęcie przedstawionych losów bohaterów, zakończenie jako informacja o dalszym odcinku czasowym (swoista kadencja czasu, krótki tekst mówi o długim odcinku czasowym). Dialog jako zakończenie (Kraszewski). Brak jednoznacznego zakończenia (Lalka, Emancypantki), zakończenie tego typu nie ma charakteru zamkniętego, ale nie jest w pełni otwarte, bo losy niektórych bohaterów zastały zakończone (Rzecki) - można je nazwać zakończeniem alternatywnym. Daje dwie główne możliwości dalszego losu bohaterów.
Główne schematy fabularne:
schemat konfrontacji dwu światów od początków powieści, od Mikołaja Doświadczyńskiego. W powieści dojrzałego realizmu zestawione ze sobą są prawie wszystkie środowiska społeczne. Konfrontacji środowisk może służyć wątek podróży, walki tych środowisk, wątek miłosny;
schemat epizodu z biografii bohatera określającego dalsze jego losy - całośc biografii bohatera od kolebki do grobu pojawia się rzadko. Jedynie część biografii jest podstawą schematu fabularnego. Jest to ten sam epizod, który decyduje o dalszym jego przebiegu, ukierunkowuje go. Jest to jakby odcinek przed swoistym zakrętem na drodze życia, z chwilą gdy następuje zakręt, kierunek dalszej drogi zostaje już przesądzony.
- schemat walki w obronie istotnych wartości - np. walka o utrzymanie ziemi w rękach polskich - Placówka, walka ze złymi mocami grożącymi bohaterowi lub jego rodzinie - Niziny;
- epizod miłosny - istotna wartość w życiu bohatera. Miłość. O nią też można toczyć walkę. Bohaterowie z dwóch różnych światów, utrata miłości wynika z układów społecznych;
- schemat marnotrawnego syna ojczyzny - „australczyka” - powieści Rodziewiczówny.
schemat straconych złudzeń - osiągnięcie przez bohatera swoistej dojrzałości umysłowej, utracenie przezeń naiwności i złudzeń, zmiana w jego stosunku do świata, na który patrzy teraz pesymistycznie (Prus - Lalka, Emancypantki, Orzeszkowa - Pierwotni)
Symetrie i asymetrie kompozycyjne. Wcześniej krytykowano Lalkę i Emancypantki za zbyt luźną kompozycję:
rola opisowości - partie opisowe służą przede wszystkim prezentacji przedstawionej przestrzeni (mogą waloryzować) bohatera, szczególna rola we wstępnych partiach utworu. Dążność do autonomizacji. Wiąże się ze schematem fabularnym „dwu światów”;
wielowątkowość - w powieści dojrzałego realizmu ilość wątków zwiększa się im bardziej utwór oddala się od schematu powieści tendencyjnej. Hierarchia wątków nie zawsze jest jasna (Lalka);
epizody, „luźność” kompozycyjna - opis wesela w Nad Niemnem. Opisane obrzędy nie zmieniają nic w stosunku nadawca-odbiorca, ale z drugiej strony - opis obrzędów weselnych epizodów nie wiążę się z ich odcinkowa metodą drukowania i tworzenia. Jednak neguje on rolę odcina w tworzeniu epizodów.
DOJRZAŁY REALIZM I POROZUMIENIE Z CZYTELNIKIEM
Dojrzały realizm - pojęcie służące do określenia pewnego etapu rozwoju literatury, czyli jest kategorią historyczno-literacką. Nie posiada uniwersalnego charakteru. W stosunku do pojęć „wielki realizm”, „realizm krytyczny” - jest kategorią opisową.
Główne wyznaczniki kształtujące realizm powieści lat 1876-1895.
w zakresie narracji - zmierzanie w stronę przedmiotowości. Zanikanie sygnałów zwracających uwagę na warstwę narracyjną, narrator - pozycja badającego społeczeństwo socjologa, pojawienie się prezentacji scenicznej. Tworzenie u czytelnika iluzji, że obcuje bezpośrednio ze światem przedstawionym, zmierzanie do wiązania punktu widzenia narratora z punktem widzenia postaci (obserwacyjna pozycja narratora). Patrzenie na świat przedstawiony z czasoprzestrzennej pozycji bohatera - za G. Blinem - „realizm punktów widzenia”, nikła funkcja pierwszoosobowych form opowiadania;
kreacja czasu i przestrzeni - brak akcentowania, wielkości dystansu czasoprzestrzennego między narracją a światem przedstawionym wiąże się z dążnością do tworzenia iluzji czytelnikowi świata przedstawionego. Odwoływanie się do dat historycznych, posługiwanie się autentyczną onomastyką, opisy autentycznych miejsc, ale też czas i przestrzeń kreowane fikcyjnie;
metoda konstruowania bohaterów - postaci prawdopodobne, scharakteryzowane wszechstronnie, ujęte z rozmaitych stron, nie uproszczone pod względem psychologicznym, zależne od społeczeństwa. Są skierowane także jako reprezentacja konkretnych grup społecznych. Są też typowe. Społeczna motywacja losów bohaterów - schemat konfrontacji dwóch światów, epizodu z biografii, straconych złudzeń;
kompozycja - zmierza w stronę naturalnego układu przedstawionych zdarzeń i stosunkowo bardziej swobodnego wiązania poszczególnych części. Stopniowe zmniejszanie rozmiarów wstępnych i końcowych partii utworu.
Odbiorca wpisany w tekst powieści polskiej dojrzałego realizmu. Nie jest niemal nigdy bezpośrednio przywołanym adresatem. Funkcjonuje jednak jako odbiorca wirtualny, dający się odczytać z ich tekstów.
Pierwsze porozumienie z czytelnikiem - iluzja i prawdopodobieństwo. Kategoria iluzji dotyczyła przede wszystkim warstwy narracyjnej. Iluzja bezpośredniego odbioru rzeczywistości, tworzyło zanikanie narracyjnych komentarzy i innych sposobów ujawniania się narratora. Czas i przestrzeń autentyczna, bohaterowie prawdopodobni. Prawdopodobieństwo sprzyja powstawaniu iluzji i odwrotnie. Prawdopodobieństwo jako kategoria używana w badaniach literackich winno być pojmowane jako zgodność zjawisk zaprezentowanych w utworze z systemem wiedzy o świecie. Inaczej przedstawia się ta kategoria w różnych epokach. O uznaniu opisywane w literaturze zjawiska za prawdopodobne decyduje praktycznie jego weryfikacja poprzez stwierdzenia istnienia zjawisk analogicznych.
Drugie porozumienie z czytelnikiem - ezopowy język. Podane zostały przykłady peryfraz, synekdoch, metonimii, antonomazji (kraj, ziemia rodzinna - Polska). Alegorie, symbole (burza - powstanie), elipsy. Dwa szeregi znaczeń. Jeden adresowany do cenzora, drugi - do polskiego czytelnika patrioty. (jakże inaczej…)
Realistyczna problemowość - pytanie o los człowieka obok problematyki nierówności społecznej i związków jednostki ze społeczeństwem. Pytania o los Polski, Polaka w warunkach niewoli narodowej. Realizm i patriotyzm często traktowany łącznie.
5