Publicystyka i literatura Sejmu Wielkiego (Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Julian Ursyn Niemcewicz)
Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego - praca Stanisława Staszica opublikowana anonimowo w roku 1787. Dzieło uważane jest za inicjujące wielki ruch umysłowy Sejmu Wielkiego. Przeważała w nim świadomość zagrożenia niepodległościowego Polski. Staszic zawarł w nim propozycje środków zaradczych dla uratowania kraju przed upadkiem. Książka składała się z 19 rozdziałów, między innymi: Edukacja, Prawodawstwo, Władza wykonawcza etc., ostatni rozdział brzmi: Sposób ratowania Polski od podziału. Staszic nawiązywał w dużej mierze do umowy społecznej Rousseau. „Wolny lud”, zrzeszony na zasadzie całkowitej równości, realizować miałby swoją wolność poprzez podporządkowanie się woli zbiorowej, która oddawać powinna bezpośrednie tendencje, a przynajmniej większości tych jednostek. Utrata wolności następuje - zdaniem Staszica - w momencie zagarnięcia władzy przez jednostkę lub grupę jednostek. Społeczeństwo zaś jest wartością moralną, a szczęście może polegać jedynie na podporządkowaniu się woli zbiorowej. Staszic oczywiście modyfikuje teorie Rousseau. Gdy Rousseau głosi konieczność uznania woli większości, Staszic motywuje to odniesieniem do świata przyrody, o którego rozwoju decyduje prawo silniejszego. Z takim rozumieniem społeczeństwa łączy się koncepcja narodu. Narodem są bowiem wszystkie stany. Staszic występował więc przeciw „wyłącznictwu” jednej klasy uważającej się za reprezentację całej reszty społeczeństwa. Co do systemu rządzenia odbiegał Staszic od teorii Monteskiusza o rozdziale władzy prawodawczej od wykonawczej. Żądał bezpośredniego sprawowania władzy przez lud, aby władza rządziła i ustalała prawa. Pisał: Niechaj Sejm nieustanny moc prawodawczą z mocą wykonawczą złączy. Edukacja według Staszica miała być podporządkowana nadrzędnym celom narodowym. Ważną rolę miało zaszczepienie cech społecznych, warunkujące przygotowanie młodego człowieka do życia w zbiorowości ludzkiej. Żądał upaństwowienia szkolnictwa w myśl Komisji Edukacji Narodowej, ale wbrew jej woli postulował rozpoczęcie nauki od problemów moralności społecznej, akcentując potrzebę rozszerzenia zajęć praktycznych, przygotowujących do życia publicznego i zawodowego.Za najmniej produktywne Staszic uważał wychowanie klasztorne, dowodził bezsensowności teologicznych twierdzeń o nagrodzie w życiu po życiu. Przydatność religii motywował istnieniem Najwyższej Istoty, rozumianej w duchu deistycznym, sprawiedliwej, karzącej i nagradzającej.
Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, kanclerza wielkiego koronnego do dzisiejszego stanu Rzeczypospolitej przystosowane (analiza bardziej szczegółowa)
W wydanym bezimiennie w 1787 r. traktacie publicystycznym nieznany jeszcze wtedy Stanisław Staszic poddał analizie sytuację zagrożonej Rzeczypospolitej i wskazał radykalne sposoby uzdrowienia stosunków społecznych i politycznych. Wystylizowanym tytułem nawiązywał do znanej biografii szesnastowiecznego kanclerza, postrzeganego jako wzór cnót patriotycznych i obywatelskich. Traktat podzielił na 19 rozdziałów, w każdym podejmując odrębny problem - m.in. Edukacja, Prawodawstwo, Władza wykonująca, Władza sądownicza, Wolne obieranie królów, Niezgoda wewnętrzna; ostatni zatytułował Sposób ratowania Polski od podziału. Patriotyczne cele wskazał w dedykacyjnej wypowiedzi skierowanej Do Stanu Rycerskiego. Z pasją oskarżył magnaterię o podsycanie w narodzie niezgody, o zawziętość, podłość i zdradę. Do „zdradzonej” szlachty skierował dramatyczne pytanie:
„Wielki narodzie! Dopokądże w tej nieczułości trwać będziesz? Czyliż tak ginąć myślisz, aby się nic więcej po tobie nie zostało, tylko niesława?”
Przekonywał herbową brać, że jeśli „wolności ocalić nie można”, to zostają jej jeszcze do uratowania „imię, całość kraju, sława narodu, zasługi, urzędy do zachowania”. Prezentację republikańskiego programu odnowy, inspirowany Umową społeczną Jana Jakuba Rousseau, rozpoczął od uwag na temat systemu edukacji. W mądrym, patriotycznym i obywatelskim wychowaniu młodego pokolenia widział sznsę na ocalenie bytu Rzeczypospolitej. Nawiązując do pism Locke'a Jana Jakuba Rousseau, Condillaca oraz rodzimych rozwiązań pedagogicznych, zawartych w Ustawach Komisji Edukacji Narodowej, sformułował własną koncepcję wychowania młodzieży. Zgodnie z projektem KEN postulował upaństwowienie szkolnictwa, a także wprowadzenie zasadniczych zmian programowych. Uważał, że jednostka osiąga szczęście, przyczyniając się do szczęścia ogółu społeczeństwa. Ze względów utylitarnych zalecał ograniczenie przedmiotów teoretycznych, metafizyki i oraz tzw. „sztuk pięknych”, a uwzględnienie praktycznych aspektów nauk ścisłych (np. chemia w zastosowaniu rolnictwa; nauki matematyczne w powiązaniu do rolnictwa; nauki matematyczne w powiązaniu z budownictwem i techniką) oraz przedmiotów poszerzających wiedzę o własnym kraju - jego sąsiadach, historii, geograficznym i przyrodniczym ukształtowaniu, bogactwach naturalnych. Obywatelskiej koncepcji edukacji postawił za cel przygotowanie wychowanków do aktywnej działalności publicznej i zawodowej, w tym także do służby wojskowej, stąd konieczność poszerzenia zajęć z wychowania fizycznego oraz sztuki i strategii wojskowej. Przeciwny był kształceniu polskiej młodzieży za granicą. Zalecał odbywanie przez wychowanków państwowych szkół „nowicjatu obywatelskiego”, który w służbie Rzeczypospolitej potwierdzi „zdatności, cnót i przymiotów dowody”, zakres zdobytej wiedzy oraz nabytych, praktycznych umiejętności. Proponowany program objął tylko młodzież męską, pojawiła się jednak uwaga, że należy pomyśleć także o edukacji kobiet. W pozostałych rozdziałach traktatu Staszic zarysował program reform w odniesieniu do życia społecznego i politycznego. Zalecał ukrócenie potęgi magnackiej, silne powiązanie wykonawczej z ustawodawcza. Stały sejm, w którym prócz szlachty winni także zasiadać mieszczanie, miałby przyjmować uchwały większością głosów, a ich realizację powierzyć wyłonionej spośród posłów Radzie do spraw administracyjnych. Postulował zwiększenie liczebności wojska do 100 000 i powierzenie władzy nad nim jednej osobie. Zalecał zniesienie wolnej elekcji, jednak w obliczu realnego, zewnętrznego zagrożenia Rzeczypospolitej proponował obsadzenie na polskim tronie przedstawiciela którejś z potężnych dynastii ościennych. Uzyskanie gwarancji suwerenności Polski oraz ukierunkowanie polityki zewnętrznej na skłócenie sąsiednich mocarstw miało - jego zdaniem - uchronić kraj przed kolejnymi zaborami. Kierując się zasadami fizjokratyzmu i merkantylizmu, twierdził, iż państwo powinno zadbać o intensywny rozwój ekonomiczny kraju, regulować stosunki gospodarcze poprzez czuwanie nad rozwojem handlu i przemysłu oraz odpowiednią kontrolę nad tymi dziedzinami. Uznawał rolnictwo za jedyne źródło bogactwa, a rolników za jedyną klasę wytwórców dóbr. Upominał się o ulgi dla tej najniższej warstwy i roztoczenie nad nią szerszej opieki prawnej. Republikański program reform Staszica wiązał się z nową koncepcją narodu. W nawiązaniu do russowskiej teorii „umowy społecznej” głosił, iż zasada wolności winna być realizowana przez podporządkowanie się ludu - połączonego prawem całkowitej równości - nadrzędnej woli zbiorowej. W publicystycznym traktacie Staszic nie tylko dał wyraz dojrzałości koncepcji politycznych i społecznych, ale ujawnił wysokie, literackie walory warsztatu pisarskiego. Wyraźnie zarysował postać narratora. W przemowie Do stanu rycerskiego wyposażył go w rysy własnej osoby jako zatroskanego o losy Rzeczypospolitej Polaka, który po pierwszym rozbiorze zmuszony jest dźwigać „niewolnicze jarzmo Prusaka”. Rangę podjętych rozważań nad sposobami podniesienia kraju z upadku wzmacniał poprzez częste odwoływanie się do emocjonalnej argumentacji. Stąd liczne zwroty do czytelników, pełne ekspresji, dramatyczne wezwania i apele o umocnienie ducha narodowego i postaw patriotycznych, o zebranie sił w celu zaradzenia złu, które grozi upadkiem ojczyzny. W zamieszczonym przy końcu Uwag rozdziale zatytułowanym Polska narrator, utożsamiany cały czas z autorem, przedstawiony został jako człowiek budzący się o świcie z głową nabitą myślami o sposobach ratowania kraju. Jest to rozdział najbardziej żarliwy i przepełniony obywatelską troską. Narrator, mieszkający tuż nad nową granicą, w kraju zabranym, przekracza ją wczesnym rankiem. „Polskiego oddech powietrza - pisze - zdawał mi się wolniejszym i wiatr stamtąd niósł w sobie coś milszego.” W bliższej konfrontacji widzi jednak zaniedbanie, nędzę i niesprawiedliwość, tłumy chłopów uciekających przez granicę przed prześladowaniem. Snuje bolesne rozważania na temat tej sytuacji, w pełnym wewnętrznych napięć monologu myślącego patrioty wysuwa i analizuje środki zaradcze. Narrator-wędrowiec wychodzi od zaobserwowanych szczegółów, obrazów przyrody, spotykanych ludzi, które służą mu za pretekst do podejmowania wątków i myśli.Traktat znakomicie łączył retoryczny patos i emocjonalną stylistyką z trzeźwą, racjonalną oceną ustrojowych i ekonomicznych niedomagań państwa oraz negatywnych zjawisk społecznych. Dzieło zostało żywo przyjęte przez opinię publiczną. Traktat zapoczątkował tym samym wielki ruch umysłowy doby Sejmu Czteroletniego.
Przestrogi dla Polski z teraźniejszych politycznych Europy związków i z praw natury wypadające, przez pisarza Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego - książka Stanisława Staszica, wydana po raz pierwszy anonimowo z datą 4 stycznia 1790. Kontynuuje tu Staszic poglądy, które zawarł już w "Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego". Podkreśla związki systemu prawa natury z życiem społecznym, zamieszcza więcej wniosków praktycznych. Na główny plan wysuwają się dwie sprawy: ustrój Rzeczypospolitej szlacheckiej oraz koncepcja narodu. Zasady ustroju zostały oparte na oświeceniowym "prawie człowieka", które miało gwarantować równość wolność i własność wszystkim członkom społeczeństwa. Staszic w wielu sytuacjach upatruje despotyzm grupy albo jednostki, co oczywiście stanowi zagrożenie dla pokoju w Europie. Wbrew temu Staszic dostrzega jednak ratunek dla utrzymania państwowości Polski we wprowadzeniu despotyzmu - władzy silnej ręki. Podkreśla jednak, że byłoby to rozwiązanie krótko okresowe. Większą szanse dla Polski widzi, w reformie w duchu oświeceniowego republikanizmu, który potrafiłby wyzwolić wszystkie siły twórcze narodu. Podstawą do udoskonalenia ustroju w Polsce, mającej kształt monarchii konstytucyjnej, ma być nowa koncepcja narodu. Zamiast "wyłącznictwa" magnacko-szlacheckiego, typowego dla feudalizmu, postuluje system oparty na hegemonii szlachecko-mieszczańskiej. Utwór jest próbą przekonania szlachty o konieczności zreformowania kraju. Staszic analizuje aktualną sytuację polityczną w Polsce i wysuwa praktyczne wnioski dotyczące sposobów uratowania niepodległości. Najważniejsze postulaty to: zniesienie liberum veto i głosowania jawnego w sejmikach, ustanowienie podatków, stworzenie zawodowej armii, przyznanie praw obywatelskich mieszczanom, ustanowienie stałej pensji dla króla, podział władzy wykonawczej na ministerstwa, wolność osobista dla chłopa, zniesienie pańszczyzny, system rządów oparty na współpracy szlachecko-mieszczańskiej, zawiązanie antymagnackiego sojuszu między szlachtą a mieszczanami. Autor oskarża magnatów o bezmyślne przejmowanie cudzoziemszczyzny i zaniedbywanie polskich tradycji, a przede wszystkim o zdradę interesów narodu. Wielkim zagrożeniem dla Polski i Europy według Staszica jest despotyzm, który niszczy pokój i wolność. Utwór kończy apel o współdziałanie mieszczan i szlachty dla dobra Polski.
Kuźnica Kołłątajowska - grupa działaczy społecznych i politycznych oraz publicystów i literatów z okresu Sejmu Czteroletniego, stanowiących lewicę tzw. obozu reform. Nazwa pochodzi stąd, że była ona skupiona wokół Hugona Kołłątaja. Kuźnica wspierała skrzydło reformatorskie w Sejmie, upowszechniła hasła rewolucji francuskiej, w pamfletach krytykowała przywileje stanowe i stosunki feudalne. Kołłątaj wyłożył tezy programowe Stronnictwa Patriotycznego w wydawanych anonimowo listach do marszałka sejmu, Stanisława Małachowskiego "Do Stanisława Małachowskiego... Anonyma listów kilka" (1788-89), uzupełnionych w 1790 r. "Prawem politycznym narodu polskiego". Projekty Kołłątaja i Kuźnicy były nacechowane dużym realizmem i wyczuciem sytuacji. Pisarze Kuźnicy umiejętnie wpływali na opinię publiczną, stosując różnorakie formy publicystyki, stosowne do wykształcenia i gustu odbiorców. Dobrze opanowali sztukę ośmieszania przeciwników politycznych, toteż oprócz poważnych traktatów, listów i artykułów uprawiali formy lżejsze (np. pamflety) Czołowe postacie Kuźnicy Kołłątajowskiej to:
Siedzibą Kuźnicy Kołłątajowskiej był dom Hugona Kołłątaja na Solcu w Warszawie.
Do Stanisława Małachowskiego…Anonima listów kilka - tekst podzielony na 3 części:
1. Sprawy wojska, skarbu i polityki zagranicznej
2. Państwo stanowe - prawa i funkcja szlachty, chłopów i mieszczan.
3. Sejm i rząd,
pomiędzy 1788 a 1789 rokiem, zatem wraz z rozpoczęciem się obrad sejmowych. Zawarty w nich program bardzo szybko został "przyswojony" jako własny przez stronnictwo patriotyczne, zaś niektóre postulaty, w formie niemalże niezmienionej, zostały zapisane do Konstytucji Majowej. Poniżej znajdują się najważniejsze postulaty zgłaszane prze Kołłątaja, które zawarł on w opisywanym utworze:
- chłopi otrzymać mają prawo samostanowienia, a także zostać ma przeprowadzone ich uwłaszczenie oraz nadane mają im być prawa a także wolność osobista
- chłopi mają zostać docenieni jako zbiorowość ludzka, posiadająca olbrzymi potencjał, który do tej pory był najzwyczajniej marnotrawiony, co należy niezwłocznie zmienić
- należy dać chłopom możliwość wypowiadania się w kwestiach bezpośrednio ich dotyczących
- niezwykle ważnym postulatem była głoszona równość wobec prawa, co godziło bezpośrednio w stan szlachecki, którego prawa do tej pory były w zasadzie niczym nie ograniczone
- mieszczanie mają otrzymać prawa zasiadania na sejmowej trybunie i głoszenia własnych poglądów a także czynnego udziału w życiu politycznym kraju
- należy podjąć niezwłocznie reformy obyczajowe ograniczające prywatę wśród najbardziej wpływowej magnaterii, prowadzi to bowiem do ciągłego osłabiania państwa oraz ubożenia majątku narodowego na rzecz wspomnianej magnaterii
- zmienione mają zostać zapisy dotyczące władzy ustawodawczej; to sejm właśnie powinien mieć prawo ustawodawcze po uprzednio przeprowadzonej debacie zakończonej głosowaniem
- kategoryczne zniesienie zasady liberum veto
- tron w Polsce powinien być sukcesyjny, co powinno doprowadzić do uspokojenia szalonej i skorumpowanej wolnej elekcji, która doprowadziła do rozbioru
- należy w trybie natychmiastowym podjąć działania w sprawie zmian w zakresie prowadzonej polityki zagranicznej
- zwiększenie produktu narodowego można uzyskać jedynie poprzez inwestycje społeczne - wzmocnienie rangi rzemiosła oraz wewnętrznego obrotu produktami krajowymi
- szkolnictwo na wszystkich poziomach ma zostać wyrwane spod kościelnej jurysdykcji
- należy niezwłocznie przeprowadzić sekularyzację znacznej części ziem, które oddano kościołom i klasztorom
- bezpieczeństwo państwu może zapewnić jedynie regularna i dobrze opłacana armia, nie wolno pod żadnym pozorem pokładać nadziei w państwach ościennych, które deklarują swoją pomoc w przypadku konfliktów
- konieczna jest gruntowna reforma społeczno - obyczajowa obywateli polskich oraz obalenie utopijnego mitu sarmackiego
- ograniczenie roli kościoła w życiu publicznym oraz przeprowadzenie wewnętrznego odnowienia moralno - duchowego
Postulatów oraz niezwykle istotnych myśli zawarł w Anonima listach kilku Kołłątaj jeszcze bardzo wiele a samo wymienienie ich wiązałoby się z przepisaniem sporej części jego dzieła, czego nie widzę potrzeby robić. Niemniej jednak wydaje mi się, że udało mi się wskazać najważniejsze spośród postulowanych przezeń reform oraz wyszczególnić te aspekty życia obywatelskiego i społecznego, które wymagały w sposób bezdyskusyjny gruntownej odbudowy lub skrupulatnej analizy. Dzieło Kołłątaja z całą pewnością można polecić większości współczesnych polityków, bowiem mam wrażenie, że sporej części umknęło z pamięci, że wartością w dzisiejszych czasach jest poznanie wszechświata a nie kreowanie wszech - Polaka.
2