JAN KASPROWICZ - HYMNY
Hymny - cykl 8 utworów, wydanych dopiero w 1922 roku:
Dies irae
Świety Boże, Święty, Mocny
Moja pieść wieczorna
Hymn świętego Franciszka z Asyżu
Maria Egipcjanka
Slome
Salve Regina
Judasz
Powstawały od końca 1898 do jesieni 1901. Ukazały się w dwu tomikach: Ginącemu światu (1902) i Salve Regina (1902). Hymny przyniosły Kasprowiczowi rozgłos, zostały przyjęte jako dobitny wyraz niepokojów moralnych, dręczących epokę, a ich siła ekspresji wywołała skrajne reakcje, od entuzjazmu po potępienie (zwłaszcza ze strony ortodoksyjnych katolików).
Już w Krzaku dzikiej róży i przede wszystkim w III utworze cyklu Nad przepaściami pojawiają się znamiona problematyki zawartej w Hymnach.
III wiersz cyklu Nad przepaściami można potraktować jako wstępne opracowanie hymnu Dies irae - podobny w stawianiu pytań o źródło ludzkich lęków, o przemijalność życia, o obojętność Boga wobec cierpień ludzkich.
Dies irae i Święty Boże, Święty, Mocny - hymny protesty, buntownicze. Ich głównym problemem jest pytanie o sens wiary w Boga wobec istnienia zła i cierpienia, protest przeciwko boskiej obojętności na los człowieka, żądanie od Boga interwencji w ludzki dramat, rozgrywający się na tym padole niedoli.
Jest to rozpaczliwe wystąpienie przeciwko zbiorowości, z silnymi napięciami, gwałtowne i niejednokrotnie bluźniercze w tonie, z modlitwą do Szatana w zakończeniu hymnu. Jest to troska o los człowieka uniwersalnego, skażonego grzechem i skazanego na wieczną pokutę.
Kasprowicz w cyklu nawiązuje do tradycji gatunku hymnicznego. Wiele tu nawiązań do hymnu średniowiecznego i pieśni kościelnej, np. początek Dies irae to przetworzona kolęda Bóg się rodzi.
Obrazy poetyckie wizji są wyolbrzymione (hiperbolizacja), osadzone w nieskończonej, kosmicznej przestrzeni. Katastrofizm - zagłada świata i kosmosu. Patos tematu i form wypowiedzi, gwałtowność tonu, nagromadzenie motywów o silnym walorze emocjonalnym. Wszystko to powoduje, że Hymny są utworami o wielkiej sile wyrazu.
Treści religijne i metafizyczne to centralne zagadnienia Hymnów. Jednak można je odczytać na płaszczyźnie etyczno-społecznej - troska o egzystencję człowieka; człowiek widziany w perspektywie systemów społecznych.
Hymny realizują typ poetyki ekspresjonistycznej. Ekspresjonizm kładł nacisk na uzewnętrznienie wewnętrznego przeżycia, operował hiperbolą, patosem, eksklamacją, słownictwem o silnych walorach emocjonalnych. Wyrażał stanowisko skrajnie subiektywistyczne. Świat postrzegał w kategoriach walki dobra ze złem. Akcentował kolektywizm, nie stroniąc od postaw prometejskich - wystąpień przeciwko Bogu w imieniu upośledzonej zbiorowości (Jednak Kasprowicz hymny pisze zanim sformułowano teoretyczne podstawy ekspresjonizmu!)
Twórczość Kasprowicza charakteryzuje się tym, że przeważa tu perspektywa ogólnoludzka wyrażająca się w przewadze zagadnień filozoficznych i moralnych. Echa problemów polityczno-narodowych są rzadkie i nie stanowią ideowego podłoża jego poezji.
4 naczelne tematy poezji Kasprowicza (okresu od momentu załamania się młodzieńczej wiary do napisania pierwszych Hymnów):
Stwierdzenie moralnego upadku człowieka
Zupełnie inne niż w okresie młodzieńczym ujęcie miłości. Dla Kasprowicza miłość sprowadzała się do symbolu greckiej Venus Anadiomene, wyłaniającej się z fal morskich. Poeta uwielbiał piękno i swobodę miłości cielesnej, traktując ideę średniowiecznego ascetyzmu jako objaw obłędu (tak było w młodości). II etap twórczości - poeta dostrzega rozdźwięk między ciałem a duszą.
Nawrót do biblijnego mitu o wygnaniu duszy ludzkiej z raju. Mit ten staje się dla poety jakby symbolicznym obrazem dwoistości ludzkiej duszy - jej zaświatowych tęsknot i zarazem jej moralnego upadku.
Zagadka, jaką jest historyczna postać Chrystusa oraz myśli i refleksje z tym związane.
Największe nasilenie poetyckie tych tematów przynoszą Hymny.
Hymny - umiejętne operowanie symbolem; upodobnienie do muzycznej kompozycji; posługiwanie się wierszem wolnym - charakterystyczne cechy ówczesnej poezji europejskiej tego czasu.
Pierwszy cykl - Ginącemu światu jest bogoburczy, a właściwie antychrześcijański. Ginącym światem ma być właśnie chrześcijaństwo.
Drugi cykl - Salve Regina - coś w rodzaju pierwszego kroku religijnego nawrócenia. Poeta pisze o tych stronach chrześcijaństwa, które pociągają, wzruszają i są najpiękniejszymi możliwościami ludzkiego ducha.
TREŚĆ HYMNÓW
DEIS IRAE - poetycki protest przeciwko idei Sądu Ostatecznego nad człowiekiem. Człowiek jest istotą grzeszną, bo podlega prawom natury stworzonej przez Boga, odpowiedzialność więc za grzech spada na Stwórcę, nie na stworzenie. Straszliwa wizja Sągu Ostatecznego staje się u Kasprowicza apoteozą potęgi grzechu, triumfem zła, które stworzył Bóg. Stąd jedynym absolutem jest ból, jedynym wyzwoleniem - śmierć.
SALOME - miłosny monolog biblijnej Salome, której postać stała się popularna w literaturze i sztuce doby symbolizmu. W interpretacji Kasprowicza Salome kochała św. Jana; jej monolog to jakby nowa Pieśń nad pieśniami - hymn miłości, który śpiewa Salome do leżącej na misie ściętej głowy ukochanego. Zakończenie utworu jest wyrazem buntu przeciw Bogu i rozpaczy. Salome wyrzuca Bogu, że dla niego św. Jan wzgardził jej miłością.
ŚWIĘTY BOŻE, ŚWIĘTY MOCNY - hymn stawia nas wobec zasadniczego pytania - kim jest naprawdę Stwórca świata: Bogiem czy Szatanem. Bo jeśli jest Bogiem to musiałby współczuć niedoli człowieka i śpieszyć mu z pomocą, ale tak nie jest - ziemię oddaje na pastwę wrogim potęgom: szatanowi i śmierci. Dlatego człowiek powinien swoją modlitwę kierować do szatana, nie zaś do Boga. Można to porównać z Mickiewiczowską Improwizacja Konrada - wyraz gwałtownego nasilenia bogoburczej intencji.
MOJA PIEŚŃ WIECZORNA - poemat liryczny, jeden z najważniejszych osiągnięć liryki polskiej. Jeszcze raz wraca poeta do ujęcia duszy jako wygnanki z raju, tęskniącej do dawno minionego czasu, gdy „On był i myśmy byli przed początkiem”. Zerwaną pierwotną jedność z Bogiem dusza chce odzyskać w porze wieczornej, gdy się kończy dzień - okres moralnego upadku i grzechu człowieka. Ale nadaremne jej wysiłki, by dokonać mistycznego wzlotu i przez hymn uwielbienia zjednoczyć się z Bóstwem. Na niebie wciąż płynie zorza - wspomnienie minionego dnia, symbol pamięci o upodleniu człowieka. Ta zorza przeradza się w pożar świata i wizję strasznego Sądu Ostatecznego nad człowiekiem i oto dusza ludzka w poczuciu odpowiedzialności za popełnione zło dokonuje przerażającej spowiedzi wszystkich najstraszniejszych grzechów człowieka. Spowiedź przerywają bluźniercze akcenty przeciw Stwórcy, pada też przełomowe wyznanie - ludzka nieprawość przeszła granice Boskich zamiarów.
SALVE REGINA - wyraz miłości oczyszczającej i przebaczającej, tak wielkiej, że w jej promieniach zatraca się różnica między dobrem a złem.
HYMN ŚWIĘTEGO FRANCISZKA - głosi zbawienie przez miłość. Ujęcie chrześcijaństwa jako miłości do wszelkich przejawów życia.
JUDASZ - odsłania możliwość odkupienia człowieka przez cierpienie.
MARYJA EGIPCJANKA - nowa wizja duszy wygnanej z raju i dążącej mimo chwilowych upadków i załamań do samego Zbawcy - Chrystusa.