ADAM DANIEL ROTFE1.D

rozpoczął się jawny proces remilitaryzacji NRF (przystąpienie Niemiec Zachodnich do NATO); c) stworzono formalnoprawne powiązanie między celami politycznymi NRF a „prawami i odpowiedzialnością" trzech mo­carstw zachodnich za Niemcy i Berlin¹⁰. Układ o stosunkach między NRF a trzema mocarstwami zachodnimi (tzw. Układ Ogólny) głosił, że z chwilą jego wejścia w życie ustaje reżim okupacyjny w Republice Federalnej, lozwiazana zostanie Aliancka Wysoka Komisja oraz odpowiednie urzędy komisarzy okupacyjnych w poszczególnych krajach (Landach). ..Wskutek lego -— głosi artykuł l Układu Ogólnego — Republika Federalna będzie miała pełnię władzy suwerennego państwa w swoich sprawach wewnętrz­nych i zagranicznych"¹⁷.

Układy Paryskie — niezależnie od zmiany sytuacji prawnej Republiki Federalnej — oznaczały włączenie NRF do Paktu Północnoatlantyckiego, a przez to stwarzały poważne zagrożenie dla pokoju narodów europej­skich. Kraje socjalistyczne nie pozostawiły wątpliwości, że w przypadku ratyfikacji tych układów będą zmuszone podjąć konkretne kroki zmierza­jące do „umocnienia swej obrony i bezpieczeństwa"¹⁸. Jak wiadomo, de­cyzja o remilitaryzacji NRF i przystąpienie jej do NATO przesądziły spra­wę podpisania Układu Warszawskiego (14 maja 1955 r.), którego sygna­tariuszem była również Niemiecka Republika Demokratyczna. W ten spo­sób w latach 1954—1955 oba państwa niemieckie znalazły się w przeciw­stawnych ugrupowaniach polityczno-wojskowych,

W kilka miesięcy po tych wydarzeniach podjęty został pierwszy oficjal­ny kontakt między przywódcami ZSRR i Niemieckiej Republiki Federal­nej: na zaproszenie rządu radzieckiego przybyła do Moskwy delegacja rzą­dowa NRF z kanclerzem K. Adenauerem. Jednym z rezultatów przepro­wadzonych rozmów było nawiązanie stosunków dyplomatycznych między ZSRR i NRF¹⁹. Nie doprowadziło to jednak do pełnej normalizacji sto­sunków między obu krajami.

Adenauer nie zdołał wprowadzić do wspólnych radziecko-zachodnionie-mieckich dokumentów żadnych elementów swojego stanowiska prawnego, jakoby NRF była wyłącznym reprezentantem narodu niemieckiego²⁰. Na-

¹⁶ Dotyczy to w szczególności zastrzeżenia, zgodnie z którym „Trzy mocarstwa zachowują dotychczas przez nie wykonywane lub posiadane prawa i obowiązki do­tyczące Berlina i Niemiec jako całości, włącznie ze zjednoczeniem Niemiec i uregu­lowaniem (problemu Niemiec — dop. ADR) na podstawie traktatu pokojowego" — artykuł 2 Układu Ogólnego. Ponadto w artykule 7 jako wspólny cel polityki państw--stron Układu określono dążenie do zawarcia traktatu pokojowego z całymi Niem­cami, przy czym „ostateczne wytyczenie granic Niemiec musi być odłożone aż do tego uregulowania". M. Bramdweiner: orj. cit., s. 64—68.

¹⁷ Tamże.

^1S Oświadczenie rządu PRL z 16 listopada 1954 r. oraz Deklaracja rządów euro­pejskich krajów socjalistycznych (Moskwa, 2 grudnia 1954 r.). Zbiór Dokumentów, 1954, nr 11.

^1!l Porozumienia i teksty dokumentów z pobytu delegacji NRF w ZSRR w dniach 9—14 września 1955 r. — por. Zbiór Dokumentów, 1955, nr 9, póz. 261—276.

-" Dotyczy to w szczególności wymiany listów Adenauer—Bułganin w sprawie nawiązania stosunków dyplomatycznych — tamże, póz. 275—276.

18

tomiast wobec jednostronnych deklaracji złożonych przez kanclerza NRF na konferencji prasowej (14 września 1955 r.), rząd radziecki jedoznacz-nie odrzucił roszczenia NRF do prawa występowania w imieniu całych Niemiec-¹. Co więcej, w wyniku rozmów delegacji rządowych ZSRR i NRi). przeprowadzonych w Moskwie w dniach 17—20 września 1955 r., za­warty został układ regulujący na nowej podstawie stosunki między obu krajami-². Układ ten uwzględniał zmienioną sytuacje prawna NRD. Obie strony potwierdziły, że „stosunki między nimi oparte są na zasadach cał­kowitej równości, wzajemnego poszanowania suwerenności i nieingero-wania w sprawy wewnętrzne" (artykuł l)-^>:). Nowy stan rzeczy, jaki pow­stał w wyniku zapoczątkowania procesu normalizacji stosunków ZSRR---NRF oraz zawarcia Układu z 20 września 1955 r., na którego podstawie NRD uzyskała pełnię suwerenności, stabilizował sytuację w Europie. Powstały warunki, w których można było oczekiwać uznania de fac.i.o i de iure obu państw niemieckich przez wszystkie kraje świata. Aby za­pobiec takiemu rozwojowi wydarzeń rząd NRF proklamował tzw. dok­trynę Hallsteina²¹. Jej istota sprowadza się do dwóch elementów: 1) przy­pisywania sobie przez rząd Republiki Federalnej prawa ,,do wystę­powania jako rzecznik całego narodu niemieckiego" i nieuznawania NRD²-"'; 2) traktowania aktu nawiązania stosunków dyplomatycznych z NRD przez państwa trzecie „jako aktu nieprzyjaznego, ponieważ sprzy­jałby on pogłębianiu podziału Niemiec"²¹'.

W sumie, stanowisko rządu NRF oparte zostało na zasadzie swoiście pojmowanego legitymizmu i legalności prawnomiędzynarodowej. Legity-mizmu. ponieważ rząd NRF niezmiennie wychodził z założenia, że rząd NRD „nie ma żadnej demokratycznej legitymacji"; legalności prawno­międzynarodowej, ponieważ — zdaniem rządu federalnego — NRD nie miała „żadnej suwerenności" i nie może być traktowana jako podmiot prawa międzynarodowego²⁷. Rozumowanie to implikowało istnienie okreś-

-¹¹ Tamże, póz. 277. ³- Tamże, póz. 280.

-' Układ zapowiadał, że podpisane będzie dodatkowe porozumienie określające warunki, na jakich wojska radzieckie stacjonować będą w NRD. Przy tym uzgod­niono, że wojska te ,,nie będą ingerowały w sprawy wewnętrzne NRD ani w spo-leczno-polityczne życie kraju" (artykuł 4) — tamże.

^2/1 R. Bierzanek: Doktryna Hallsteina. w świetle -prawa międzynarodowego. Sprawy Międzynarodowe, 1962, nr l, s. 24—41; nr 2, s. 13-—24.

-' Oficjalnym dokumentem wyrażającym doktrynę była deklaracja kanclerza K. Adenauera złożona na forum Bundestagu 22 września 1955 r. (Por. Die Aus-wdrtige Politik der Bundesrepublik Deutschland, s. 310). Szef rządu NRF oświad­czył, że zastrzeżenia posiadające moc prawnomiędzynaro-dową mogą być jednostron­ne i muszą być jedynie dostępne, natomiast „nie muszą być przyjęte przez drugą stronę".

- Tamże, s. 312.

¹¹⁷ W cytowanej deklaracji K. Adenauer oświadczył: „Rząd tak zwanej NRD nie został utworzony na podstawie prawdziwie swobodnych wyborów, nie dysponuje zatem żadnym rzeczywistym mandatem narodu, a nawet jest przez przeważającą większość ludności odrzucany; w radzieckiej strefie okupacyjnej panuje brak gwa­rancji prawnych i wolności, a konstytucja jest tylko na papierze". Tamże.

19

ADAM DANIEL ROTFELD

ionego standardu ustrojowego, któremu mieliby odpowiadać członkowie społeczności międzynarodowej. Na tej podstawie odmawiano w różnym czasie uznania de iure również Związku Radzieckiego czy Chin Ludowych Nowym elementem, który wprowadzała doktryna Hallsteina, była groźba stosowania sankcji wobec państw, które nie podporządkuj;} swej polityki doktrynie nieuznawania. Na stanowisku tym rząd MRF trwał (:/. pewnymi modyfikacjami²⁸) do chwili zawarcia Układu Zasadniczego.

W praktyce politycznej i w piśmiennictwie obu państw niemieckich do r. 1955 najbardziej rozpowszechniona była teza-⁹, że istnieje jedno pań­stwo niemieckie z, dwoma równocześnie działającymi rządami, z których każdy uważał się za legalny, ale tymczasowy. Pod każdym względem sta­nowiska obu rządów różniły się w sposób zasadniczy — dotyczyło to rów­nież sfery wzajemnych stosunków. O ile rząd NRF u priori odrzucał ja­kakolwiek możliwość równorzędnych rozmów, a zjednoczenie pojmował jako włączenie NRD do NRF, o tyle rząd Niemieckiej Republiki Demo­kratycznej gotów był podjąć na zasadach równości dialog, który umożli­wiłby uregulowanie wszystkich podstawowych problemów. Jedynie do mo­mentu ukształtowania się dwóch odrębnych i suwerennych państw mo­żliwe było — rozważając rzecz hipotetycznie — zjednoczenie na podsta­wie rozwiązań z zakresu prawa wewnętrznego (np. proponowane przez Izbę Ludowa NRD ogólnoniemieckie wybory — 15 września 1951 roku).

Fakt istnienia na ziemi niemieckiej dwóch państw o odrębnych ustro­jach społecznych stwarzał zupełnie nowe perspektywy i możliwości roz­wiązania „sprawy narodowej". Wszelkie poszukiwania w tym zakresie uwzględniać musiały konieczność rokowań między rządami obu państw, a rozwiązania — nawet gdyby prowadzić miały w dalekiej przyszłości do zjednoczenia — musiały być oparte na bazie prawa międzynarodowego.

Nie jest sprawa przypadku, że w drugiej połowie lat pięćdziesiątych rozważane były różne propozycje utworzenia konfederacji. W latach 1956—1953 doszło do poufnych kontaktów przedstawicieli rządów NRF i NRD, a przedmiotem ich rozmów była miedzy innymi możliwość utwo­rzenia konfederacji³⁰. Ideę takiego rozwiązania zaprezentował 30 stycz-

²⁸ Modyfikacje wprowadzane pod naciskiem konieczności sprowadzały się do tego, aby zminimalizować negatywne skutki działania doktryny Hallsteina dla samej NRK: rozszerzano więc kolejno krąg państw, które mogły równocześnie utrzymywać sto­sunki dyplomatyczne z obu państwami niemieckimi oraz zróżnicowano reakcje wobec państw podejmujących akt uznania NRD. Zmiany te, zapoczątkowane jeszcze w okre­sie rządów chadecji, przyjęte zostały jako nowa linia polityki w okresie rządów Brandta-Scheela; zmodyfikowane zasady nieuznawania NRD określone zostały jako „doktryna Scheela".

^w Trudno zgodzić się z poglądem, że była to teza „najbardziej uzasadniona" (M. Brymas, L. Weres: op. clt., s. 267).

³⁰ Pewien rozgłos zyskały wizyty w NRD ministra finansów NRF, F. Schaffera oraz W. Elfesa, którzy przedstawili koncepcje konfederacji obu państw. Wspomniał o tych rozmowach W. Ulbricht w wywiadzie dla tygodnika Stern z listopada 1963 roku. Wcześniej jeszcze, bo w r. 1954 prowadził rozmowy w NRD minister rządu federalnego, Lemmer. Szerzej na ten temat — E. Guz: Między Berlinem a Bonn. Warszawa 1967, s. 243—244.

|'(>I)sr-\WV NOKMALIZAC.il STOSUNKÓW MIĘDZY PAŃSTWAMI NIEMIECKIMI

ma 1957 roku Walter Ulbricht. Warunkiem podjęcia rozmów w tej spra-wi'e było wystąpienie NRF z NATO i utworzenie Rady Ogólnoniemieckiej, opartej na zasadzie parytetu (złożonej ..w równej ilości z przedstawicieli obu państw niemieckich"³¹). Szczegółowa propozycje w sprawie konfede­racji przedstawił rząd NRD 2(5 lipca 1957 r.; zachowała ona swoją aktu­alność do roku 1967³-.

W tym okresie ukształtowały się nie tylko dwie odmienne koncepcje polityc/.ne dotyczące przyszłości obu państw niemieckich, lecz również przeciwstawne, wykluczające się wzajemnie stanowiska w sprawie sy­tuacji prawnej NRD i NRF.

1. Rząd Niemieckiej Republiki Demokratycznej przyjął tezę, że — zgod­nie z rzeczywistością historyczna — oba państwa są sukcesorami byłej Rzeszy Niemieckiej. 29 sierpnia 1956 r. minister spraw zagranicznych NRD. Lolhar Bolz przedstawił na forum Izby Ludowej stanowisko swego kiaju w sprawie sukcesji prawnej i oświadczył, że „żadne zagadnienie, które dotyczy Niemiec, nie może być uregulowane bez współudziału Nie­mieckiej Republiki Demokratycznej"³³. Stanowisko to oznaczało: po pierw­sze — przyjęcie tezy, że Rzesza Niemiecka uległa rozczłonkowaniu i żad­ne z państw nie jest identyczne z Niemcami, lecz zarówno NRD, jak i NRF są ich sukcesorami prawnymi w tym zakresie, jaki podlega ich efektywnej władzy; po drugie — oba państwa niemieckie mogą działać — a wiec nabywać prawa i zaciągać zobowiązania — tylko we własnym imieniu (w odniesieniu do własnego terytorium i własnej ludności).

2. Rzącl Niemieckiej Republiki Federalnej przyjął zupełnie inne tezy i konstrukcje teoretyczne, które podporządkowane były politycznym kon­cepcjom okresu zimnej \vojny. Stanowisko to, przedstawione w rozwinię­tej postaci w memorandum Ministerstwa Spraw Zagranicznych pt. Polo-żcnie prawne Niemiec™, sprowadzało się do następujących elementów ro­zumowania:

a) Kapitulacja niemieckich sił zbrojnych w r. 1945 i przejęcie władzy najwyższej w Niemczech przez cztery mocarstwa nie oznaczało likwi­dacji Rzeczy Niemieckiej jako podmiotu prawa międzynarodowego;

b) Niemiecka Republika Federalna — niezależnie od nowej konstytu­cji i istotnej zmiany zakresu zwierzchnictwa terytorialnego w stosunku do Niemiec z r. 1937 — jest identyczna pod względem prawnym z Rzeszą

•'" Neues Dcutschland z 3 lutego 1957 roku. W parę dni później (11 lutego) O. Gro-iewohl wyjaśniał, że konfederacja oznaczałaby „luźną formę federacji państw, w której oba zachowałyby na razie całkowitą odrębność, traktując tę formę jako przej­ściową".

''- Po raz ostatni konkretny projekt konfederacji przedstawił Walter Ulbricht w orędziu noworocznym z 31 grudnia 196C roku.

^:::i Dokumente żur Aussenpolilik, t. V, s. 26. Konsekwencją tej tezy był pogląd zawarty w oświadczeniu rządu NRD z 15 sierpnia 1957 r., że każde z państw nie­mieckich .,może zasadniczo działać w imieniu ferylorium, które znajduje się pod jego jurysdykcją'' — tamże, s. 15.

"' Pełny tekst zamieścił J. Jurina w opracowaniu pt. Volkerrechtliche Pra.ris der Bundesrepublil; Deutschland im Jahre 1961. Zeitschrift lilr Auslandisches offent-iiches liecht iind Volkerrecht, 19fi3, t. 23, s. 452—458.

21

20

ADAM DANIEL ROTFELD

'ODSTAWY NOUMAl.IX.ArjI KTOSl'NKOW MIEDZY i' ANSTWAMt NIEMIECKIMI

Niemiecką jako podmiotem prawa międzynarodowego i reprezentuje oraz zapewnia opiekę i prawa obywatelskie wszystkim Niemcom (również tym, którzy ..posiadają miejsce zamieszkania w radzieckiej strefie okupa­cyjnej");

c) Niemiecka Republika Demokratyczna — według opinii zawartych w Memorandum MSZ NRF — nie ma ani „zasadniczych podstaw, ani cech niezależnej państwowości: nie jest ona drugim państwem nie­mieckim"³"'.

Rząd NRF przez długie lata unikał używania oficjalnej nazwy Niemiec­kiej Republiki Demokratycznej i posługiwał się terminami bądź podważa­jącymi jej suwerenny charakter (np. Radziecka Strefa Okupacyjna-⁵'¹), bądź sugerującymi przynależność do Niemiec w sensie geograficznym (np. Niemcy Środkowe albo Wschodnie), bądź też używał oficjalnej nazwy w cudzysłowie („NRD")³⁷. Negował charakter państwowy, ale nie precyzo­wał swojego pozytywnie sformułowanego poglądu — czym jest NRD. Memorandum MSZ NRF z r. 1961 głosiło, że jest to

..samowolnie oddzielona część Niemiec, znajdująca się, tak jak i poprzednio, pod panowaniem Związku Radzieckiego z użyciem środków wojskowych, przez co prze­szkodzono jej naturalnemu zjednoczeniu się z Republiką Federalną. Stan ten jest sprzeczny z prawem narodu niemieckiego do samostanowienia" ^:ls.

Ten nihilistyczny punkt widzenia rządu NRF wyrażał raczej zacietrze­wienie polityczne niż liczenie się z realiami i normami prawa międzyna­rodowego. Konfrontacja stanowiska NRF z faktami (a powstanie i istnie­nie państwa należy do faktów łatwo stwierdzalnych) skłaniała zachodnio-niemieckich badaczy do formułowania licznych teorii zmierzających cło pogodzenia stanu faktycznego z oficjalną doktryną. Po zawarciu przez NRF układów z ZSRR i Polską jeden z czołowych zachodnioniemieckich badaczy prawa międzynarodowego pisał: „W okresie od r. 1945 żyliśmy w odniesieniu do kwestii niemieckiej w świecie formuł i konstrukcji praw­nych"³⁹. Woluntarystyczne teorie zastygały w dogmaty, a każdą próbę przewartościowania starych pozycji piętnowano jako „ustępstwo i rezy­gnację". Prowadziło to do „symplifikacji i formalizacji", a w końcu do

•^::> J. Jurina (op. cit.) podał 10 innych oświadczeń oficjalnych rozwijających tę tezę.

^:;<i Ilustracją niezwykle powolnej ewolucji, jaka dokonywała się w poglądach ofi­cjalnych NRF, mogą być publikacje Federalnego Ministerstwa do Spraw Ogólno-niemieckich: w latach 1961—1964 ukazały się informatory i dokumentacje pod tytu­łem Die Sowjetische Besatzungszone Deutschland in den Jahren 1945—1954, następ­nie — SBZ von 1955 bis 1958 itd. Dopiero w r. 1969 pod egidą tego samego minister­stwa ukazał się kolejny tom dokumentacji pod nowym tytułem: Der andere Teil Deutschlands in den Jahren 1961—1962. Bonn—Berlin 1969.

'•^ Die Welt i inne pisma z koncernu Springera nadal używają cudzysłowu przy nazwie „NRD" — nawet w przypadku cytowania oficjaLnych tekstów, dokumentów ilp

'•'""• Volkerrechtliche Praxis (...).

^:"^; E. Menzel: op. cii., s. 6.

powodzi bezużytecznych formuł⁴". Pewne wyobrażenie o ilości konstrukcji i wzajemnie wykluczających się ..teorii o położeniu prawnym Niemiec" daje przegląd i próba systematyzacji w ujęciu jednego z autorów zachod­nioniemieckich". Wyróżnił on trzy grupy teorii o położeniu prawnym Niemiec:

1) Teorie zakładające istnienie jednego państwa obejmowały a) teorie identyczności, a w jej ramach dalsze teorie — zalążka państwa kadlubo-\ve"o. teorie zgodności oraz identyczności cząstkowej: b) teorie nowego państwa lub irredenty.

2) Teorie zakładające istnienie dwóch państw autor dzieli na właściwe (teoria równorzędności i teoria secesji) oraz rzekome (pojęcie państwa nad­rzędnego oraz teoria państwa zalążkowego).

3) Teorie trzech państw (teoria państwa nadrzędnego: pod „paraso­lem" państwa ogólnoniemieckiego istnieją dwa samodzielne organizmy — NRD i NRF: albo inny wariant głoszony przez H. Kriigera: teoria duali­stycznej struktury istniejącego nadal państwa ogólnoniemieckiego).

Nie wdając się w jałowe rozważania na temat poszczególnych koncepcji celowe wydaje się stwierdzić, że — jak w każdej nauce — również w nauce prawa międzynarodowego ostatecznym sprawdzianem słuszności teorii jest życie. Natomiast w NRF przez długie lata traktowano naukę prawa międzynarodowego jako instrument polityki. Warto przytoczyć np. rozumowanie w sprawie motywu nieuznawania NRD. Obok wspomnia­nych już argumentów legalności czy legitymizmu wysuwano leż inne uzasadnienia. Schuster pisze:

..Do podstawowych praw podmiotu prawa międzynarodowego — zgodnie z kla-syc/ną doktryną — prócz wymienionej już nienaruszalności egzystencji państwo­wej należy również prawo do ochrony przed obcą interwencją. Każdy członek ••społeczności międzynarodowej" jest prawnie zobowiązany do powstrzymania się od ingc>rencji w sprawy wewnętrzne pozostałych członków"".

W każdym razie sprzeczne z prawem byłoby kwestionowanie legalności rządu. Gdyby — kontynuuje Schuster⁴³ — NRD znalazła się wobec NRP^ w takiej samej pozycji, jak każde inne państwo — stosunek między NRD i NRF „zostałby objęty prawnomiędzynarodowym zakazem interwencji"⁴⁴. Oznacza to, że głównym motywem odmowy uznania NRD była nie tyle sprawa legitymizmu tego państwa, co pretensje do prawa mieszania się

'•" Tamże, s. 6.

''' R. Schuster: Deutschlands slaalliche Ezistem im Widerstreit politischer und icchllicher Gesichtspunkte 1945—1.963. Miinchen 1963.

''² Tamże, s. 270.

'•'• Tamże, s. 271.

''' Zachodnioniemiecki prof. H. Kriiger obawiał się skutków uznania, ponieważ przekształciłyby one stosunki prawnopaństwowe w prawnomiędzynarodowe (Bundes-rcpublik Deutschland und Deutsche Demokratische R,epublik. Hamburg 1956).

ADAM DANIEL ROTFELD

PODSTAWY NORMALIZACJI STOSUNKÓW MIĘDZY l'

w jego sprawy wewnętrzne. Innymi słowy — była to próba zalegalizowa­nia na płaszczyźnie stosunków międzynarodowych prawa do ingerencji⁴-'. Tak prezentowały się stanowiska NRD i NRF przed podjęciem oficjal­nych kontaktów.

Geneza M,Indu Zasadniczego

Początek dialogu NRD-NRF przypada na lata rządów wielkiej koalicji (1966—1968)⁴⁶. Ze względu na przedstawione zastrzeżenia i obawy, rząd NRF skłonny był podjąć rozmowy z NRD, ale „poniżej progu uznania"*⁷. Podejście rządu Kiesingera-Brandta było bardziej elastyczne niż polityka Erharda; w oświadczeniach zachodnioniemieckich pojawił się problem za­pobiegania dezintegracji narodu, jednakże — jak formułował to kanclerz Kiesinger⁴⁸ — „bez politycznego uznania czy podnoszenia prestiżu dru­giej części Niemiec''. Uznanie miało jakoby prowadzić do „utrwalenia podziału Niemiec'", do traktowania NRD jako zagranicy, do legalizowania status quo.

Zanim doszło do oficjalnych kontaktów rządowych, poważne zaintere­sowanie w obu państwach niemieckich i poza ich granicami wzbudziły próby nawiązania dialogu między zachodnioniemiecką socjaldemokracją (SPD) a Niemiecką Socjalistyczną Partią Jedności (SED)⁴⁹. W odpowiedzi na sugestie zawarte w liście SED „stworzenia gremium dla otwartej dys­kusji Niemców ze Wschodu i Zachodu" Zarząd Partyjny SPD zapropo­nował zorganizowanie wspólnych zebrań w obu państwach niemieckich, na których obie strony przedstawiłyby w sposób otwarty swoje stanowis­ka. Chociaż Komitet Centralny SED przychylnie odniósł się do tej idei i wystąpił z inicjatywą wymiany mówców na wiecach partyjnych — w Karl-Marx-Stadt i w Essen — do realizacji tej propozycji nie doszło. Na tym etapie kontakty zostały zerwane w wyniku działania rządu i władz lokalnych NRF, które — jak np. miało to miejsce w Dolnej Sak­sonii — oświadczyły, że uniemożliwią przyjazd tym obywatelom NRD, ,,co do których istnieje dostateczne podejrzenie, iż chcą działać w duchu

^fo „Jeśli strefa zostanie uznana — pisał K. Birrenbach — nie będzie już możliwe oddziaływanie NRF na stosunki wewnętrzne w strefie (czyt. — NRD)". Aktuelle Fragen. der Deutschland-Polilik. Europa-Archiv, 1967, nr 8.

^w Obszerną dokumentację tego okresu opracował P. Lippóczy: Stosunki NRD--NRF. Kronika i dokumentacja (luty 1966 — wrzesień 1968). Warszawa 1968, PISM --wyd. powielane.

" Szerzej na ten temat — J. SuJek: Polityka wschodnia rządu „wielkiej koalicji" 1966—1969. Warszawa 1972, s. 84.

⁴⁸ Wywiad K. Kiesingera dla Schwdbische Zeitung z 31 grudnia 1966 roku. Por, inne głosy w pracy J. Sułka: op. cit.

^Vl Zapoczątkował wymianę poglądów między obu partiami list KC SED z 7 /uu=-go 1966 r. do „delegatów zjazdu SPD w Dortmundzie oraz do wszystk'-;h członków i sympatyków socjaldemokracji w Niemczech Zachodnich" — Neuf Deutschland z 11 lutego 19C6 roku.

SFD i zakazanej KPD"^:'°. Tym razem nie osiągnięto konkretnych wyni-U Sw iedn-ak sam fakt. że doszło do wymiany listów, zasługuje na odno­towanie, choćby dlatego, że w latach 1951-4963 SED wystosowała do socjaldemokracji zachodnionicmieckiej 13 listów i wszystkie pozostały bez odpowiedzi.

10 maja 1967 r. przewodniczący Rady Ministrów NRD Willi Stoph •/wrócił się do kanclerza NRF w sprawie nawiązania bezpośrednich roko­wań między obu państwami niemieckimi. Odpowiedź Kiesingera w swej istocie była'negatywna. Niemniej w stosunkach między szefanii rządów obu państw "niemieckich podjęty został dialog, który w zasadzie nie został przerwany do chwili zawarcia Układu Zasadniczego. W tym okresie rząd federalny wyrażał jeszcze pogląd, że ..nie może być brane pod uwagę uznanie "drugiej części Niemiec — za drugie państwo niemieckie"'"'¹.

Istotną zmianę w polityce NRF przyniosły wybory, w wyniku których rządy w Bonn objęła mała koalicja socjaldemokratów i liberałów. Nowy kanclerz federalny W. Brandt złożył 28 października 1969 r. expose rzą­dowe, w którym po raz pierwszy Niemiecka Republika Federalna uznała państwowy charakter NRD:

Nawet jeżeli w Niemczech istnieją dwa państwa, nie są one dla siebie zagranicą; ich wzajemne stosunki mogą być jedynie stosunkami szczególnego rodzaju''⁵".

Była to nowa linia polityczna, która umożliwiła tym razem podjęcie długiej i trudnej drogi rokowań. Znów — jak tyle razy w przeszłości — z inicjatywą wystąpił rząd NRD. 17 grudnia 1969 r. przewodniczący Rady Państwa W. Ulbricht skierował list do prezydenta NRF, G. Heinemanna. Jego istotą była propozycja zawarcia Układu o nawiązaniu równopraw­nych stosunków między NRD i NRF⁵³.

Załączony tekst projektu Układu składał się z dziewięciu artykułów, których najważniejsze postanowienia dotyczyły akceptacji przez oba kraje we wzajemnych stosunkach powszechnie uznanych zasad i norm prawa międzynarodowego. Stosun­ki między NRD i NRF — zgodnie z przedstawioną propozycją — miałyby opie­rać się na zasadach „suwerennej równości, terytorialnej integralności i nienaruszal­ności granic państwowych, nieingerencji w sprawy wewnętrzne i wzajemnych ko­rzyści" (artykuł 1). Projekt postulował uznanie przez oba kraje granic europejskich, ukształtowanych w wyniku II wojny światowej, zwłaszcza granicy między obu pań-

^:'° Według listu KC SED z 28 kwietnia 1966 r. (polskie teksty dokumentów — zob. P. Lippóczy: op. cit., s. 47). Jak wiadomo ostatecznie nie doszło do spotkań ze względu na uchwaloną — zresztą z udziałem SPD — ustawę dyskryminującą dele­gatów SED. Była to ustawa o czasowym zwolnieniu spod jurysdykcji NRF z 29 lipca 1966 r. — BGB1 z 3 sierpnia 1966 roku.

•"'' Z oświadczenia rządu NRF w związku z wymianą listów między premierem rządu NRD, W. Stophem a kanclerzem K.G. Kiesingerem. Bulletin der Bundesregie -rung z 15 czerwca 1967 roku. Por. też P. Lippóczy: op. cit., dok. 27, 28 i 30. Platformę normalizacji swoich stosunków z NRF rząd NRD przedstawił w memorandum z 21 lipca 1967 r. (dok. 31) oraz liście premiera Stopha do kanclerza Kiesingera z 20 września 1967 r. (dok. 32).

'•^;: Bulletin der Bundcsregicrung z 29 października 1969 roku.

• ' Zbiór Dokumentów, 1969, nr 12.

24

---