ŚRODKI DYDAKTYCZNE

§ 1. POJĘCIE I FUNKCJE ŚRODKOW DYDAKTYCZNYCH

Środki dydaktyczne są to przedmioty, które, dostarczając uczniom określonych bodźców sensorycznych oddziałujących na ich wzrok, słuch, dotyk itd., ułatwiają im bezpośrednie i pośrednie poznawanie rzeczywistości.

Tak rozumiane środki dydaktyczne spełniają w procesie nauczania-uczenia
się następujące funkcje:

1. funkcja poznawcza- służą bezpośredniemu poznawaniu przez uczniów określonych fragmentów rzeczywistości ;

2. funkcja kształcąca- są narzędziem rozwijania zdolności poznawczych oraz uczuć i woli dzieci i młodzieży ;

3. funkcja dydaktyczna- stanowią istotne źródło zdobywanych przez uczniów wiadomości umiejętności, ułatwiają utrwalanie przerobionego materiału, weryfikację hipotez, sprawdzanie stopnia opanowania wiedzy itp.

Na środki dydaktyczne składają się:

• zarówno tzw. pomoce naukowe, a więc przedmioty, którymi posługuje się nauczyciel, aby tym skuteczniej zrealizować cele i zadania kształcenia,

• jak i przedmioty indywidualnego wyposażenia uczniów, a więc podręczniki szkolne, zeszyty do ćwiczeń, przybory do pisania itp.

Pomoce naukowe, służące przede wszystkim realizacji zasady poglądowości
w nauczaniu, są środkami pracy nauczyciela. Natomiast podręczniki, zeszyty i inne przedmioty indywidualnego wyposażenia uczniów należą z kolei do środków ich pracy. Oprócz tego do środków dydaktycznych zalicza się również urządzenia sportowe, działki botaniczne itp., które są terenem pracy i nauczycieli i uczniów.

§ 2. PODZIAŁ ŚRODKÓW DYDAKTYCZNYCH

Istnieje wiele różnych klasyfikacji środków dydaktycznych. Do najczęściej
stosowanych należą przy tym te podziały, których główne kryterium stanowią
rodzaje eksponowanych bodźców, a mianowicie bodźce wzrokowe,
słuchowe i wzrokowo-słuchowe, środki dydaktyczne dzielą się na:

• wzrokowe ( oryginalne przedmioty-preparaty lub ich różnorakie zastępniki,
  wykresy, mapy, diagramy, podręczniki itp.),

• słuchowe (radio, magnetofon, gramofon, instrumenty muzyczne i nagrania muzyczne i TV itd.)

• wzrokowo-słuchowe- audiowizualne (film dźwiękowy i urządzenia do jego odtwarzania, telewizja).

Oprócz tego znany jest podział, oparty na swoiście rozumianej zasadzie
"od prostego i konkretnego, do złożonego i abstrakcyjnego ". Twórcy tego
podziału wymieniają następujące rodzaje środków dydaktycznych :

1. przedmioty oryginalne eksponowane w naturalnych warunkach ;

2. przedmioty oryginalne umieszczone w sztucznych w warunkach;

3. modelowe zastępniki przedmiotów oryginalnych ;

4. obrazowe lub słowne zastępniki przedmiotów oryginalnych;

5. symbole;

6. podręczniki programowane i maszyny dydaktyczne.

Istnieje wreszcie koncepcja podziału środków dydaktycznych stosownie do stopnia ich złożoności. Rozróżnia się środki dydaktyczne:

• proste

• złożone.

Do środków prostych należą między innymi: naturalne okazy występujące
w naturalnym środowisku, naturalne okazy eksponowane w środowisku sztucznym, okazy spreparowane, modele, obrazy, mapy, wykresy itd.

Środkami złożonymi to urządzenia mechaniczne i elektryczne, a więc projektory filmowe, aparaty telewizyjne, urządzenia automatyzujące proces uczenia się itp.

W tym samym podziale rodzaje eksponowanych bodźców zmysłowych zostały podporządkowane kryterium złożoności środków dydaktycznych. Wskutek tego zarówno wśród środków prostych, jak i złożonych występują środki wzrokowe, słuchowe i wzrokowo-słuchowe, a także nie mieszczące się w ich obrębie podręczniki programowane oraz maszyny dydaktyczne.

Środki dydaktyczne należałoby więc dzielić na :

1. wzrokowe (przedmioty naturalne, maszyny, narzędzia, preparaty,
   modele, obrazy ruchome i nieruchome, barwne i czarno-białe, schematy, symbole
   tzn. słowa, litery i cyfry, a nadto diagramy itp.) ;

2. słuchowe (płyty gramofonowe i taśmy magnetofonowe wraz z urządzeniami ułatwiającymi posługiwanie się nimi, aparaty radiowe, instrumenty
   muzyczne itd.) ;

3. wzrokowo-słuchowe (aparaty telewizyjne, projektory filmowe) ;

4. częściowo automatyzujące proces nauczania-uczenia się (pod-
   ręczniki programowane, maszyny dydaktyczne, laboratoria językowe, tzw.
   klasy zautomatyzowane itd.).

§ 3. ŚRODKI WZROKOWE

Środki wzrokowe spełniają w procesie nauczania-uczenia się doniosłą rolę,
ułatwiają bezpośrednie odzwierciedlenie rzeczywistości.

Środkami wzrokowymi wykazują wiele zalet:

• umożliwiają uczniom nabycie adekwatnych wobec rzeczywistości wyobrażeń, co nie pozostaje bez pozytywnego wpływu na proces kształtowania pojęć. Nie zawsze jednak nauczyciel dysponuje okazami naturalnymi lub ich preparatami. Stosuje on na ogół środki zastępcze: modele, obrazy, mapy, schematy, wykresy i diagramy.

• pozwalają jak np. modele, przedstawić dany obiekt w zmniejszeniu, powiększeniu, przekroju itp., podkreślić - jak wykresy i schematy - zależności przyczynowo-skutkowe, funkcjonalne i inne, albo też, jak mapy, ukazać rzeczywistość za pomocą umownych znaków wizualnych.

§ 4. ŚRODKI SŁUCHOWE

Udział środków słuchowych w procesie nauczania-uczenia się stale wzrasta.
Dzieje się tak dzięki postępowi techniki i związanemu z tym rozwojowi
stereofonii, pozwalającym również na stosowanie gramofonu, radia i magneto-
fonu, tzn. środków posiadających oczywiste walory dydaktyczne, w pracy
lekcyjnej i pozalekcyjnej z dziećmi i młodzieżą.

Jeszcze ważniejsze funkcje dydaktyczne spełniają środki słuchowe na
zajęciach z zakresu wychowania muzycznego.

Są głównym narzędziem kształtowania kultury muzycznej, przyczyniają się do rozwoju zainteresowań muzyką i śpiewem, pogłębienia wrażliwości na jej piękno, wyrobienia umiejętności słuchania muzyki i przygotowania do jej uprawiania.

§ 5. ŚRODKI WZROKOWO - SŁUCHOWE

Środki wzrokowo-słuchowe oddają szkole znaczne usługi w zakresie
kształtowania u uczniów określonych wrażeń, spostrzeżeń i wyobrażeń.
Oddziałują one bowiem równocześnie na dwa analizatory (wzrokowy i słuchowy), co poważnie zwiększa ich atrakcyjność. Do środków wzrokowo--słuchowych zaliczamy film dźwiękowy i telewizję.

Dźwiękowy film dydaktyczny może spełniać w procesie nauczania-
-uczenia się ogromną rolę. Utrwalając za pomocą ruchomego obrazu i dźwięku
określone rzeczy, zjawiska, wydarzenia i procesy, pozwala eksponować je
wielokrotnie w różnym czasie, a zarazem w identycznej postaci, co ma niemałe
walory dydaktyczne. Dzięki tym cechom filmu nauczyciel może zaznajamiać
uczniów z jego treścią dowolną liczbę razy, ogniskować uwagę dzieci i młodzieży
na procesach najistotniejszych lub niedostępnych w drodze bezpośredniej
obserwacji, ukazywać przedmioty w zbliżeniach, ujmować ruch w tempie
przyspieszonym lub zwolnionym, przedstawiać wydarzenia i procesy w całym
ich przebiegu itd. Wszystko to sprawia, że film może być skutecznie wykorzystywany do zaznajamiania uczniów z nowym materiałem, do jego utrwalania, a niekiedy również do kontroli i oceny wyników pracy uczniów.

Zalety filmu dydaktycznego, jako jeden z głównych środków wzrokowo-słuchowych, stosowanych w procesie nauczania-uczenia się:

1. przedstawia określone rzeczy, zjawiska, wydarzenia i procesy w postaci
   wyraźnych, powtarzalnych dowolną liczbę razy sekwencji obrazów;

2. ukazuje ruch;

3. wykorzystuje zarówno dźwięk naturalny, towarzyszący eksponowanym
   wydarzeniom, jak i narrację ;

4. w miarę potrzeby operuje kolorem ;

5. eksponuje za pomocą obrazu i dźwięku wszystkie zagadnienia, których
   ukazanie uczniom w inny sposób byłoby utrudnione lub zgoła niemożliwe.
   

Aby film mógł być w pełni skuteczną pomocą dla uczniów, nauczyciel
powinien zaznajomić się z nim przed wyświetleniem go uczniom oraz ustalić jego funkcję i miejsce w obrębie prowadzonych przez siebie zajęć dydaktycznych.

Telewizja dydaktyczna, nazywana także telewizją szkolną, jest kolejnym
audiowizualnym środkiem nauczania, którego znaczenie pedagogiczne stale
wzrasta. Dzięki niej uczniowie mogą bezpośrednio obserwować najważniejsze
wydarzenia krajowe i zagraniczne, poznają wybitnych mężów stanu, uczonych
i artystów, śledzą przebieg różnorakich procesów technicznych i technologicznych, oglądają spektakle teatralne, słowem zdobywają aktualną wiedzę o świecie i kulturze w sposób bez porównania pełniejszy i bardziej atrakcyjny aniżeli za pomocą innych środków masowego przekazu informacji.

­Telewizja w obwodzie zamkniętym (telewizja obwodowa), w przeciwieństwie do telewizji otwartej, służy realizacji programów dydaktycznych w obrębie
jednej tylko szkoły lub zespołu szkół. W Polsce stosuje się ją na razie tylko
w niektórych uczelniach wyższych.

§ 6. MASZYNY DYDAKTYCZNE

Otóż maszyny dydaktyczne mają następujące funkcje wspólne :

1. Przekazują informację, a zarazem wymagają od ucznia częstych odpowiedzi na zadawane mu pytania.

2. Zapewniają uczniowi natychmiastowe sprzężenie zwrotne, bezpośrednio
   informując go, czy odpowiedział dobrze.

3. Umożliwiają uczniowi pracę indywidualną, tak by tempo przyswajania
   wiadomości było dostosowane do jego własnych potrzeb i zdolności.

§ 7. PODSTAWOWE FUNKCJE ŚRODKÓW DYDAKTYCZNYCH

wg. W.Okoń

Funkcje dydaktyczne		Środki
Poznawanie rzeczywistości	w postaci naturalnej w postaci zastępczej w postaci uogólnionej	obrazy naturalne przedmioty zastępcze mapy, plany, modele teksty drukowane
Poznanie wiedzy o rzeczywistości	eksponowanie wiadomości eksponowanie wiadomości za pomocą środków tech. eksponowanie wiadomości w połączeniu z własną pracą	teksty drukowane tablice, grafoskopy, czytniki podręczniki i teksty programowane
Kształtowanie emocjonalnego stosunku do rzeczywistości	wychowanie społeczne wychowanie muzyczne wychowanie plastyczne	teksty drukowane, TV, radio, gramofon, magnetofon gramofon, magnetofon, stereofonia, TV, radio dzieła sztuki plastycznej, reprodukcje, TV, film
Kształtowanie działania przetwarzającego rzeczywistość	sprawności językowo-symboliczne sprawności badawcze	maszyny, dydaktyczne laboratoria językowe urządzenia i materiały laboratoryjne

§ 8. UWAGI METODYCZNE

Dobór środków dydaktycznych zależy:

• nie tylko od materialnego wyposażenia szkoły w pomoce naukowe,

• lecz również od założonych do zrealizowania celów lekcji,

• metod pracy dydaktycznej,

• wieku uczniów, a ponadto

• od charakterystycznych właściwości poszczególnych przedmiotów nauczania.
  

O skuteczności tych środków w niemałym stopniu rozstrzyga fakt, czy nauczyciel, decydując się na ich wybór, czyni to w ścisłym powiązaniu z pozostałymi składnikami procesu nauczania-uczenia się, tzn. czy traktuje środki dydaktyczne jako integralny składnik tego procesu.

Skuteczność tę można dodatkowo zwiększyć stosując środki, które:

1. służą nie tylko lepszemu poznaniu bezpośredniemu, lecz również
   pośredniemu ;

2. wymagają od uczniów samodzielnego myślenia i działania, a zwłaszcza
   stałego posługiwania się już posiadaną wiedzą dla zdobywania nowej
   wiedzy;

3. zapewniają uczniom wszechstronny obraz poznawanych rzeczy, zjawisk,

4. procesów i wydarzeń, co wymaga operowania środkami zróżnicowanymi,
   naświetlającymi poznawane fakty z różnych punktów widzenia;

5. w sprzyjających okolicznościach mogą być przez uczniów wykonane
   w ramach pracy domowej, w warsztacie szkolnym itp. Sporządzanie tego rodzaju środków, właściwie przygotowane i kierowane przez nauczycieli, ma duże walory wychowawcze, a ponadto może stanowić dla szkoły istotne źródło dopływu pomocy naukowych.

§ 9. LITERATORA UZUPEŁNIAJĄCA I ZADANIA DO PRZEMYŚLENIA

1. W. Okoń „Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej” s.275-306

2. K. Sośnicki „ Ogólne założenia podręczników szkolnych”

3. E. Berezowski J. Długoszowa „ Techniczne środki nauczania”

4. E. Berezowski H. Lisiecka „Wademekum technicznych środków kształcenia”

WARTO PRZEMYŚLEĆ:

1. Jakie funkcje dydaktyczne spełniają podręczniki, z których korzystamy w procesie

kształcenia?

2. Jak wdrażać uczniów do korzystania z podręczników?

3. Jak uczymy uczniów wykorzystywać pomoce dydaktyczne w procesie uczenia się?
4. Czy korzystamy z komputera w procesie edukacji i własnego doskonalenia?

Cz. Kupisiewicz „Podstawy dydaktyki ogólnej” s.242

Cz. Kupisiewicz „Podstawy dydaktyki ogólnej” s.242

W. Okoń „Elementy dydaktyki szkoły wyższej” s.270

Dydaktyka ogólna i metodyka str. 7

Opracowała: Mgr Jolanta Szabłowska

---