Maria Janion

Dilthey

• Dilthey - jeden z głównych promotorów przełomu antynaturalistycznego (antypozytywistycznego)

• wprowadził wiele nowego do humanistyki europejskiej → zajął stanowisko wobec metody genetyczno-przyczynowej

• metoda Geisteswissenschaften (niem. "nauki o duchu")

• spostrzeżenia Diltheya były traktowane jako przeciwieństwo przyrodoznawstwa pozytywistycznego

Oskar Wazel - interpretacja Diltheya

• wg estetyki pozytywistycznej sztukę można objaśnić i wyprowadzić z prawidłowości tak jak materiał przyrodniczy, naukowy → z czegoś musi powstać coś do tego podobnego, a wynik można obliczyć

• Dilthey uważał, że o takich obliczeniach nie może być mowy w świecie sztuki → związek między przyczyną
  a działaniem w zjawisku historyczno-duchowym jest zupełnie inny niż w przyrodzie

podstawowe cechy modelu nauk humanistycznych Diltheya

• trudno zrekonstruować jednolity wątek jego poglądów

• nie zdążył zbudować jednolitego systemu filozoficznego

• modyfikował poglądy

• Otto Friedrich Bollnow sugeruje, że mylne interpretacje wynikają z tego, że pierwsze i młodzieńcze przekonania Diltheya traktuje się jako jedyne i ostateczne

• roznieżność między rozprawami:1 Die Einbildungskraft des Dichters. Bausteine fur eine Poetik (1887)
  a fundamentalną pracą 2 DerAufbau der geschichtlichen Welt in den Geisteswissenschaften (1910)

1 → po stwierdzeniu klęski Arystotelesa (proponującego naśladowanie) próbuje naszkicować program pozytywny → należy uznać siłę wyobraźni poety, który tworzy korzystając z fantazji → poetyka powinna zająć się poznawaniem typów wyobraźni twórczej → psychologia twórczości | psychologizm

2 → pogląd odmienny → humanistyka ma traktować o ponadindywidualnym duchu uzewnętrzniającym się
w tworach historycznych → nie o duszy pojedynczego artysty | antypsychologizm

diltheyzm: obiegowa, niekiedy płytka i powierzchowna, niekiedy istotna, mieszanina poglądów - inspirowana częściowo przez (niektóre) tezy Diltheya

• posługujemy się dwoma zarysami na temat Diltheya:

• Zygmunt Łempicki Wilhelm Dilthey (1914)

• Otto Friedrich Bollnow Dilthey. Eine Einfuhrung in seine Pfilosophie (1936)

• próba przełamania dualizmu „przeżycia” i jego „wyrazu” → otwarcie drogi dla psychologizmu w badaniach lit.

• obiektywna struktura duchowa, która manifestuje się w postawie filozoficznej → „ufilozoficznienie” literatury

• Dilthey uważał, że postępowanie przyczynowe jest właściwe naukom przyrodniczym

• był jednym z twórców nowoczesnej hermeneutyki, używał pojęcia struktury

• formułując psychogenetyczną wersję poetyki Dilthey określał psychologiczne wskaźniki warunkujące różnice stylowe w sztuce → określił dlaczego istnieją różnice stylowe, określił związki przyczynowe między wyobraźnią, przeżyciami, przebiegami psychicznymi poety, a jego dziełem

Die Einbildungskraft des Dichters

• ze zdarzeń wcześniejszych powstają kręgi uczuciowe, które pozostają między sobą we wzajemnych związkach

• uczucia są reprodukowane jako wyobrażenia

• przeżycie - wyraz - zrozumienie → możliwość komunikowania się poprzez sferę ponadindywidualnego ducha

• dla zrozumienia wyrazu niepotrzebne jest poznawanie przebiegów psychicznych w duszy poety

• rozumienie ducha i jego wytworów nie jest poznawaniem psychologicznym

duch - sfera ponadindywidualna, niezależna od poszczególnych psychik

• Dilthey interesował się badanien obiektywizacji ducha w strukturach duchowych, traktowanych historycznie
  i typologicznie → „typ duchowy”, „światopogląd”, „generacja”; usiłował stworzyć „typologię światopoglądów”

• psychologia wyjaśniająca: zmierza do podporządkowania zjawisk życia duchowego ograniczonej ilości jednoznacznie określonych elementów

• psychologia opisowa: przedstawienie części składowych i związków w każdym rozwiniętym życiu duchowym człowieka → opis i analiza związku jakim jest życie

• „związek psychiczny” = „struktura psychiczna”

• nauki przyrodnicze wyjaśniają prawidłowości w następstwie natury zjawisk

• nauki humanistyczne rozumieją strukturę zjawisk duchowych

• przekonanie o zasadniczej jednorodności świata ducha i jego obiektywizacji opierało się na psychologii opisowej i na strukturze duchowej jako podstawowym pojęciu tej psychologii

• rozumienie - jedna z podstawowych kategorii diltheyowskiej humanistyki

• Erlebnis - przeżycie

• Dichtung - poezja

• poezja: ukazuje przebiegi psychiczne (w historycznych wytworach)

• nie chodzi o psychologizm w sensie „dusza” jako przedmiot badań, ale o obiektywizującego się „ducha” → jednorodna z nim „struktura duchowa”

• dualizm przeżycia i jego wyrazu, który sygnalizuje sprzeczość w systemie Diltheya

Otto Friedrich Bollnow: Dilthey odrzuca psychologiczną drogę rozumienia sztuki i wszystkich duchowych tworów; dzieło to wyraz czegoś.

Rozumienie ma się dokonywać poprzez wnikanie bezpośrednio do dzieła (nie poprzez duszę twórcy)

- uznanie Diltheya za antypsychologistę

Zygmunt Łempicki:

- uznanie Diltheya za pierwszego psychologistę

przeżycie: punkt wyjściowy dla tworzenia poetyckiego; może pochodzić ze świata idei

idee: reprezentanci wielkich minionych przeżyć

Dilthey w zakres przeżycia chciał wprowadzić ponadindywidualną sferę ducha

• dla Diltheya całokształt problematyki historycznej i literackiej sprowadza się do pierwotnego przeżycia → otwarcie drogi dla psychologizmu

• poezja jest wyrazem przeżyć poety; przeżycie stwarza dzieło jako swój wyraz psychiczny

wyraz: przez diltheistów zaczął być rozumiany jako wyraz przeżycia psychicznego, wyraz psychiki twórcy

• w późniejszym okresie Dilthey dowodził, że „rozumienie” literatury wcale nie polega na odtwarzaniu przeżyć psychicznych poety

Kleiner: przyjmuje podział na nauki o przyrodzie i nauki o duchu

• rzeczywistość ludzka ma charakter psychologiczny i taki charakter musi posiadać jej poznanie

• podstawową nauką dla ujęcia rzeczywistości twórczej jest psychologia

• Dilthey pragnął zniweczyć stosunek następstwa między przeżyciem a twórczością → wg niego już damo przeżycie jest początkiem procesu twórczego

• dzieła nie są znakami, które oznaczają życie, ale są ciałami, które to życie zawierają

Gundolf: osobno traktował „przeżycie” i osobno „dzieło”, a zatem pozostawał przy przeżywaniu, które jest przedstawione w dziele sztuki i które osiąga wyraz

• z czasem idee Diltheya podlegały ostrej krytyce

• późniejsi „immanentyści” odcięli się od psychologicznych przesłanek Diltheya

metoda Geisteswissenschaften nauki humanistyczne i społeczne specyficznie rozumianie i specyficznie uprawiane w niemieckim kręgu kulturowym. Metodologię Geisteswissenschaften sformułował Wilhelm Dilthey na poczatku XX w. Jego teorie wywarły decydujący wpływ na rozwój rozumienia nauk humanistycznych tego okresu - oznaczały zerwanie z dotychczasowuym paradygmatem ich uprawiania, co określono jako "przełom antypozytywistyczny". Rozumienie nauk humanistycznych w niemieckim kręgu kulturowym pokrywa się mniej lub bardziej ściśle z hermeneutyką diltheyowską. Nauki przyrodnicze rozumiane są w nim jako nauki, które wyjaśniają fakty powtarzające się poprzez formułowanie praw na mocy tej powtarzalności. Nauki humanistyczne badają natomiast fakty niepowtarzalne, którymi są wytwory Ducha. Twory Ducha wyjaśniają one za pomocą ich wewnętrzego, hermeneutycznego rozumienia.

naczelny rys nauki pozytywistycznej

hermeneutyka: dziedzina pracy filologicznej, obejmująca krytyczne badanie i interpretację źródeł pisanych, mająca na celu ustalenie ich prawidłowego tekstu i właściwego sensu

Wikipedia

---