Artykuły henrykowskie jako swoisty Bill of Rights dawnej Rzeczpospolitej?
Artykuły henrykowskie (łac. Articuli Henriciani) - akty prawne sformułowane w czasie bezkrólewia, zostały spisane na sejmie elekcyjnym 20 maja 1573 r., którego głównym zadaniem było wybranie monarchy. Były prawami niezmiennymi, zawierającymi najważniejsze uregulowania dotyczące sprawowania władzy w państwie oraz określały stosunki między sejmem walnym a monarchą. Był to zbiór przepisów prawnych, których przestrzegać musiał każdy król Polski wybrany w drodze wolnej elekcji. Poprzez podpisanie tych artykułów król uzależniał się od szlachty. Wraz z pacta conventa stanowiły podstawę ustroju Rzeczpospolitej w dobie wolnych elekcji. Nazwa pochodzi od imienia pierwszego władcy, który musiał ten dokument podpisać by wstąpić na tron polski - Henryka Walezego.
Artykuły:
gwarantowały szlachcie zachowanie przywilejów,
określały zasady ustroju i prawa Rzeczypospolitej,
nakazywały królowi zwoływanie sejmu walnego co dwa lata na okres 6 tygodni,
król na stałe miał przy swoim boku radę doradczą złożoną z szesnastu senatorów (tak zwanych rezydentów),
nie pozwalały na używanie tytułu dziedzicznego; król miał być wybierany tylko poprzez wolną elekcję,
politykę wewnętrzną i zagraniczną poddawały kontroli sejmu,
zabraniały królowi podejmowania istotnych decyzji politycznych bez zgody senatorów przebywających na dworze królewskim,
narzucały zależność monarchy od praw Rzeczypospolitej, czyli od szlachty, która te prawa sporządzała,
obywatele mieli prawo do wolności wyznania (przysięga na przestrzeganie postanowień konfederacji warszawskiej)
zezwalały na wypowiedzenie królowi posłuszeństwa (rokosz), w wypadku łamania przez niego przywilejów szlacheckich.
Karta Praw Stanów Zjednoczonych Ameryki (ang. United States Bill of Rights) - pierwsze dziesięć poprawek do Konstytucji Stanów Zjednoczonych, które zostały uchwalone 25 września 1789, a weszły w życie 15 grudnia 1791, po dłuższym okresie ratyfikacji przez poszczególne stany.
Zagwarantowały one podstawowe swobody i wolności obywatelskie, w tym prawo do własności prywatnej, wolności wyznania i sumienia oraz prasy, ochrony oskarżonego w procesie karnym, prawo do swobodnego gromadzenia się. Nie spisano jednak równości wobec prawa, a było to spowodowane istniejącym i legalnym niewolnictwem, które utrzymało się w Stanach Zjednoczonych do drugiej połowy XIX wieku.
Bill of rights, bill o prawach, deklaracja parlamentu angielskiego powzięta po obaleniu Jakuba II (1689), w której ograniczała władzę królewską na rzecz parlamentu (np. król nie mógł bez jego zgody zawieszać ustaw czy pobierać podatków), stała się podstawą stwierdzenia, że w Anglii “król panuje ale nie rządzi". Obecnie uważana za jeden z aktów konstytucyjnych Anglii.
Deklaracja praw ( Bill of Rights ) - wydana w Anglii w 1689. Zaprzysiągł ją Wilhelm III Orański. Została zaakceptowana przez parlament 16 grudnia 1689 roku.
W trzynastu punktach wyliczała podstawowe nadużycia władzy, popełnione przez dynastię Stuartów. Jednocześnie przy każdym z tych punktów sformułowano nowe zasady prawne, które odnosiły się do uprawnień monarszych. Ich celem było zapobieżenie nawrotowi absolutyzmu.
Najważniejsze postanowienia Bill of Rights:
król nie mógł wykonywać prawa suspensy ( czyli zawieszania ustaw parlamentu wobec wszystkich osób ) bez zgody parlamentu;
bezwzględny zakaz udzielania dyspensy ( czyli uchylania ustaw parlamentu w odniesieniu do niektórych osób bądź czynności );
król nie mógł nakladać podatków bez zgody parlamentu;
zakaz utrzymywania stałej armii w czasie pokoju;
poddani mogli odtąd wnosić petycje w sprawach zarówno publicznych, jak i prywatnych;
postulat częstszego zwoływania sesji parlamentu oraz wprowadzenie wolności słowa oraz debat;
zniesiono restytuowany przez Jakuba II Sąd Wysokiej Komisji;
postulat powoływania na sędziów przysięgłych ludzi uczciwych, którzy nie są stronnikami monarchy.
W roku 1690 rozszerzono postanowienia Bill of Rights o dalsze dwa:
władca, przed wstąpieniem na tron, miał potępić katolicki dogmat o transsubstancjacji;
królem nie mógł zostać katolik, ani też osoba wstępująca w związek małżeński z przedstawicielem tego wyznania.
Od momentu wydania przedmiotowego dokumentu (1689 r.) faktyczna władza w państwie należała zatem do parlamentu. Władza królewska poddana została bowiem kontroli parlamentu, co uczyniło Anglię pierwszą na świecie monarchią parlamentarną. Religią panującą pozostał anglikanizm. ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE I PAKTA KONWENTA
Na sejmie elekcyjnym 1573 r. uchwalono podstawowe zasady ustrojowe Rzeczypospolitej, które podkreślały podstawową w niej pozycję sejmu. Przedkładano je do zaprzysiężenia kolejnym elektom, a potwierdzenie ich było warunkiem koronacji. Artykuły te miały charakter praw fundamentalnych, a zwano je henrykowskimi, ponieważ przedłożono je po raz pierwszy Henrykowi Walezemu, który zwlekał jednak z ich potwierdzeniem. Pierwszy zaprzysiągł je, po swoim obiorze, Stefan Batory w 1576 r. i odtąd były stale zaprzysięgane, później jako niezmienna część składowa paktów konwentów, czyli zobowiązań elekta przyjmowanych przez niego przed wstąpieniem na tron. W artykułach henrykowskich król uznawał wolną elekcję, zrzekał się tytułu dziedzica oraz zobowiązywał się spraw wojny i pokoju nie załatwiać bez senatu, a pospolitego ruszenia nie zwoływać bez zgody sejmu (więc obu izb), utrzymywać stałe wojsko zaciężne z dochodów z królewszczyzn, mieć zawsze u boku radę złożoną z 16 senatorów (zwano ich senatorami-rezydentami), co dwa lata zwoływać sejm. Uznawał też król, że w razie pogwałcenia praw i przywilejów szlachty oraz gdyby naruszył swoje zobowiązania, szlachta będzie miało prawo wypowiedzieć mu posłuszeństwo. Ten ostatni zapis znany pod nazwą articulus de non praestanda oboedientia był nowożytną formą znanego w średniowieczu prawa oporu. Spotkaliśmy się z nim już w przywileju mielnickim z 1501 r., wtedy jednak nie wszedł w życie. Tutaj dopiero nabrał on cech instytucjonalnych.
Od 1573 r. władza królewska formalnie opierała się na umowie między elektem a stanami, tj. faktycznie szlachtą. Pakta konwenta były kontraktem o charakterze prawno-publicznym zobowiązującym obie strony i miały wiele cech wspólnych z kapitulacjami wyborczymi znanymi w Rzeszy Niemieckiej, gdzie tron cesarski był elekcyjny.
Nowa konstrukcja władz naczelnych Rzeczypospolitej umacniała pozycję sejmu. Stawał się on równym z monarchą, a faktycznie nawet wyższym od niego, naczelnym organem Rzeczypospolitej. Państwo w okresie bezkrólewia funkcjonowało bez króla, władza jego opierała się na umowie, można mu było wypowiedzieć posłuszeństwo, gdy tymczasem sejm stanowił składnik konieczny, bez którego Rzeczpospolita, pojmowana jako korpus Reipublicae, nie mogła w ogóle istnieć.
Artykuły henrykowskie ograniczyły również monarchę w sprawowaniu funkcji rządzenia, a to przez instytucję senatorów-rezydentów. Mieli oni być powoływani przez króla na sejmie na okres dwóch lat w kolejności miejsc zajmowanych w senacie tak, aby wśród nich znajdowali się biskupi, wojewodowie i kasztelanowie. Mieli oni doradzać królowi i sprawować funkcje kontrolne, zdając ze swoich działań sprawozdanie na następnym sejmie. Czterech spośród nich miało przebywać stale przy boku króla zmieniając się co pół roku. Ta forma kontroli parlamentarnej początkowo kulała na skutek oporu monarchów, ale także i niechętnego stanowiska izby poselskiej, bowiem szlachta na sejmie elekcyjnym 1573 r. postulowała, aby oprócz senatorów byli przy boku króla i posłowie-rezydenci. Dopiero po rokoszu Zebrzydowskiego w 1607 roku, w związku z ograniczeniem po nim władzy królewskiej, instytucja senatorów-rezydentów zaczęła funkcjonować w miarę normalnie.