Polska w dobie rozbicia dzielnicowego - przemiany polityczne (zarys najważniejszych zagadnień). Podr., s. 62 -65, 99 - 102, 111 - 117, mapy w podr., s. 63, 123, oprac. RM
1. Śmierć Bolesława Krzywoustego w 1138 r. jako umowne zakończenie okresu monarchii
wczesnopiastowskiej i początek rozbicia dzielnicowego.
2. Ustawa sukcesyjna (testament) Bolesława Krzywoustego z 1138 r. - podział Polski na dzielnice.
Zob. temat: Monarchia wczesnopiastowska w okresie panowania Bolesława Krzywoustego, mapa w podr., s. 63
3. Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego z 1138 r. (podział Polski na dzielnice) na tle innych
państw - podziały dzielnicowe na Rusi Kijowskiej (na mocy ustawy sukcesyjnej Jarosława Mądrego z 1054 r.
ustanawiającej seniorat) i w Czechach (na mocy ustawy sukcesyjnej Brzetysława z 1055 r.)
4. Ramy czasowe rozbicia dzielnicowego w Polsce - od 1138 r. do 1295/1300/1320, trudno wskazać
wydarzenie, które kończy okres rozbicia dzielnicowego w Polsce (za cezurę kończącą umownie okres rozbicia dzielnicowego przyjmuje
się czasami jedną z koronacji królewskich: Przemysła II w 1295 r.?, Wacława II w 1300 ?, Władysława Łokietka w 1320 r.?),
jednak poza zjednoczonym w XIV w. Królestwem Polskim znalazł się Śląsk (uzależniony od Czech), Mazowsze (było odrębnym księstwem do 1526 r.), ziemia chełmińska (nadana zakonowi krzyżackiemu przez Konrada Mazowieckiego około 1226 r.), Pomorze Zachodnie (uzależnione w 1181 r. od cesarzy niemieckich), Pomorze Gdańskie (zajęte przez zakon krzyżacki w 1309 r.)
5. Funkcjonowanie senioratu i jego upadek (u schyłku XII wieku).
bunt książąt juniorów przeciw Władysławowi II i jego wygnanie z kraju w 1146 r. (poprzedzone stłumieniem przez Władysława buntu wojewody Piotra Włostowica, jego oślepieniem, a następnie obłożeniem Władysława klątwą przez biskupów)
rządy Bolesława Kędzierzawego jako seniora (1146 - 1173)
• wydzielenie Ziemi Sandomierskiej dla Henryka (1146)
• najazd cesarza Fryderyka I Barbarossy i złożenie mu hołdu lennego przez Bolesława
Kędzierzawego w 1157 r (w Krzyszkowie pod Poznaniem)
▪ udzielenie zgody na powrót do kraju synów Władysława II Wygnańca - na Śląsk, czyli do ich dzielnicy
dziedzicznej (pod naciskiem cesarza Fryderyka I Barbarossy - był bratankiem żony Władysława)
rządy Mieszka III jako seniora (1173 - 1177), zob. monetę Mieszka III Starego, podr.,s.99
upadek zasady senioratu: • bunt możnowładztwa i rycerstwa ziemi krakowskiej (przy poparciu duchowieństwa i biskupa krakowskiego)
przeciw Mieszkowi III Staremu w 1177 r. (był zwolennikiem rządów „silnej ręki”, nakładał wysokie podatki) i
przejęcie władzy w dzielnicy pryncypackiej przez Kazimierza Sprawiedliwego w 1177 r.
• postanowienia zjazdu w Łęczycy w 1180 r.: możnowładztwo i duchowieństwo dzielnicy pryncypackiej
uznało Kazimierza Sprawiedliwego za dziedzicznego władcę, w zamian za co Kazimierz zniósł obowiązek
podwody oraz zrzekł się ius spolii - prawa do przejmowania majątku ruchomego po zmarłych biskupach (uchwały
synodu w Łęczycy z 1180 r.- podr., s. 102)
- ziemie we władaniu Kazimierz Sprawiedliwego: obszar dawnej dzielnicy senioralnej (Małopolska -
ziemie krakowska i sandomierska oraz ziemie łęczycka i sieradzka), a także Mazowsze z Kujawami (przejęte po
śmierci syna Bolesława Kędzieżawego - Leszka w 1186 r.)
6. Upadek zasady pryncypatu na przełomie XII i XIII wieku.
• śmierć Kazimierza Sprawiedliwego w 1194 r. i podział jego państwa miedzy dwóch synów:
Konrada Mazowieckiego (Mazowsze, Kujawy, ziemie łęczycka i sieradzka) i Leszka Białego
(Małopolska - ziemie krakowska i sandomierska)
• próby odzyskania przez Mieszka III Starego ziemi krakowskiej w latach 1194 - 1202
• śmierć Mieszka III w 1202 r. (był ostatnim z żyjących synów Bolesława Krzywoustego)
• bulla papieża Innocentego III z 1210 r. jako próba przywrócenia zasady pryncypatu i senioratu
(wystawiona na prośbę księcia Henryka Brodatego) - papież uznał prawo książąt śląskich do władzy zwierzchniej w Polsce
▪ nieudana próba przywrócenia władzy zwierzchniej w Polsce (pryncypatu i senioratu) przez Mieszka Plątonogiego w 1211 r. (zdobył na
krótko Kraków, ale wkrótce później zmarł)
• śmierć Leszka Białego w 1227 r. (ostatni książę dzielnicowy posługujący się tytułem „dux Poloniae”),
zamordowany w Gąsawie z rozkazu Świętopełka księcia Pomorza Gdańskiego
▪ jakie wydarzenie oznacza upadek zasady pryncypatu ? (śmierć Kazimierza Sprawiedliwego w 1194 r.?,
śmierć Mieszka III Starego w 1202 r., śmierć Leszka Białego w 1227 r.?) Wnioski: ostatnim seniorem był Mieszko III Stary, ostatnim pryncepsem Kazimierz Sprawiedliwy
7. Próby opanowania Krakowa po śmierci Leszka Białego przez Konrada Mazowieckiego, Władysława
Laskonogiego oraz „Henryków śląskich” jako nieudane próby przywrócenia pryncypatu (władzy zwierzchniej w Polsce)
8. „Monarchia Henryków śląskich” w I połowie XIII w. jako nieudana próba przywrócenia
zasady pryncypatu oraz przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego.
▪ „Monarchia Henryków śląskich” - księstwo wrocławskie (obejmujące wówczas zasięgiem cały
Dolny Śląsk) pod panowaniem Henryka Brodatego (1202 - 1238) i Henryka Pobożnego (1238 - 1241)
oraz dzielnice czasowo we władaniu (ziemia krakowska po śmierci Leszka Białego, większa część
Wielkopolski) lub uzależnione od tych książąt (księstwo opolsko - raciborskie).
• bulla papieża Innocentego III z 1210 r. jako próba przywrócenia zasad pryncypatu i senioratu
(wystawiona na prośbę księcia Henryka Brodatego) - papież uznał prawo książąt śląskich do władzy
zwierzchniej w Polsce
• starania Henryka Pobożnego o koronę królewską
• rozpad „monarchii Henryków śląskich” w wyniku śmierci Henryka Pobożnego w bitwie
pod Legnicą w 1241 r. (księstwo wrocławskie zostało podzielone między trzech synów Henryka, zaś w ziemi
krakowskiej rządy przejął syn Leszka Białego - Bolesław Wstydliwy)
9. Dalsza decentralizacja państwa u schyłku XII i w XIII w. Główne linie Piastów w okresie
rozbicia dzielnicowego, najważniejsi książęta, najistotniejsze podziały dzielnicowe.
(najdalej idące podziały dzielnicowe miały miejsce na Śląsku, gdzie w początkach XIV w. było kilkanaście
niewielkich księstw)
- śmierć Kazimierza Sprawiedliwego w 1194 r. i podział jego państwa między dwóch synów:
Konrada Mazowieckiego (Mazowsze, Kujawy, ziemie łęczycka i sieradzka) i Leszka Białego
(Małopolska - ziemie krakowska i sandomierska)
Główne linie Piastów w okresie rozbicia dzielnicowego, najważniejsi książęta, najistotniejsze
podziały dzielnicowe (mapy w podr., s. 63, 123):
- Piastowie małopolscy (władający ziemiami krakowską i sandomierską): wywodzili się od Kazimierza Sprawiedliwego
(tablica w podr, s. 122): Leszek Biały (syn Kazimierza Sprawiedliwego), Bolesław Wstydliwy (syn Leszka Białego,
na nim kończy się linia Piastów małopolskich),
po bezpotomnej śmierci Bolesława Wstydliwego w 1279 r. (jego żoną była św. Kinga - córka króla Węgier Beli IV)
Małopolskę przejął książę sieradzki Leszek Czarny (wnuk Konrada Mazowieckiego)
- Piastowie wielkopolscy (tablica w podr., s.121): wywodzili się od Mieszka III Starego, jego synowie to m.in.
Odon i Władysław Laskonogi, synowie Władysława Odonica podzielili Wielkopolskę na dwie części: Przemysł I
(księstwo poznańskie), Bolesław Pobożny (dzielnica gnieźnieńsko - kaliska), Wielkopolskę ponownie zjednoczył
Przemysł II (syn Przemysła I), który w 1295 r. koronował się na króla Polski
- Piastowie mazowieccy, kujawscy i łęczycko - sieradzcy (tablica w podr., s.122): wywodzili się od
Kazimierza Sprawiedliwego i Konrada Mazowieckiego (linia Bolesława Kędzierzawego bowiem, który na mocy ustawy
sukcesyjnej z 1138 r. otrzymał Mazowsze z Kujawami, wygasła wraz ze śmiercią jego syna Leszka w 1186r., następnie
Mazowsze z Kujawami przejął Kazimierz Sprawiedliwy, po nim zaś jego syn Konrad Mazowiecki, który przejął także ziemię
łęczycką i sieradzką).
Po śmierci Konrada Mazowieckiego jego państwo zostało podzielone pomiędzy dwóch jego synów:
▪ Mazowsze przejął Ziemowit - od niego wywodzili się kolejni książęta mazowieccy, z Mazowsza
wyodrębni się później księstwo płockie (przyłączone w 1351 r. przez Kazimierza Wielkiego do zjednoczonego Królestwa
Polskiego), reszta Mazowsza (dzielnica czersko - warszawska) będzie odrębnym księstwem do 1526 r., czyli do
wygaśnięcia linii Piastów mazowieckich, wtedy księstwo mazowieckie zostanie przyłączone do
Królestwa Polskiego (ostatni książęta mazowieccy to bracia Janusz i Stanisław)
▪ Kujawy i ziemię łęczycko - sieradzką przejął Kazimierz, księstwo Kazimierza zostało podzielone po jego
śmierci między czterech synów: księstwo sieradzkie (Leszek Czarny), księstwo łęczyckie, księstwo brzesko -
kujawskie (Władysław Łokietek), księstwo inowrocławsko - kujawskie
- Piastowie śląscy (tablica - podr., s. 120): wywodzili się od Władysława Wygnańca,
dwie linie Piastów śląskich: dolnośląscy (wywodzą się Bolesława Wysokiego) i górnośląscy (wywodzą się od
Mieszka Plątonogiego)
▪ Piastowie dolnośląscy (książęta wrocławscy): Bolesław Wysoki, Henryk Brodaty (1201 - 1238),
Henryk Pobożny (1238 - 1241), po śmierci Henryka Pobożnego w bitwie pod Legnicą księstwo wrocławskie
(dzielnica dolnośląska) uległo podziałowi miedzy trzech jego synów:
▪ księstwo wrocławskie (Henryk III Gruby - syn Henryka Pobożnego, Henryk IV Probus - syn Henryka III Grubego)
▪ księstwo legnickie (Bolesław Rogatka),
▪ księstwo głogowskie (Konrad),
księstwa dolnośląskie będą później ulegały kolejnym podziałom, dodatkowo wyodrębnią się więc np.
księstwa: brzeskie (stolica w Brzegu) jaworskie, świdnickie, ścinawskie,
specyficzne przydomki niektórych książąt: np. Bolesław Rogatka (książę - rozbójnik) i jego synowie - Bernard Zwinny
(książę Lwówka), Henryk Brzuchaty, jednym z wnuków B. Rogatki był Bolesław Rozrzutny - książę legnicki i brzeski
linia Piastów dolnośląskich (a zarazem śląskich) wygasła w 1675 r. wraz ze śmiercią ostatniego
przedstawiciela rodu Piastów - księcia brzeskiego i legnickiego Jerzego Wilhelma
▪ Piastowie górnośląscy (księstwo opolsko - raciborskie): Mieszko Plątonogi , Kazimierz (1211 - 1229/1230),
Mieszko II Otyły (1229/1230 - 1246), Władysław (fundator klasztoru cystersów w Rudach w 1252 r.) , po jego
śmierci w 1281 r. księstwo opolsko- raciborskie zostanie podzielone na cztery części: opolskie (Bolesław),
raciborskie ( Przemysł 1290 - 1306, Leszek 1306 - 1336), bytomskie (Kazimierz), cieszyńskie (Mieszko), później
będzie dochodzić do kolejnych podziałów (wyodrębnią się jeszcze np. księstwa: oświęcimskie, zatorskie, toszeckie)
Najdalej idące podziały dzielnicowe miały miejsce na Śląsku, gdzie w początkach XIV w. było kilkanaście niewielkich księstw, ostatnim z Piastów śląskich (a zarazem ostatnim przedstawicielem dynastii Piastów)
był książę brzeski i legnicki Jerzy Wilhelm (zm. w 1675 r.)
10. Sąsiedzi Polski w XII - XIII w. Zagrożenia i straty terytorialne Polski w okresie rozbicia
dzielnicowego (podr., s. 111 - 118)
A. Uzależnienie Pomorza Zachodniego od cesarstwa w 1181 r. (książęta zachodniopomorscy uznali
się za lenników cesarza Fryderyka I Barbarossy)
B. Początki państwa zakonu krzyżackiego w Prusach (tradycja historyczna przyjmuje, że
krzyżaków sprowadził do Polski Konrad Mazowiecki i miało to miejsce w 1226 r.)
▪ powstanie zakonu krzyżackiego (Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie) w Palestynie u
schyłku XII w. (m. in. z pomocą cesarza Henryka VI Hohenstaufa)
▪ opuszczenie Palestyny przez zakon w wyniku upadku królestwa jerozolimskiego i zakończenia okresu wypraw krzyżowych
▪ nieudana próba stworzenia przez zakon krzyżacki państwa w Siedmiogrodzie i ich wygnanie z Węgier przez króla Andrzeja II
▪ nadanie przez Konrada Mazowieckiego (za namową Henryka Brodatego) zakonowi krzyżackiemu ziemi chełmińskiej
w celu uchronienia Mazowsza przez wyprawami łupieżczymi Prusów (najprawdopodobniej Konrad nadał zakonowi
krzyżackiemu ziemię chełmińską nie na własność, ale w użytkowanie - nie zrzekając się praw zwierzchnich do tego obszaru)
▪ podbój kraju Prusów przez krzyżaków (1230 - 1287) oraz utworzenie państwa zakonu krzyżackiego, od 1309 r. ze stolicą w
Malborku (wcześniejsze siedziby wielkiego mistrza: Jerozolima, a później Wenecja)
▪ kolonizacja obszaru Prus przez ludność niemiecką (np. założenie w 1255 r. przez zakon krzyżacki miasta Królewiec u ujścia
Pregoły - na cześć króla Czech Przemysła Ottokara II uczestniczącego w jednej z wypraw przeciwko Prusom),
▪ połączenie się zakonu krzyżackiego z zakonem kawalerów mieczowych w 1237 r.
▪ organizacja państwa krzyżackiego i podstawy jego militarnej potęgi, podr., s. 112
Problem prawnych podstaw istnienia państwa zakonu krzyżackiego (podr., s. 113)
- dokument Konrada Mazowieckiego z 1230 r. nadający zakonowi krzyżackiemu ziemię
chełmińską w „wieczyste posiadanie”, jest to tzw. przywilej kruszwicki (falsyfikat czy dokument oryginalny ?),
tekst , podr., s. 117
- przywilej w Rimini cesarza Fryderyka II Hohenstaufa (z 1235 r., antydatowany przez krzyżaków na 1226 r.).:
• wielki mistrz zakonu krzyżackiego Herman von Salza uznał się lennikiem cesarza
• cesarz nadał zakonowi krzyżackiemu na własność wszystkie ziemie, jakie zdobędą (chodzi zatem
w XIII w. o ziemię chełmińską oraz kraj pogańskich Prusów)
Znaczenie zakonu krzyżackiego w świetle najnowszej historiografii - podr., s. 204
C. Utworzenie Marchii Brandenburskiej (utworzona przez margrabiego Albrechta Niedźwiedzia w połowie XII w. w
wyniku podboju części obszaru zamieszkałego przez Słowian Połabskich - m. in. plemienia Redarów nad Hawelą i ich grodu
Brenna, założenie miasta Berlin - niedźwiedź w herbie) oraz jej ekspansja terytorialna na ziemiach polskich
od połowy XIII w.
- opanowanie ziemi lubuskiej w latach 1249 - 1252 (utracił ją książę legnicki Bolesław Rogatka pod zastaw
niezapłaconych długów na rzecz arcybiskupa magdeburskiego, który następnie przekazał ją marchii brandenburskiej)
- opanowanie przez Marchię Brandenburską w 1257 r. pogranicza Wielkopolski i Pomorza Zachodniego -
rejonu dolnej Warty i Noteci, odtąd zwanego tzw. Nową Marchią - mapa w podr., s. 123
zob. fragment z kroniki Helmolda - podr. s.116
D. Najazdy Mongołów (Tatarów) na Polskę (znaczenie bitwy pod Legnicą w 1241 r. - śmierć Henryka
Pobożnego i rozpad „monarchii Henryków śląskich” - il. w podr. i opis bitwy, s. 115)„ gorze nam się stało”
- zjednoczenie plemion mongolskich i utworzenie imperium Mongołów przez Temudżina
(Czyngis - chana) w początkach XIII w., zasięg terytorialny - mapa w podr., s. 114
- podział imperium mongolskiego na 4 części po śmierci Czyngiz - chana w 1227 r., jej zachodnia część to
tzw. Złota Orda rządzona przez Batu- chana (wnuka Czyngis - chana) i zamieszkiwana przez Tatarów
- ekspansja Mongołów i Złotej Ordy na Rusi
▪ rozbicie dzielnicowe na Rusi (na mocy ustawy sukcesyjnej Jarosława Mądrego z 1054 r. ustanawiającej seniorat)
▪ pokonanie wojsk książąt ruskich w bitwie nad rzeką Kałką w 1223 r. (nad Morzem Azowskim)
▪ najazd na Ruś w latach 1237 - 1240 (zniszczenie Kijowa, narzucenie książętom ruskim zwierzchnictwa,
▪ jarłyk - pisemna zgoda chanów Złotej Ordy udzielana książętom ruskim na sprawowanie przez nich władzy
▪ „ponad 200 lat tatarskiego panowania zahamowało rozwój gospodarczy i kulturalny Rusi”, podr., s. 115
- armia Mongołów (podr., s. 115, 117 - 118)
- najazd Mongołów na Węgry i Polskę w 1241 r.
▪ znaczenie bitwy pod Legnicą w 1241 r. - śmierć Henryka Pobożnego i rozpad „monarchii Henryków
śląskich” - il. w podr. i opis bitwy, s. 115, „gorze nam się stało” słowa te miał wypowiedzieć Henryk Pobożny przed
śmiercią na polu bitwy (pisze o tym Jana Długosz, który informację tę zaczerpnął z zaginionej kroniki dominikańskiej z XIII w.,
byłoby to najstarsze zdanie zapisane w języku polskim, starsze nawet od „daj ać i ja pobruszę a ty poczywaj” z Księgi Henrykowskiej
- kolejne najazdy Mongołów na Polskę w XIII w. w 1269, 1287 (miały charakter łupieżczy)
E. Najazdy Litwinów i Jaćwingów
F. Południowi sąsiedzi Polski w XII - XIII w. - Czechy i Węgry (podr., s. 113 - 114)
Czechy w XII - XIII w.
- władcy Czech jako lennicy cesarzy niemieckich (Czechy jako część Rzeszy)
- Czechy w dobie rozbicia dzielnicowego w XI - XII w. ( Statuty Brzetysława z 1055 r. - ustanowienie zasady senioratu) - koronacja Wratysława II w 1085 r. (za zgodą cesarza Henryka IV) i Władysława II w 1158 r. (za zgodą Fryderyka I Barbarossy)
- Władysław II uzyskuje w Rzeszy Niemieckiej tytuł elektora - zjednoczenie Królestwa Czeskiego przez króla Przemysła Ottokara I na przeł. XII/XIII w. , w 1198 r. został dziedzicznym
królem Czech
- panowanie Przemysła Ottokara II (1253 - 1278)
▪ opanował Austrię, Styrię i Karyntię w okresie wielkiego bezkrólewia w Niemczech, stal się wówczas najpotężniejszym
władcą w Rzeszy Niemieckiej
▪ bezskutecznie starał się o uzyskanie w Niemczech korony królewskiej i cesarskiej, w bitwie pod Suchymi Krutami
(Durnkrut) w 1278 r. został pokonany przez Rudolfa I Habsburga, zginął w tej bitwie, królem Niemiec został
Rudolf Habsburg (w bitwie uczestniczyli Piastowie śląscy - Henryk Probus, Władysław opolsko - raciborski)
- panowanie w Czechach Wacława II od 1278 r. (syn Przemysła Ottokara II)
- rozwój gospodarczy kraju i napływ osadników niemieckich
Węgry w XII - XIII w.
- przyłączenie do Węgier u schyłku XI w. Chorawcji, Dalmacji, Słowacji i Siedmiogrodu
- panowanie Andrzeja II: Złota bulla z 1222 r., udział króla w V krucjacie, wydalenie z Węgier zakonu krzyżackiego
- najazd łupieżczy Mongołów na Węgry w 1241 r. pod wodzą Batu - Chana i klęska króla Beli IV w bitwie nad rzeką Cisą
- małżeństwo Kingi (córki króla Beli IV) z księciem krakowskim Bolesławem (Wstydliwym)
11. Skutki rozbicia dzielnicowego (synteza zagadnienia), podr., s. 101
A. Polityczne
- osłabienie a następnie upadek władzy centralnej w Polsce (w wyniku upadku zasad senioratu i pryncypatu)
- spadek autorytetu Polski na arenie międzynarodowej
- wzrost zagrożenia zewnętrznego (Marchia Brandenburska, najazdy Mongołów, zakon krzyżacki) i
straty terytorialne Polski w okresie rozbicia dzielnicowego:
▪ uzależnienie Pomorza Zachodniego od cesarzy niemieckich w 1181 r.,
▪ utrata ziemi lubuskiej przez księcia Bolesława Rogatkę na rzecz najpierw arcybiskupa magdeburskiego a
następnie Marchii Brandenburskiej (1249 - 1252 r.)
▪ zdobycie przez Marchię Brandenburską w 1257 r. pogranicza Wielkopolski i Pomorza Zachodniego (rejonu
dolnej Warty i Noteci, zwanego odtąd Nową Marchią - mapa w podr. s. 123),
▪ dążenie Marchii Brandenburskiej do zajęcia Pomorza Gdańskiego w 1308 r.,
▪ utrata ziemi chełmińskiej na rzecz zakonu krzyżackiego w 1226 r.,
▪ zajęcie przez zakon krzyżacki Pomorza Gdańskiego w 1309 r.,
▪ stopniowe uzależnianie Śląska od Czech (piastowscy książęta śląscy stopniowo uznawali zwierzchnictwo królów
czeskich - Wacława II u schyłku XIII w. , Jana Luksemburczyka w początkach XIV w., miasta śląskie coraz bardziej były
powiązane ekonomicznie z Czechami, np. Wrocław z Pragą)
- wzrost znaczenia możnowładztwa w poszczególnych dzielnicach (uzyskiwanie przez możnowładztwo
od słabych politycznie książąt dzielnicowych przywilejów immunitetowych oraz nadań ziemskich)
- wzrost znaczenia Kościoła: uniezależnianie się Kościoła od coraz słabszych politycznie książąt
dzielnicowych, wprowadzenie do Polski reform gregoriańskich w początkach XIII w. (przez
arcybiskupa gnieźnieńskiego Henryka Kietlicza), uzyskiwanie przez Kościół (biskupów jak i zakony) od
książąt dzielnicowych przywilejów immunitetowych (immunitetu ekonomicznego i sądowego) oraz nadań
ziemskich, wzrost znaczenia biskupów (episkopatu Polski) w życiu politycznym kraju
B. Gospodarcze i społeczne (więcej, zob. temat: Przemiany gospodarcze i społeczne w Polsce w dobie r. dzielnicowego
- ożywienie gospodarcze kraju (w wyniku napływu obcych osadników oraz lokacji miast i wsi
na obszarach objętych immunitetem), zob. temat: Przem gosp. i społ. w Polsce w dobie rozbicia dzielnicow
- gospodarcze, społeczne i polityczne skutki nadawania immunitetów (ekonomicznego i
sądowego) przez książąt dzielnicowych
▪ na obszarze objętym immunitetem ekonomicznym zanikały daniny i posługi ludności na rzecz księcia (książęta tracili więc
ważne źródło dochodów)
▪ na obszarze objętym immunitetem sądowym książęta tracą władzę sądową nad poddanymi
▪ zarówno immunitet sądowy jak i ekonomiczny ograniczały zatem polityczne znaczenie książąt dzielnicowych i ograniczały
zakres ich władzy
▪ wzrasta znaczenie posiadaczy dóbr ziemskich objętych immunitetem (czyli feudałów - możnowładztwa, rycerstwa,
Kościoła); ich pozycja polityczna wobec książąt dzielnicowych umacniała się
▪ immunitety miały korzystny wpływ na procesy osadnicze (dobra objęte immunitetem zwolnione były z większości
świadczeń na rzecz księcia, przyciągały zatem osadników), były zatem czynnikiem sprzyjającym rozwojowi
gospodarczemu kraju (m. in. zagospodarowywaniu nieużytków i wzrostowi gęstości zaludnienia)
▪ w dalszej perspektywie ludność chłopska zostaje w większym stopniu uzależniona od właściciela ziemi (pana feudalnego)
- słaba pozycja polityczna książąt dzielnicowych sprzyjała zjawisku kształtowania się stanów
społecznych (społeczeństwa stanowego), m.in. w wyniku nadawania przez książąt przywilejów
immunitetowych (dla Kościoła, możnowładztwa i rycerstwa) ułatwiających osadnictwo (lokacje miast i wsi),
nadań ziemskich dokonywanych przez książąt(dla Kościoła, możnowładztwa i rycerstwa), udzielenia zgody
na wprowadzenie w Polsce reformy gregoriańskiej (odtąd duchowieństwo podlegało własnemu sądownictwu),
nadawania przywilejów lokacyjnych i ekonomicznych miastom (ułatwiających mieszczaństwu
powiększanie majątku)
12. Ziemia krakowska u schyłku XIII w. - znaczenie Krakowa w dążeniach zjednoczeniowych pod
koniec XIII w.
- katedra wawelska jako miejsce przechowywania insygniów koronacyjnych Bolesława Śmiałego
- rola kultu św. Stanisław w dążeniach zjednoczeniowych
- rządy w ziemi krakowskiej i sandomierskiej Leszka Czarnego (1279 - 1288) po śmierci Bolesława
Wstydliwego (1279)
- przekazanie przez bezpotomnego Leszka Czarnego ziemi krakowskiej księciu wrocławskiemu
Henrykowi IV Probusowi (1288)
- rządy w ziemi krakowskiej Henryka Probusa (Prawego) w latach 1288 - 1290, jego starania o zgodę
papieża na koronację, nagła śmierć Henryka w 1290 (otruty), sylwetka Henryka Probusa (podr., s. 121),
przekazanie przez Henryka w testamencie ziem krakowskiej i sandomierskiej Przemysłowi II
- krótkotrwałe rządy w ziemi krakowskiej Przemysła II w latach 1290 - 1291 (przekazał mu ją w
testamencie Henryk Probus) i wywiezienie przez niego ze skarbca na Wawelu insygniów koronacyjnych
do Wielkopolski (do Gniezna), sylwetka Przemysła II (podr., s. 124)
- rządy w ziemi krakowskiej króla Czech Wacława II od 1291 r. , po wygnaniu stamtąd Przemysła II
(możnowładztwo krakowskie niechętne było wpływom Wielkopolan w Krakowie)
13. Przyczyny zjednoczenia Królestwa Polskiego na przełomie XIII i XIV wieku (polityczne,
ekonomiczne, społeczne).
- dążenia zjednoczeniowe kilku ambitnych książąt dzielnicowych z dynastii Piastów (np. Henryka Probusa, Przemysła II,
Władysława Łokietka)
- wygaśnięcie niektórych linii rodu Piastów (np. linii Piastów małopolskich na Bolesławie Wstydliwym w 1279 r., linii Piastów
wielkopolskich na Przemyśle II w 1296 r.) jako czynnik sprzyjający politycznemu scaleniu poszczególnych dzielnic
- dążenie do zdobycia tronu polskiego przez króla Czech Wacława II
- popieranie dążeń zjednoczeniowych przez Kościół, rycerstwo, mieszczaństwo
- rozbicie dzielnicowe wiązało się z chaosem politycznym i anarchią (lokalne wojny między książętami dzielnicowymi)
oraz wzrostem zagrożenia zewnętrznego (ekspansja terytorialna Marchii Brandenburskiej, zakonu krzyżackiego,
najazdy Mongołów, Litwinów, Jaćwingów)
- dążenia zjednoczeniowe były popierane przez mieszczaństwo: rozbicie dzielnicowe z czasem okazało się czynnikiem
niekorzystnym dla miast i mieszczaństwa (hamowało handel, rozwój ekonomiczny, m.in. z powodu anarchii politycznej
i barier celnych między poszczególnymi dzielnicami)
- napływ kolonistów nacji niemieckiej do Polski w okresie rozbicia dzielnicowego (w związku z tzw. osadnictwem na
prawie niemieckim) wywoływał zaniepokojenie polskiego możnowładztwa, rycerstwa, biskupów
- tendencje zjednoczeniowe popierali biskupi polscy (w tym arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka) dążący do
zachowania niezależności arcybiskupstwa gnieźnieńskiego od Kościoła niemieckiego (postanowienia synodu polskich
biskupów w Łęczycy w 1285 r.: każdy duchowny na obszarze arcybiskupstwa gnieźnieńskiego ma obowiązek w czasie
nabożeństw odmawiać z wiernymi modlitwy w j. polskim)
- rola kultu św. Stanisława w dążeniach zjednoczeniowych (kanonizacja w 1253 r., polityczne znaczenie kultu św.
Stanisława dostrzegł dominikanin Wincenty z Kielczy w Żywocie większym św. Stanisława (Vita maior Sancti Stanislai),
gdzie napisał, że tak jak doszło do cudownego zrośnięcia się poszczególnych części ciała św. Stanisława, tak w równie
cudowny sposób dojdzie do zjednoczenia ziem polskich i przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego (źródło, podr.,s. 206)
1