Ochrona gleb w Polsce aż do połowy lat 60-tych XX wieku praktycznie nie istniała prawnie.
Postępujący spadek powierzchni użytków rolnych, zajmowanie dobrych jakościowo gleb na cele nierolnicze oraz wysoki stosunek gleb klasy V i VI do ogólnej powierzchni gleb wymusiła stworzenie pierwszego dokumentu prawnego regulującego sprawę użytków rolnych.
12 VII 1966r. opublikowano Uchwałę Rady Ministrów w sprawie ochrony użytków rolnych. Mówiła ona o:
- przeznaczeniu na cele nie związane w produkcją rolniczą nieużytków oraz użytków rolnych klasy V i VI, ograniczając w ten sposób ich obszar do niezbędnego minimum.
- przeprowadzeniu analizy wszystkich miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego miast, osiedli i wsi pod względem prawidłowego przeznaczania w nich użytków rolnych na cele nierolnicze.
- wyłączeniu z granic administracyjnych miast i osiedli terenów położonych poza zasięgiem miejskiego zainwestowania przewidzianego w perspektywicznym planie ich rozwoju.
- przeprowadzeniu kontroli wykorzystania terenów zakładów przemysłowych i składów.
- rekultywacji tych gruntów, które utraciły charakter użytków rolnych wskutek nierolniczej działalności gospodarczej.
Skutkiem tej uchwały było ochronienie ponad 38 tys. ha użytków rolnych klas I-IV przed niepotrzebnym wyłączeniem z produkcji rolnej. Zarazem po raz pierwszy oficjalnie zwrócono uwagę społeczną na problem niewłaściwego zagospodarowywania użytków rolnych.
Drugim z kolei dokumentem prawnym była Uchwała z dnia 6 IX 1966r. w sprawie rekultywacji i zagospodarowania gruntów przekształconych w związku z eksploatacją i poszukiwaniem kopalin. Wprowadzała ona następujące zasady:
- grunty przekształcone w wyniku eksploatacji kopalń miały podlegać rekultywacji i zagospodarowaniu.
- owa rekultywacja polegać miała na przywróceniu gruntom zdolności produkcyjnych lub użytkowych.
- rekultywację i zagospodarowanie miano planować, projektować i realizować we wszystkich fazach działalności związanej z przekształceniem gruntów wskutek eksploatacji lub poszukiwania kopalin.
- obowiązek rekultywacji spoczywał na osobie prawnej, która przekształciła dane grunty.
- rekultywację gruntów należało zakończyć w ciągu 4 lat od zakończenia eksploatacji kopaliny i w ciągu kolejnych 2 lat zagospodarować zrekultywowane tereny.
Uchwała nie objęła gruntów państwowych, na których obszar eksploatacji był mniejszy od 0,2 ha; gruntów prywatnych, na których eksploatowano kopaliny; gruntów zdewastowanych wskutek zanieczyszczeń przemysłowych.
Pierwszą prawdziwą ustawę dotyczącą ochrony gleb w Polsce uchwalono 26 X 1971r. Była to Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych i rekultywacji gruntów. Wprowadziła ona pojęcie „gruntów rolnych”, które jest szersze od „użytków rolnych”. Zmiana ta pozwoliła objąć ochroną wszystkie grunty służące bezpośrednio rolnictwu, jak:
- grunty określane w ewidencji jako użytki rolne, czyli grunty orne, łąki trwałe, pastwiska trwałe oraz grunty pod uprawami wieloletnimi, m.in. pod winnicami i chmielnikami.
- grunty pod stawami rybnymi.
- tereny rolniczego budownictwa gospodarczego, w tym również zagrodowego.
- tereny pasów wiatrochronnych.
- tereny urządzeń przeciwerozyjnych.
- tereny ogródków działkowych.
Zagadnienie ochrony gruntów rolnych i leśnych zostało ujęte w ustawie kompleksowo, gdyż obejmowało ochronę ilościową gruntów przed przeznaczeniem ich na cele nierolnicze i nieleśne oraz ochronę jakościową gruntów. Główne postanowienia zawarte w ustawie:
- ochrona gruntów rolnych i leśnych polega na ograniczaniu ich przeznaczania na cele nierolnicze i nieleśne, zapobieganiu obniżania ich urodzajności i produktywności oraz na przywracaniu wartości użytkowych gruntów, które utraciły charakter gruntów rolnych lub leśnych wskutek działalności nierolniczej i nieleśnej.
- na cele nierolnicze przeznaczać można głównie nieużytki i grunty rolne klas VI i V.
- na cele nieleśne przeznaczać można głównie odosobnione, drobne kompleksy gruntów leśnych w miejscu najmniej narażonym na ujemne oddziaływanie inwestycji (należy dążyć do oszczędzania wartościowych drzewostanów).
- obszary przeznaczone na cele pozarolnicze i nieleśne muszą być jak najmniejsze.
- przy projektowaniu budowy lub rozbudowy zakładów produkcyjnych należy wprowadzać takie zmiany, które pozwolą zmniejszyć powierzchnię zajmowanych gruntów i wyeliminować szkodliwe działanie na przyległe grunty rolne i leśne.
- ustala się regiony intensywnego rozwoju rolnictwa i gospodarki leśnej, w których ogranicza się lokalizację nowych zakładów przęsłowych.
- ustawa ustala obowiązek uiszczania opłat z tytułu nabycia i użytkowania gruntów oraz reguluje sposób ich naliczania.
- właściciel zobowiązany jest do przeciwdziałania erozji gleb.
- grunty, które utraciły charakter gruntów rolnych lub leśnych mają podlegać rekultywacji i zagospodarowaniu.
- obowiązek rekultywacji spoczywa na osobie prawnej lub fizycznej, której działalność stała się przyczyną utraty wartości użytkowej tych gruntów.
- w odpowiednich przypadkach ustala się opłaty podwyższone.
Następnym ważnym dokumentem prawnym było rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 X 1972r. w sprawie szczegółowych zasad rekultywacji i zagospodarowania gruntów. Rozporządzenie to w sposób kompleksowy uregulowało zagadnienia rekultywacji i porekultywacyjnego zagospodarowania gruntów objętych działalnością nierolniczą i nieleśną.
Określiło następujące rzeczy:
- rekultywacja gruntów miała polegać na właściwym ukształtowaniu rzeźby terenu, uregulowaniu warunków hydrologicznych, zachowaniu biologicznie wartościowych warstw gruntu, odtwarzaniu gleb lub ich zneutralizowaniu czy użyźnieniu, wprowadzeniu roślinności o charakterze pionierskim, obudowie skarp oraz odbudowie lub budowie niezbędnej sieci dróg dojazdowych.
- zagospodarowanie gruntów miało polegać na zastosowaniu zabiegów agrotechnicznych, mających na celu właściwe uformowanie gleb, uzupełniające prace wodnomelioracyjne, również budowie innych uzupełniających obiektów i urządzeń.
- podczas prac geologiczno- badawczych związanych z inwestycją przemysłową należało ustalić przydatność i charakterystykę gleboznawczą utworów przypowierzchniowych, toksyczność i właściwości fizyko- chemiczne gruntów i wód oraz inne elementy środowiska przyrodniczego konieczne do rekultywacji i zagospodarowania.
- kierunek zagospodarowania gruntów ustalany był w zależności od ukształtowania terenu, warunków geologicznych, hydrologicznych, technicznych, ekonomicznych i społecznych z przeznaczeniem gruntów na cele gospodarki rolnej, leśnej, wodnej, komunalnej lub też innej, uwzględniając ustalenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.
Kolejne rozporządzenie - Ministrów Rolnictwa oraz Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego- wydane 6 dni później regulowało sprawy sposobu określania gruntów rolnych i leśnych zagrożonych erozją oraz zasad i trybu przeciwdziałania erozji. Wprowadziła ona obowiązek prowadzenia inwentaryzacji gruntów rolnych i leśnych podlegających erozji i sporządzania planów ich kompleksowej ochrony przed erozją. Ową inwentaryzację wykonywać miały organy do spraw rolnictwa i leśnictwa prezydiów powiatowych rad narodowych. Ustalony na podstawie wyników inwentaryzacji plan kompleksowej ochrony gruntów rolnych i leśnych przed erozją określał właściwy w danych warunkach sposób użytkowania gruntów.
26 III 1982r. uchwalono nowelizację pierwszej ustawy, czyli ustawę o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Rozszerzyła ona zakres gruntów rolnych o:
- tereny ogrodów botanicznych.
- tereny pod urządzeniami melioracyjnymi, ujęciami i zbiornikami wodnymi wykorzystywanymi na potrzeby rolnictwa.
- zrekultywowane na cele rolne.
- torfowiska stanowiące nieużytki.
Ustawa mówi, że przeznaczenia gruntów na cele nierolnicze i nieleśne dokonywać można tylko w ramach:
- planów przestrzennego zagospodarowania gmin, miast oraz miast i gmin.
- lokalizacji inwestycji ustalanych przez naczelne organy administracji państwowej.
- lokalizacji inwestycji związanych z poszukiwaniem lub zagospodarowaniem złóż ropy naftowej i gazu ziemnego.
Rada Ministrów została zobowiązana do wydania rozporządzeń wykonawczych takich jak:
- określenie szczegółowych zasad przekazywania gruntów na cele nierolnicze i nieleśne.
- określenie zasad i trybu zdejmowania próchnicznej warstwy gleby, dostarczenia jej na wskazane miejsce i wykorzystania, rozliczeń kosztów transportu.
- określenie szczegółowych zasad i trybu opracowywania i zatwierdzania planów gospodarowania na gruntach rolnych w strefach ochronnych oraz realizacji tych planów, przeciwdziałania degradacji gleb.
- określenia szczegółowych zasad rekultywacji i zagospodarowania gruntów, pokrywania kosztów oraz trybu postępowania w tych sprawach.
- określenia szczegółowych zasad i trybu gromadzenia, przyznawania, a także wykorzystywania środków Funduszu Ochrony Gruntów Rolnych i Funduszu Leśnego.
- określenie szczegółowych zasad i trybu przeprowadzania kontroli obowiązków wynikających z treści ustawy.
Najnowsza modyfikacja ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych z 1971 roku uchwalono dnia 3 II 1995r. W stosunku do pierwszej nowelizacji ustawa ta uzupełnia definicję ochrony gruntów o:
- zachowywanie torfowisk i oczek wodnych jako naturalnych zbiorników wodnych.
- zapobieganie procesom degradacji i dewastacji gruntów rolnych oraz szkodom w produkcji rolniczej powstałym wskutek ruchów masowych ziemi.
W sprawie zasad przeznaczania gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne określa, że owe przeznaczanie dokonuje się w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. W przypadku gruntów uznanych za najlepsze wymaga to zgody konkretnych organów:
- zgodę na przeznaczanie na cele nierolnicze użytków rolnych klas I-III (o pow. zwartej sięgającej powyżej 0,5 ha) wyraża minister właściwy do spraw rolnictwa, obecnie Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
- w przypadku gruntów leśnych będących własnością Skarbu Państwa wymagana jest zgoda Ministra Środowiska.
- na wyłączenie z użytkowania rolniczego użytków rolnych klasy IV (ponad 1 ha), V i VI na glebach organicznych, torfowisk i oczek wodnych, jak również gruntów leśnych nie będących własnością Skarbu Państwa, wymagana jest zgoda wojewody.
- w przypadku wyłączenia z użytkowania powierzchni ponad 10 ha w związku z inwestycjami górniczymi wymagane jest dodatkowo przygotowanie wariantowego rozwiązania dotyczącego rekultywacji i zagospodarowania zdegradowanego terenu.
Wyłączenie z użytkowania gruntów rolnych (w tym też torfowisk) może wiązać się z nałożeniem na właściciela obowiązku zdjęcia warstwy próchnicznej i jej wykorzystania do rekultywacji. Decyzję taką wydaja się na podstawie opinii wójta.
Ustawa narzuca konieczność wypłacenia odszkodowania za spowodowanie zmniejszenia produkcji rolniczej i leśnej na obszarach „ograniczonego użytkowania”, w sąsiedztwie zakładów przemysłowych. W przypadku znacznych strat konieczne staje się wykupienie gruntów na wniosek właściciela.
Odnośnie rekultywacji gruntów ustawa mówi niewiele. Określa m.in., że rekultywację trzeba prowadzić na bieżąco i zakończyć ją w ciągu 5 lat od zaprzestania działalności gospodarczej.
Ustawa zawiera także regulacje dotyczące Funduszu Ochrony Gruntów Rolnych. Działa on na podstawie dochodów (należności, opłat i odszkodowań) związanych z wyłączaniem gruntów z użytkowania. Fundusz przeznaczony jest na finansowanie przedsięwzięć w zakresie ochrony, rekultywacji i poprawy jakości gruntów rolnych, jak również wypłatę odszkodowań związanych z ustawą. W funduszu wydzielone są środki centralne oraz fundusze terenowe.
Problem ochrony gleb zawarty jest również w ustawie Prawo Ochrony Środowiska, części II, dziale IV: ochrona powierzchni ziemi. Ochrona ta polegać ma na zapewnieniu jak najlepszej jej jakości, zwłaszcza poprzez:
- racjonalne zagospodarowanie,
- zachowanie wartości przyrodniczych,
- zachowanie możliwości produkcyjnego wykorzystania,
- ograniczanie zmian naturalnego ukształtowania,
- utrzymanie jakości gleby i ziemi powyżej lub co najmniej na poziomie wymaganych standardów,
- doprowadzenie jakości gleby i ziemi co najmniej do wymaganych standardów, gdy nie są one dotrzymane,
- zachowanie wartości kulturowych, z uwzględnieniem archeologicznych dóbr kultury.
(pomijamy resztę aspektów)
Glebowe powierzchnie wzorcowe
Decyzję o ich utworzeniu podjął Naczelny Zarząd Lasów Państwowych dnia 31 maja 1975 roku na wniosek Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego. Pomysłodawcami byli profesorowie Zbigniew Prusinkiewicz i L. Królikowski. Glebowe powierzchnie wzorcowe, czyli GPW są wybranymi fragmentami powierzchni leśnych, nie mniejszymi niż 300 ha. Zadaniem GPW jest „jak najpełniejsze zabezpieczenie gleb reprezentujących typowe dla danego regionu elementy pokrywy glebowej przed sztucznie wywołanymi zmianami morfologii oraz właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych”. Jedynie w uzasadnionych przypadkach zalicza się tu także gleby przekształcone antropogenicznie, pod warunkiem, że odchylenia od cech naturalnych powstały na skutek długotrwałego stosowania typowego dla danego regionu sposobu uprawy jak i użytkowania oraz są w nim charakterystyczne dla znacznych obszarów. Dobrym przykładem są tu Bory Tucholskie, gdzie w północnej części gleby leśne noszą ślady dawnego użytkowania rolniczego. Glebowych powierzchni wzorcowych jest w Polsce 139, o łącznej powierzchni 56 529 ha, co daje mniej niż 1 % ogólnej powierzchni leśnej kraju. Przykładowo w województwie podlaskim znajduje się 8 GPW o powierzchni łącznej 400 ha:
- 4 w Puszczy Augustowskiej
- 2 w Puszczy Knyszyńskiej
- 1 w Puszczy Białowieskiej
- 1 w Nadleśnictwie Nurzec
Opłaty i odszkodowania
Opłaty za korzystanie ze środowiska są powszechnie naliczane za różne aspekty wykorzystywania. Dokładną ich wysokość określają szczegółowe, wydawane praktycznie corocznie, rozporządzenia. Podstawy prawne naliczania opłat jak i kar ustalane są w poszczególnych ustawach.
Uchwała z dnia 12 VII 1966r.:
- ustalała jednorazową opłatę za przekazywanie użytków rolnych na cele nierolnicze, według cen obowiązujących przy sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych.
- wprowadzała coroczną stałą opłatę w wysokości: na obszarach gromad 10% ceny użytków, w miastach i osiedlach według opłat pobieranych za tereny państwowe, oddane w użytkowanie organizacjom społecznym
- opłaty podwyższone o 100 do 200% za ponadnormatywne powierzchnie użytków rolnych.
Ustawa z dnia 26 X 1971r.:
- ustalała, że nabywca gruntów rolnych i leśnych przeznaczonych na cele nierolnicze i nieleśne musiał uiszczać na rzecz Skarbu Państwa należność z tytułu nabycia gruntów oraz stałą opłatę roczną z tytułu ich użytkowania.
- podstawą wyznaczania wysokości tych opłat była wartość korzyści utraconych w wyniku wyłączenia danego obszaru z produkcji rolnej lub leśnej.
- należność z tytułu nabycia nie dotyczyła gruntów podlegających rekultywacji i zagospodarowaniu, natomiast grunty te objęte były stałą opłatą roczną w okresie od wyłączenia z produkcji rolnej lub leśnej do zakończenia ich rekultywacji.
- ustalała również opłatę podwyższoną o 300% w przypadku, gdy określony obszar gruntów rolnych i leśnych nabytych na cele nierolnicze i nieleśne użytkowany był niezgodnie z przeznaczeniem.
Wydane 23 XII 1971 roku rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie wykonywania niektórych przepisów ustawy z 1971r. ustalało:
- należności z tytułu nabycia gruntów rolnych i leśnych na cele niewolne i nieleśne.
- stałą opłatę roczną w wysokości 10% należności z tytułu nabycia gruntów (na 20 lat).
Ustawa z dnia 26 III 1982r.:
- ustalała opłatę roczną za grunty wyłączone z produkcji na cele nierolnicze i nieleśne i jednorazowe odszkodowanie za przedwczesny wyrąb drzewostanu.
- wysokość opłaty i odszkodowania określana była wartością utraconych korzyści produkcyjnych i przyrodniczych.
- ustalała opłaty podwyższone o 50% za wyłączenie z produkcji lasów ochronnych
- opłaty ustalane były również za wyłączenie gruntów na cele budownictwa.
- zwolnione z opłat było m.in. wyłącznie gruntów na powiększenie istniejących lub założenie nowych cmentarzy.
Ustawa z dnia 3 II 1995r.:
- ustala podstawy prawne naliczania opłat i należności za wyłączanie gleb z produkcji rolniczej i leśnej.
- opłaty roczne ustalone zostały w wysokości 10% należności, z koniecznością uiszczania przez 10 lat w razie trwałego wyłączenia z użytkowania albo przez okres nietrwałego wyłączenia gruntów z produkcji.
- odszkodowania za przedwczesny wyrąb drzewostanów wynikać mają z różnicy wartości drzewostanu przewidzianej w wieku rębności, a wartością w chwili wcześniejszego zrębu.
Opłaty i należności z odszkodowaniami wyznacza się w oparciu o wartości określonej liczby ton ziarna żyta lub metrów sześciennych drewna, wg. ceny ustalanej przez GUS dla celów podatkowych. Jednorazowa należność za wyłączenie 1 ha użytków rolnych jest równowartością 150- 750 ton ziaren żyta (zależnie od klasy i rodzaju gleby), natomiast należność za wyłączenie 1 ha gruntów leśnych jest równowartością 250- 2000 m3 drewna (zależnie od typu siedliskowego lasu).
Literatura:
- www.ineko.net.pl/pdf/22/1.pdf ( J. Siuta, B. Żukowski, Ochrona i użytkowanie powierzchni ziemi w prawie i praktyce od roku 1945, zeszyt Inżynierii Ekologicznej nr 22, 2010)
- praca zbiorowa pod red. J. Siuty, Ochrona i rekultywacja gleb, PWRiL, Warszawa, 1978.
- F. Kuźnicki, S, Białousz, P. Skłodowski, 1979, Podstawy gleboznawstwa z elementami kartografii i ochrony gleb, PWN, Warszawa
- R. Bednarek, 2005, Badania ekologiczno- gleboznawcze, PWN, Warszawa
- ta książka Anny Karczewskiej