ZASADY INTERPRETACJI PISMA ŚWIĘTEGO
Aby poprawnie odczytać prawdę Pisma Świętego, która służy naszemu zbawieniu, trzeba poznać przynajmniej elementarne podstawy tzw. hermeneutyki biblijnej. Hermeneutyka („tłumaczyć”, „wyjaśniać”, „interpretować”) jako nauka podaje zasady interpretacji tekstów literackich i źródeł historycznych, w celu poprawnego zrozumienia sensu zamierzonego przez ich autora.
Prawdy zbawienia nie zostały podane w Biblii w formie definicji czy też tez teologicznych, lecz w różnorodnych formach literackich, powstałych w różnych czasach, środowiskach i kulturach. Hermeneutyka biblijna daje nam klucz do odczytania tych tekstów. Ponieważ Biblia jest dziełem powstałym ze współpracy Boga - Autora głównego z człowiekiem - autorem narzędnym, dlatego hermeneutyka biblijna musi uwzględnić dwa rodzaje zasad interpretacji: zasady literackie, stosowane przy interpretacji każdego dzieła literackiego, oraz zasady teologiczne, stosowane tylko przy wyjaśnianiu Biblii, jako księgi natchnionej.
A. Zasady literackie
Są to reguły stosowane powszechnie przez filologów przy interpretacji wszystkich dzieł literackich. Muszą być one uwzględnione przez hermeneutykę biblijną, jako że słowa Boże zawarte w Biblii zostały wyrażone językiem ludzkim. Do głównych zasad literackich należą:
1. Uwzględnienie tekstu oryginalnego. Ta zasada filologiczna ma doniosłe znaczenie zarówno teologiczne, jak i praktyczne. Bezpośrednio bowiem natchniony jest tylko autograf, tj. tekst oryginalny, który wyszedł spod pióra pisarza biblijnego. Tłumaczenie zaś jest natchnione pośrednio, tzn. zasługuje o tyle na miano słowa Bożego, o ile wiernie oddaje autograf. Natchniona jest bowiem Księga biblijna a nie jej tłumacz. Tutaj też ma swoje źródło troska Kościoła, aby „opracowano odpowiednie i ścisłe przekłady na różne języki, zwłaszcza z tekstów oryginalnych” (KO 22).
2. Ważność kontekstu. Czytając Biblię, należy także uwzględnić kontekst gramatyczny, psychologiczny, bliższy i dalszy. Myśli autora nie wyczerpuje ani nie jest w stanie wyrazić jedno krótkie zdanie wyrwane z kontekstu. Zaniedbanie tej podstawowej reguły prowadziło zawsze do błędnych, a często nawet fantastycznych interpretacji. Tak rodziły się herezje. Uwzględnienie kontekstu pozwala wyjaśnić wiele trudności i głębiej wniknąć w treść Biblii.
3. Uwzględnianie miejsc paralelnych. W odszukiwaniu prawdziwego sensu Pisma Świętego należy także wziąć pod uwagę tzw. miejsca paralelne, w których powtarzają się te same wyrazy (paralelizm leksykalny) lub te same treści (paralelizm rzeczowy). Reguła ta jest bardzo pożyteczna w ustalaniu sensu miejsc niejasnych. Szczególne znaczenie mają tu miejsca w dziele tego samego autora, jako że najlepszym interpretatorem Biblii jest sama Biblia. Zasada paralelizmów biblijnych ma szczególne zastosowanie w teologii biblijnej. Jeżeli np. chcemy zbadać treść teologiczną terminu „zbawienie”, musimy przy pomocy konkordancji zebrać wszystkie miejsca paralelne Biblii, w których występuje ten rzeczownik, następnie należy je przeanalizować i w sposób syntetyczny przedstawić owoce tej analizy.
4. Uwzględnianie gatunków literackich. W poszukiwaniu prawdziwego sensu pisma nie wystarczą same tylko reguły gramatyczne i stylistyczne, należy również uwzględnić gatunki literackie, czyli formy pisania używane przez ludzi w danym miejscu i epoce dla wyrażenia tego; co zamierzali przekazać. Konstytucja o Objawieniu Bożym tę zasadę hermeneutyczną zalicza do najważniejszych reguł literackich. Biblia to bardzo zróżnicowana literatura, są w niej „teksty historyczne rozmaitego typu, prorockie czy innego gatunku literackiego” (KO 12). Owa wielość jest znakiem bogactwa i prawdy oraz wskazuje na „rozliczne i przeróżne sposoby, jakimi niegdyś mówił Bóg do ojców przez proroków” (Hbr 1,1). Pisarze biblijni przejęli różne formy ludzkiej mowy i wprzęgli w służbę swych celów. Trzeba przy tym pamiętać, że kompozycja czy nawet fikcja literacka nie jest fałszem ani też niższą kategorią literacką.
5. Znajomość okoliczności powstania tekstu. Dla ustalenia sensu wielkie znaczenie ma także znajomość okoliczności kompozycji dzieła: wykształcenie, kultura, psychika autora; epoka, w jakiej żył, jego problem, cel dzieła; adresaci, ich potrzeby, środowisko. W tym punkcie ma szczególne zastosowanie przestroga wielkiego egzegety, św. Hieronima: „Liczni błądzą z powodu nieznajomości historii”.
B. Zasady teologiczne
Ponieważ Biblia jest również słowem Bożym, dlatego też przy jej interpretacji trzeba uwzględnić obok reguł literackich także reguły teologiczne. Zasady te krótko streszcza Konstytucja o Objawieniu Bożym: „Pismo Święte powinno być czytane i interpretowane w tym samym duchu, w jakim zostało napisane; należy więc celem wydobycia właściwego sensu świętych tekstów nie mniej uważnie także uwzględnić treść i jedność całej Biblii, mając na oku żywą Tradycję całego Kościoła oraz analogię wiary” (KO 12).
1. Zgodność z Tradycją Kościoła. Egzegeta katolicki, jak i każdy, kto chce poprawnie interpretować Pismo Święte, przy tłumaczeniu Biblii musi uwzględniać żywą Tradycję interpretacji Kościoła, „który ma od Boga polecenie i posłannictwo strzeżenia i wyjaśnienia słowa Bożego” (KO 12). Funkcję tę pełni żywy Urząd Nauczycielski Kościoła, który autorytatywnie działa w imieniu Jezusa Chrystusa. Urząd ten nie jest nad słowem Bożym, lecz jemu służy, święcie je strzeże i wiernie wyjaśnia (KO 10).
2. Nauka ojców Kościoła. Wyrazem żywej Tradycji Kościoła jest również interpretacja ojców Kościoła. Obowiązuje ona wtedy, gdy jest interpretacją powszechną i dotyczy spraw wiary i moralności.
3. Analogia wiary. Jest to harmonia jakiejś konkretnej nauki z całym kompleksem prawd objawionych, nauczanych przez Kościół. Żaden tekst biblijny nie może mieć sensu przeciwnego tym prawdom. Prawdy objawione, których naucza Kościół, mają tego samego autora co i Biblia - Boga. Reguła ta stosowana była już przez ojców Kościoła. Pierwszym, który dał jej sformułowanie teoretyczne, był św. Augustyn: „W zawiłych miejscach Pisma należy odwołać się do reguły wiary, którą się wyprowadza z miejsc jaśniejszych tegoż Pisma lub z autorytetu Kościoła”.
4. Jedność Biblii. Przy tłumaczeniu należy uwzględnić także jedność całej Biblii. Biblia przedstawia bowiem przedziwną jedność, nie tylko ze względu na to, że jeden jest jej Autor główny - Bóg, ale również ze względu na swą treść religijną, która koncentruje się na temacie zbawienia, obiecanego i przygotowanego w Starym Testamencie, a zrealizowanego w Chrystusie w Nowym Testamencie. Konstytucja o Objawieniu bardzo wymownie uzasadnia tę regułę w słowach: „Bóg, sprawca natchnienia i autor ksiąg obydwu Testamentów, mądrze postanowił, by Nowy Testament był ukryty w Starym, a Stary w Nowym znalazł wyjaśnienie. Bo choć Chrystus ustanowił Nowe Przymierze we krwi swojej (por. Łk 22,20; 1 Kor 11,25), księgi wszakże Starego Testamentu, przejęte w całości do nauki ewangelicznej, w Nowym Testamencie uzyskują i ujawniają swój pełny sens (por. Mt 5,17; Łk 24,27; Rz 16,25-26; 2 Kor 3,14-16) i - na odwrót - oświetlają i wyjaśniają Nowy Testament” (KO 16).
5. Interpretacja prawd zbawczych. Nową zasadę teologiczną spotykamy w Konstytucji o Objawieniu: „Księgi biblijne podają wiernie i bez błędu prawdę, jaka z woli Bożej miała być przez Pismo Święte utrwalona dla naszego zbawienia” (KO 11). Zadaniem więc interpretatora jest wyjaśnienie przede wszystkim prawdy dotyczącej zbawienia oraz komentowanie poszczególnych tekstów w wielkim kontekście świętej historii zbawienia.
Na koniec trzeba odpowiedzieć na pytanie: Czy znajomość biblistyki i zasad hermeneutyki biblijnej jest absolutnie konieczna do zrozumienia jakiegoś tekstu biblijnego? W odpowiedzi należy stwierdzić, że nie jest absolutnie konieczna. Chrześcijanin, który przystępuje do lektury Pisma Świętego bez pośrednictwa naukowej biblistyki, nie jest bowiem skazany wyłącznie na własne siły. Jego przygotowaniem biblijnym i hermeneutycznym jest tzw. „przedrozumienie Biblii”, posiadane dzięki przynależności do wspólnoty Kościoła, który zbudowany jest na słowie Bożym. W czasie sprawowania liturgii Kościół czyta słowo Boże, słucha go, wyjaśnia i żyje nim. Kościół jest też stróżem i autorytatywnym tłumaczem tego słowa (KO 10). Chrześcijanin, jako członek Kościoła, żyje w atmosferze biblijnej. I to właśnie daje mu to „przedrozumienie Biblii” - to jest jego „hermeneutyką biblijną”. Przystępując do lektury Pisma Świętego, chrześcijanin wie, jakie posłanie mu ona przekazuje. Wie to bardzo ogólnie, ale całościowo. Czytanie Pisma Świętego potwierdza jego oczekiwania, koryguje je i pogłębia. Za przewodnika w lekturze Biblii ma on nie książkę z zasadami, ale żywego i kompetentnego hermeneutę i pedagoga, jakim jest Kościół. Chrześcijanin czyta Biblię w Kościele i z Kościołem, mając zapewnioną pomoc Ducha Świętego. Wiekowe doświadczenie Kościoła uczy, że ta bezpośrednia lektura Biblii przez wiernych nie tylko była pożyteczna i owocna, ale również inspirująca głębokie życie wewnętrzne. Przez wiele wieków duchowość chrześcijańska opierała się bezpośrednio na Biblii.
W konkluzji trzeba stwierdzić, że choć przeciętnemu czytelnikowi Biblii znajomość różnych dyscyplin biblistyki, jak i zasad hermeneutycznych nie jest potrzebna ani konieczna do zbawienia, to jednak wszyscy się godzą na to, że wiedza ta jest bardzo pożyteczna i przydatna dla refleksyjnej i pogłębionej lektury Pisma Świętego.
Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Pisma Świętego w Kościele, Poznań 1994; Dommershausen W., Bibelerklärung, w: H.Haag, (red.), Bibel-Lexikon, Leipzig 1969, k. 212-215; Homerski J. (red.), Wstęp ogólny do Pisma Świętego, Poznań 1973;Kudasiewicz J., Teologiczno-praktyczny wstęp do Pisma Świętego, Lublin 1995; Paciorek A., Wstęp ogólny do Pisma Świętego, Tarnów 1994; Penar T., Wstęp ogólny do Pisma Świętego, Poznań 1975; Polok B., Wstęp ogólny do Pisma Świętego, Opole 1995;Scharbert J., Einführung in die Heilige Schrift, Aschaffenburg 1961; Szlaga J. (red.), Wstęp ogólny do Pisma Świętego, Poznań 1986.
ks. Bernard Polok