Pustynia

Pustynia- obszar lądu w strefie klimatu suchego, pozbawiony roślinności lub z niską roślinnością rozproszoną, pokrywającą mniej niż 10% powierzchni. Granice strefy suchej są wyznaczane na podstawie cech klimatu; jej zasięg nie jest stały i zmienia się wraz ze zmianami klimatu Ziemi. Klimat pustynny cechuje niska wilgotność powietrza oraz znaczne roczne i dobowe wahania temperatur. Opady są nieregularne, a ich sumy roczne bardzo małe, od kilku do 100-200 mm, np. w chilijskim Arica średnia wieloletnia opadów z 59 lat wynosiła poniżej 1 mm; sporadyczne (nawet co kilka lat) opady nawałnicowe. Zbliżone do pustyń są półpustynie (mniejsza suchość klimatu, bogatsza roślinność), tworzące w strefach zwrotnikowych pas przejściowy do sawann, a w umiarkowanych- do stepów.

Powstawanie krajobrazu pustynnego

Do powstawania krajobrazu pustynnego przyczynia się wiele różnorodnych czynników. Należą do nich m. in. nasłonecznienie, brak opadów, pionowe prądy powietrza, a także obrotowy ruch Ziemi, który wprawia w ruch masy powietrza i wody.

W wielkich zbiornikach morskich powstają ogromne prądy. Zimne prądy morskie z wyższych szerokości geograficznych przesuwają się głównie wzdłuż zachodnich krawędzi kontynentów w kierunku równika. Dominujące wiatry zachodnie krzyżują się z zimnymi prądami oceanicznymi, w skutek czego powietrze ulega wychłodzeniu i nie przyjmuje już tak wiele pary wodnej jak powietrze ciepłe. Kiedy powietrze to przemieszcza się nad gorącym kontynentem, ulega rozgrzaniu a jego wilgotność gwałtownie maleje. Na tego typu obszarach w głębi lądu do opadów nie dochodzi przez lata, a nawet dziesięciolecia. W ten sposób powstają rozległe pustynia, jak np. Atacama czy Namib.

Pustynie świata

Afryka to kontynent obfitujący w tereny pustynne. Nie tylko znajduje się tam największa pustynia na Ziemi- Sahara, ale również inne: położona nad brzegiem oceanu pustynia Namib, Pustynia Arabska oraz półpustynia Kalahari na południu kontynentu.

W Azji znajdują się: Gobi, Takla Makan, Syryjska, Wielki Nefud, Kara-kum oraz Thar; w Australii natomiast- Wielka Pustynia Piaszczysta, Simpsona, Gibsona oraz Wielka Pustynia Wiktorii. W Ameryce Południowej powstała Pustynia Atacama, w Północnej- Wielka Pustynia Słona.

Pustynie- rodzaje

Istnieją następujące rodzaje pustyń:

• słona,

• pylasta- niewielka powierzchnia w czasie suszy pokryta spękanym iłem, z wytrąceniami wapienia, gipsu, soli kuchennej, po epizodycznych deszczach zmienia się w trzęsawisko,

• piaszczysta (erg, nefud)- obszar piaszczysty z licznymi wzniesieniami w postaci ruchomych wydm np. Wielka Pustynia Piaszczysta,

• żwirowa (serir)- to płaski obszar pokryty obtoczonymi drobnymi kamieniami i żwirem np.Gobi,

• kamienista (hamada)- jej powierzchnia pokryta jest blokami skalnymi, porozcinana dolinami okresowych rzek, brak na niej pyłu i piasku np. Tien-szan,

• skalista

Pustynie piaszczyste (ergi) stanowią tylko jedną piątą wszystkich suchych obszarów Ziemi (zdecydowana większość- około 80%- to kamieniste hamady lub pustynie żwirowe).

Działalność wiatru

Głównym ,,rzeźbiarzem” krajobrazu jest tutaj wiatr. Akumulacja niesionego przez niego materiału doprowadza do powstania różnych form rzeźby. Jednymi z form eolicznych są wydmy. Ich stok dowietrzny jest długi i łagodnie nachylony, a zawietrzny- krótki i stromy. Nieustanne nawiewanie oraz przemieszczanie ziarenek piasku po stoku dowietrznym powoduje przesuwanie się wydmy. Na obszarach suchych pustyń, gdzie występują stałe wiatry, tworzą się barchany- wydmy przypominające kształtem sierp, których końce skierowane są w stronę zawietrzną. Tam, gdzie występuje duża ilość piasku, rozwijają się wydmy poprzeczne. Są to długie, asymetryczne wały skierowane prostopadle do przeważającego kierunku wiatru. Inny typ wydm- paraboliczne, zwane również łukowymi- rozwijają się na obszarach, gdzie występuje skąpa roślinność. Stabilizuje ona końce wydmy, a swobodne czoło wydmy porusza się zgodnie z kierunkiem wiatru. Na terenach, gdzie nie ma jednego dominującego kierunku wiatru, tworzą się wydmy gwiaździste, które charakteryzują się występowaniem kilku ramion i są nadbudowywane w centrum wydmy.

Flora

Suchy lub też skrajnie suchy klimat nie stwarza dogodnych warunków do rozwoju roślinności. Rośliny skupiają się w niewielkie kępki oddzielone pasami nagiej gleby. Mają bardzo długi system korzeniowy. Na obszarach otrzymujących nieco więcej wilgoci rozwija się skąpa roślinność półpustyń. Rośliny występujące w tak niesprzyjających warunkach wykształciły zróżnicowane mechanizmy obronne. Typowe rośliny tej strefy to: sukulenty (np. agawy, kaktusy) magazynujące wodę w mięsistych liściach i łodygach, uzupełniając swe zasoby po bardzo rzadko zdarzającym się deszczu.; kserofity (suchorośla) ograniczające parowanie wody do minimum dzięki wykształceniu drobnych liści, zdrewniałych pędów, tkanki korkowej czy też kolców i cierni; efemerofity (rośliny zielne, które przechodzą cały cykl rozwojowy w bardzo krótkim czasie, kiedy jest dostateczna ilość wody, natomiast okres niekorzystny przeżywają w postaci organów podziemnych (cebul, kłączy, bulw), halofity (rośliny występujące na zasolonym podłożu). Rośliny pustyń i półpustyń mogą przechodzić w stan anabiozy (zahamowanie czynności życiowych) aż do nadejścia bardziej sprzyjających warunków. Sprzyjające rozwojowi roślinności są tu koryta okresowo płynących rzek oraz oazy.

Fauna

Świat zwierząt na pustyniach gorących jest znacznie uboższy niż na przykład na sawannie. Podczas dnia zwierzęta kryją się przed działaniem promieni słonecznych. Swoją aktywność przejawiają zatem nocą. Wody otwarte, z których mogłyby korzystać zwierzęta, są niezwykłą rzadkością. Drapieżcy muszą zadowolić się krwią ofiar. Zwierzęta roślinożerne znajdują wodę w roślinach gruboszowatych , roniących się jednak kolcami. W różny sposób przystosowują się do braku wody. Na przykład małe gryzonie- skoczki pustynne- nie muszą pić wody.

Na pustyniach spotyka się między innymi szakale, hieny, liski pustynne, różne gatunki gadów, płazów, a także owadów.

Chociaż powierzchnia piasku ogrzewa się bardzo w słońcu, to już na głębokości 4-5 cm temperatura jest znacznie niższa, gdyż nie podnosi się wyraźnie w dzień ani nie opada w nocy. Dlatego też myszy, węże, borsuki i lisy wykopują nory albo wyganiają z nich inne zwierzęta, żeby kryć się tam w ciągu dnia.

Pomiędzy gadami pustyni znajdują się liczne węże i jaszczurki. Lubią one upał, ale nawet dla nich południowe słońce jest zbyt silne i dlatego wślizgują się na ten czas w szczeliny skalne, szukając w nich cienia.

Długie tylne nogi skaczących ssaków pustynnych utrzymują ciało zwierzęcia w pewnej odległości od rozpalonego gruntu.

Na pustyni Arizony dwa gatunki dzięciołów wydziobują jamy w kaktusach olbrzymich, aby się w nich zagnieździć. Na tej samej pustyni strzyżyk żyje pomiędzy kolcami tych roślin.

Nocą, kiedy temperatura opada, a powietrze staje się wilgotne, małe ssaki wychodzą ze swych kryjówek w poszukiwaniu pożywienia.

Wielbłąd, typowe zwierzę kojarzone z pustynią, zawiera w swym ciele rezerwy wilgoci na kilka dni. Jego oczy są chronione przez długie rzęsy; nogi mają szerokie podeszwy dla opierania się o piasek.

Grzechotnik rogaty jest dobrze przystosowany do życia w piaskach. Często zagrzebuje się w nich prawie całkowicie. Oczy chronione są przed słońcem i piaskiem. Pełznie falując ciałem w lewo i prawo uzyskując w piasku szerszy punkt oparcia niż to czynią inne węże sunące bardziej prosto. Grzechotnik zostawia za sobą podwójny ślad na piasku.

Życie na pustyni wymaga bardzo wyostrzonych zmysłów, ale nie tylko z tego powodu zwierzęta pustynne mają często duże uszy. Cienkie małżowiny uszne, dobrze ukrwione po stronie wewnętrznej, służą jako powierzchnie wypromieniowujące ciepło. Niektóre zwierzęta pustynne (np. gatunki antylop) chłodzą krew płynącą do mózgu: przepływa ona przez wilgotną śluzówkę wyściełającą liczne blaszki kostne znajdujące się w jamie nosowej. Parowanie ze śluzówki usuwa nadmiar ciepła z krwi.

Działanie człowieka

Człowiek przyczynia się w znacznym stopniu do erozji suchych obszarów Ziemi. Przykładem może być ,,wywianie” części Wielkich Równin na zachodzie Stanów Zjednoczonych w 1930 roku, które było efektem rabunkowej gospodarki ziemią przez amerykańskich farmerów. Zniszczona w ten sposób gleba stała się całkowicie bezbronna wobec siły wiatru. Bardzo podobny los spotkał Sahel- suche trawiaste tereny na południe od Sahary. Wypasane tam w zbyt dużej ilości zwierzęta całkowicie zniszczyły trawy, natomiast ludzie wycięli wszystkie drzewa i krzewy.

Ciekawostki

• Nie wszystkie pustynie są obszarami o klimacie gorącym. Przykładem może być Pustynia Gobi (położona na granicy Chin i Mongolii), gdzie zimą temperatury spadają nawet do 40^oC poniżej zera. Gatunki tam żyjące muszą się odznaczać podwójną odpornością: i na letni upał, i na zimowe mrozy.

• Być może trudno w to uwierzyć, jednak wiele form krajobrazu pustynnego powstało w wyniku działania wody.

• Jeszcze 7000 lat temu Saharę porastały bujne trawy, na których pasły się słonie, żyrafy i lwy. Taki obraz największej obecnie pustyni świata został utrwalony na prehistorycznych malowidłach pochodzących z terenów Sahary centralnej. Jednak od mniej więcej 3200 lat jakiekolwiek życie jest tu niemożliwe.

• Podczas burz pyłowych na pustyniach miliony ton pyłu i piasku przenoszone są nawet na odległości rzędu tysięcy kilometrów. W ten sposób pyły z pustyń Azji Centralnej dostają się na dno środkowego Pacyfiku, a pyły saharyjskie docierają nie tylko do wybrzeży Ameryki południowej, ale są również spotykane w lodach Grenlandii i Antarktydy.

• Intensywny proces tworzenia się pustyń zachodził w wielu miejscach w górnej jurze.

• Na pustyniach zanotowano najwyższe temp. na Ziemi: 57,8°C w Al-Azizijja w Libii (1922), 56,7°C w Dolinie Śmierci w USA (1913), 53,1°C w Cloncurry w Australii (1889).

• Obszary wybitnie suche i suche zajmują obecnie 19% pow. lądów (najwięcej w Afryce — 12 mln km²), a półsuche ok. 14,5% (najwięcej w Azji — 7,5 mln km²).

Bibliografia

• ,,Geografia fizyczna”; Piotr Czubla, Elżbieta Papińska; Wydawnictwo Szkolne PWN

• ,,Świat Wiedzy”, dział: Planeta Ziemia

• ,,Ziemia- środowisko przyrodnicze człowieka”, Paweł Wład, wydawnictwo Ortus

• ,,Ziemia, rośliny, zwierzęta” Larousse, wyd. ,,Nasza Księgarnia”

• ,,Kronika Ziemi”; wydawnictwo ,,Kronika”

Strony internetowe:

• Encyklopedia Onet Wiem

• Wikipedia

• Encyklopedia.pwn.pl

---