Współczesna polityka pieniężna obejmuje działania związane z koordynowaniem strumieni finansowych i rzeczowych w procesie reprodukcji makroekonomicznej.

Ogólnym celem polityki pieniężnej jest dążenie do podnoszenia efektywności gospodarowania, niedopuszczenie do deprecjacji pieniądza, czyli umacnianie pieniądza krajowego oraz utrzymanie pożądanej relacji waluty krajowej w stosunku do walut obcych. Działania te polegają na regulowaniu i kontrolowaniu podaży pieniądza przez ustalenie jego kosztu i dostępności.

O polityce monetarnej mówi się, że ma instrumentalny charakter. Oznacza to, że jest ona traktowana jako jedno z podstawowych narzędzi w realizacji głównych celów polityki makroekonomicznej(np. zapewnianie rozwoju gospodarczego, nakręcanie koniunktury, stabilizowanie cen, równowaga bilansu płatniczego). Dla osiągnięcia celów metapolityki bank centralny musi współdziałać z odpowiednimi podmiotami rządowymi. Bank centralny nie może wpływać w sposób bezpośredni na realizację wymienionych celów strategicznych. Może to robić w sposób pośredni wykorzystując posiadane instrumenty. Praktyka światowa wykazuje, że w związku z tym działania banku centralnego koncentrują się przede wszystkim na utrzymywaniu stabilności pieniądza krajowego.

Aby bank mógł należycie wypełniać swoje obowiązki potrzebna jest jego instytucjonalna niezależność. Jednakże bank centralny musi także koordynować swoje działania z instytucjami rządowymi, w celu zapewnienia spójności strategicznych celów polityki makroekonomicznej.

Cele szczegółowe polityki monetarnej obejmują przede wszystkim:

• zapewnienie podaży pieniądza w skali niezbędnej do sfinansowania realnych procesów gospodarczych w zakresie wymiany, produkcji i obrotu;

• niedopuszczenie do naruszenia proporcji między pieniądzem a towarem na rynku;

• odpowiednia regulacja dopływu pieniądza do obiegu i odpływu z obiegu są „lekarstwem” na inflację, która przejawia się we wzroście cen, i „lekarstwem” na deflację(spadek podaży pieniądza).

Tak więc bank centralny sam decyduje o ilości pieniądza na rynku, dbając tym samym o stabilny wzrost gospodarczy oraz hamowanie inflacji.

Obecnie pieniądz może występować w postaci:

• gotówkowej-banknoty i bilony

• bezgotówkowej-depozyty na rachunkach bankowych.

Gotówka i depozyty na rachunkach w banku centralnym tworzą łącznie agregat pieniężny oznaczony symbolem M₀ ( pieniądz banku centralnego, baza monetarna, zasób pieniądza wielkiej mocy). Jest to bardzo ważny agregat, który determinuje mechanizm emisji pieniądza, a także ma ogromny wpływ przy określaniu wielkości podaży pieniądza. Można wyróżnić jeszcze trzy agregaty pieniężne na podstawie kryterium płynności:

• M₁- obejmuje gotówkę, depozyty na rachunkach czekowych

• M₂- M₁+ rachunki oszczędnościowe i małe rachunki terminowe

• M₃- M₂+ rachunki terminowe o dużych saldach

Należy również wspomnieć o grupie oznaczonej literą L, która obejmuje papiery wartościowe, obligacje bankowe, skarbowe oraz akcje.

Polityka pieniężna wiąże się ściśle z systemem bankowym, w którym nadrzędną rolę odgrywa bank centralny. Jego główne funkcje to: zaspokajanie zapotrzebowania na pieniądz, obsługiwanie obiegu pieniężnego oraz skupianie pieniądza pasywnego i przeistaczanie go w pieniądz aktywny, powodujący przyrost kapitału. Cechą wyróżniającą bank centralny jest równoczesne pełnienie funkcji banku emisyjnego, banku banków i banku państwa.

Jako bank emisyjny ma wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych, więc jest zawsze wypłacalny.

Jako bank banków oddziałuje na akcję kredytową banków komercyjnych poprzez: politykę refinansową, politykę operacji otwartego rynku, politykę rezerw obowiązkowych.

Jako bank państwa obsługuje i organizuje płatności zagraniczne, realizuje politykę państwa w zakresie kursów walutowych, pośrednictwa w kupnie złota i dewiz, utrzymania rezerw walutowych. Mimo że działalność banku centralnego reguluje prawo bankowe, to parlament jest instytucją, która decyduje bezpośrednio o stopniu niezależności banku centralnego.

Można wyróżnić pięć aspektów działań, w obrębie których bank centralny wykazuje swoją niezależność: utrzymanie stabilności pieniądza i systemu finansowego kraju, umacnianie pieniądza krajowego, polityka antyinflacyjna, sposób finansowania polityki rządu, swoboda w kształtowaniu stóp procentowych i kursów walutowych.

NBP, pełniący funkcję banku centralnego, dysponuje szeroką niezależnością, którą można analizować w ujęciu:

1. Personalnym - rząd nie ma formalnego wpływu na obsadę jego organów, a także długotrwałość kadencji zapewnia niezależność;

2. finansowym - oddzielenie finansów banku centralnego od finansów publicznych;

3. funkcjonalnym - bank centralny dysponuje swobodą w kształtowaniu metod ora form prowadzenia polityki pieniężnej.

W ostatnim 10-leciu stosunkowo największą niezależnością w świecie cechowały się trzy banki centralne: Deutsche Bundesbank, Federal Reserve System oraz Schweizerische Nationalbank, do których w ostatnich latach dołączył Reserve Bank of New Zeland, a także NBP.

Sprawny banku centralnego regulują dwie ustawy: prawo bankowe i ustawa o Narodowym Banku Polskim. Również Konstytucja RP ( z 2 kwietnia 1997r.) wypowiada się w tej kwestii ( są to art. 216, 227).

W świetle Konstytucji to bank centralny odpowiada za wartość polskiego pieniądza. Rada Polityki Pieniężnej ustala corocznie założenia polityki pieniężnej i przedkłada je Sejmowi. Ponadto Rada Polityki Pieniężnej w ciągu pięciu miesięcy od zakończenia roku budżetowego składa Sejmowi sprawozdanie z wykonania założeń polityki pieniężnej. Jak więc widać mimo niezależności NBP, konieczna jest współpraca banku centralnego z instytucjami rządowymi.

Działania podejmowane przez bank centralny w ramach polityki pieniężnej koncentrują się przede wszystkim na regulowaniu podaży pieniądza, stopy procentowej i kursu walutowego.

Regulowanie podaży pieniądza można rozpatrywać w wąskim i szerokim rozumieniu. Wąskie rozumienie sprowadza się do działalności emisyjnej banku centralnego, polegającej na regulowaniu ilości pieniądza gotówkowego w obiegu. Natomiast szerokie rozumienie regulacji podaży pieniądza jest bardziej skomplikowane, z uwagi na różne substytuty pieniądza.

Do wyznaczenia wielkości pieniądza w obiegu przydatna jest ilościowa teoria pieniądza opracowana przez amerykańskiego ekonomistę, Irvinga Fishera: MV=PY lub M=PY/V

M - ilość pieniądza w obiegu; V - szybkość cyrkulacji pieniężnej, czyli ile razy przeciętnie jednostka pieniężna jest wydawana w ciągu roku; P - przeciętny poziom cen; Y - realna wielkość PNB w cenach stałych.

Zależności zawarte w tej formule są wykorzystywane przez bank centralny do regulacji podaży pieniądza (chodzi tu głównie o bezpośrednią zależność zmiany cen (P) na zmianę masy pieniężnej (M)). Polityka podaży pieniądza musi być bardzo elastyczna i powinna stanowić swoisty kompromis między celami antyinflacyjnymi a prorozwojowymi (zbyt restrykcyjna polityka podaży pieniądza zorientowana głównie na cele antyinflacyjne, może spowodować recesję w gospodarce.

Całkowita podaż pieniądza (M) jest powiązana z bazą monetarną (M₀) za pośrednictwem mnożnika kreacji pieniądza (m_k), który zależy od stopy rezerw obowiązkowych i stopy dyskontowej. M=m_kM₀ Powstaje zależność, że im niższe są obowiązkowe rezerwy gotówkowe, tym wyższy jest mnożnik kreacji i tym wyższa będzie podaż pieniądza, i odwrotnie. Tak więc bank centralny podnosząc i obniżając stopy rezerw obowiązkowych i stopę dyskontową decyduje o wielkości podaży pieniądza.

Regulowanie stopy procentowej: stopa procentowa jest ceną za pieniądz kredytowy, jaką musi zapłacić kredytobiorca za czasowe użytkowanie pożyczonego kapitału. Wysokość stopy procentowej uzależniona jest w długim okresie od stopy zysku, a w krótkim od popytu i podaży kapitału pożyczkowego. Istotny wpływ ma też tempo wzrostu cen w gospodarce. Stopa procentowa może dotyczyć kredytów, obligacji, oszczędności oraz występować jako stopa dyskontowa. Można wyróżnić dwie funkcje stopy procentowej:

• informacyjną - informuje czy polityka pieniężno-kredytowa będzie miała charakter ekspansywny czy restrykcyjny,

• motywacyjną - polega na wpływaniu, poprzez jej zmianę, na wielkość popytu na kredyty. Jej podwyższenie hamuje popyt i koniunkturę na kredyt.

Zbyt niska stopa procentowa nie sprzyja mobilizacji oszczędności ora selekcji efektywnych inwestycji. Natomiast zbyt wysoka, hamuje konsumpcję i inwestycje. Ważne jest, aby nie wprowadzać zbyt dużych wahań, gdyż mogą one wywołać destabilizację gospodarki.

Regulowanie kursu walutowego: Kurs walutowy jest ceną płaconą w walucie krajowej za jednostkę waluty obcej. Kurs walutowy wpływa zarówno na wysokość cen towarów eksportowanych i importowanych. Pośrednio oddziałuje też na poziom cen krajowych. Poziom kursu walutowego stale jest dostosowywany do zmieniającej się sytuacji gospodarczej kraju. Zmian tych dokonuje najczęściej bank centralny.

Obniżenie kursu walutowego oznacza dewaluację pieniądza krajowego w stosunku do walut obcych. Działa ona korzystnie na bilans handlowy i płatniczy, umożliwia promocję eksportu i wzrost zatrudnienia.

Podwyższenie kursu walutowego oznacza rewaluację. Stosowana jest ona stosunkowo rzadko. Przeprowadza się ją w celu osłabienia tendencji inflacyjnych w gospodarce narodowej poprzez zwiększenie podaży na rynku krajowym dóbr importowanych.

Instrumenty polityki pieniężnej

Aby bank centralny mógł skutecznie realizować swoje zadania z zakresu polityki pieniężnej musi dysponować zestawem różnorodnych instrumentów oddziaływania.

Są różne sposoby klasyfikacji instrumentów. Najbardziej znanym jest kryterium opracowane przez A. Kazimierczaka, które wyróżnia:

1. instrumenty kontroli ogólnej (rezerwy obowiązkowe, stopa redyskontowa, operacje otwartego rynku);

2. instrumenty kontroli selektywnej (kontrola rozmiarów udzielanych kredytów, kontrola stóp procentowych);

3. oddziaływanie przez perswazję.

Rezerwy obowiązkowe to instrument o charakterze administracyjnym stosowany przez NBP. Są to rezerwy jakie banki komercyjne powinny utrzymywać na rachunku w banku centralnym od gromadzonych depozytów na żądanie i terminowych. Celem tej rezerwy jest podtrzymanie płynności oraz zapewnienie wypłacalności banków komercyjnych. Bank centralny chcąc ograniczyć akcję kredytową banków komercyjnych oraz zmniejszyć podaż pieniądza może podnieść stopę rezerw obowiązkowych. Natomiast chcąc pobudzić akcję kredytową i zwiększyć podaż pieniądza bank centralny może obniżyć stopę rezerw obowiązkowych. Jest to forma opodatkowania banków komercyjnych. Obecnie stopa ta wynosi 4,5%.

Stopa dyskontowa to stopa procentowa ustalana i pobierana przez bank centralny przy udzielaniu bankom komercyjnym różnego rodzaju kredytów.

Są to tzw. operacje refinansowe, których celem jest powiększenie zasobów finansowych banków komercyjnych. Proces udzielania tego kredytu następuje na podstawie indywidualnie zawieranej umowy, określającej m.in. wysokość tego kredytu, termin spłaty oraz oprocentowanie. Wysokość oprocentowania ustala Rada Polityki Pieniężnej i obecnie kształtuje się ona na poziomie 9%-10%. Podnoszenie przez bank centralny stopy dyskontowej ogranicza akcję kredytową systemu bankowego oraz zmniejsza podaż pieniądza.

Operacje otwartego rynku polegają na zakupie i sprzedaży przez bank centralny publicznych papierów wartościowych i prywatnych. Zakup papierów wartościowych przez bank centralny powoduje powiększenie rezerw gotówkowych banków komercyjnych, a także zwiększenie podaży pieniądza. Natomiast sprzedaż papierów wartościowych przez bank centralny powoduje zmniejszenie rezerw gotówkowych banków komercyjnych oraz zmniejszenie podaży pieniądza. Operacje te mogą być warunkowe i bezwarunkowe. Operacje warunkowe polegają na zakupie papierów wartościowych z terminowym odkupem ich przez bank centralny jak równie przez banki komercyjne.

Innymi popularnymi instrumentami polityki pieniężnej są również: preferencyjna stopa procentowa, limity kredytowe, kryteria zdolności kredytowej, kredyty o preferencyjnej stopie procentowej, metody dyskrecjonalne.

Jednakże te rodzaje instrumentów są już przejawem interwencjonizmu państwowego. W praktyce światowej stosowane są dwa skrajne warianty polityki monetarnej: ekspansywna i restrykcyjna.

Polityka ekspansywna polega na zwiększeniu podaży pieniądza przez bank centralny, co można osiągnąć przez:

• obniżenie stopy procentowej i wskaźnika rezerw obowiązkowych;

• zakup na otwartym rynku papierów wartościowych emitowanych przez rząd.

Działania te prowadzą do zwiększenia popytu globalnego, wzrostu inwestycji i zatrudnienia oraz poprawy koniunktury gospodarki narodowej. Ten rodzaj polityki można też nazywać polityką aktywną, dzięki stosowaniu instrumentów administracyjnych.

Polityka restrykcyjna polega na zmniejszeniu podaży pieniądza poprzez:

• podwyższanie stopy procentowej i wskaźnika rezerw obowiązkowych;

• sprzedaż obligacji rządowych, znajdujących się w posiadaniu banku centralnego.

Ten rodzaj polityki stosuje się w okresach napięć inflacyjnych i groźby załamania gospodarczego. Jej istota sprowadza się do dostosowania wielkości podaży pieniądza do przyrostu PNB. Otwiera ona drogę samoregulacyjnym mechanizmom rynkowym (polityka pasywna).

Ze względu na istnienie sprzeczności celów strategicznych konieczne jest określenie hierarchii tych celów (co jest ważniejsze np. spadek bezrobocia czy inflacji. W praktyce nie da się bowiem osiągnąć znacznego spadku zarówno bezrobocia jak i inflacji. Spadek bezrobocia jest możliwy przy dużej inflacji, i odwrotnie).

Ewolucja i kierunki polityki pieniężnej w Polsce

Początek lat 90 przyniósł zasadniczą zmianę w koncepcji polskiej polityki monetarnej. Do chwili rozpoczęcia transformacji systemowej, polityka ta miała w znacznym stopniu charakter nie zmonetyzowany (abstrahowano od kształtujących się zmiennych pieniężnych). Działania związane z tworzeniem nowego systemu finansowego były wynikiem dążenia Polski do przystąpienia do struktur unijnych, co właśnie pociągało konieczność reformowania systemu finansowego. Chcąc bowiem przystąpić do UE należy osiągnąć wymagany poziom niektórych parametrów, np. poziom inflacji: 1,7%, poziom stóp procentowych: 3,6%. Tak więc działania związane z kształtowaniem nowego systemu finansowego prowadzone były w trzech płaszczyznach i polegały na:

• tworzeniu instytucji i rynków umożliwiających prowadzenie polityki pieniężnej;

• wdrożeniu podstawowego zestawu instrumentów realizujących politykę pieniężną;

• stworzeniu nowego modelu polityki monetarnej, zapewniającego kontrolę monetarną w kontekście wyznaczonych celów, zarówno w sferze zjawisk realnych jak i finansowych.

Konsekwencją przeprowadzonych reform były zmiany w strukturze sektora bankowego oraz stopniowy rozwój rynku pieniężnego i kapitałowego. Z początkiem lat 90, w warunkach głębokiej recesji gospodarczej, której towarzyszyła hiperinflacja (685,8%), zgodnie z zaleceniami MFW zastosowano restrykcyjny wariant polityki monetarnej (m.in. zasada sztywnego kursu złotego w stosunku do dolara USD). Od około 1993r. ta forma polityki była stopniowo łagodzona. Prowadzenie restrykcyjnej polityki doprowadziło do załamania finansowego sektora państwowego, spadku stopy życiowej ludności, pojawienia się bezrobocia. Pozytywnym wynikiem było zlikwidowanie gospodarki „niedoborów” oraz ograniczenie hiperinflacji. Ponieważ NBP początkowo stosował tylko instrumenty oddziaływania bezpośredniego (np. obowiązkowe rezerwy, limity), doprowadziło to do wielu nieprawidłowości w systemie finansowym (np. kredytowanie bankrutujących przedsiębiorstw). Dopiero od 1993r. NBP zaczął stosować operacje otwartego rynku. Od połowy 1994r. głównym czynnikiem zwiększania podaży pieniądza był przyrost rezerw walutowych. W 1995r. gwałtowny wzrost tych rezerw postawił pod znakiem zapytania zdolność NBP do kontrolowania podaży pieniądza (w 1995r. wynosiła ona 26mld zł zamiast planowanych 17mld zł).

W latach 1996 - 1997 głównymi czynnikami kreacji pieniądza były należności zagraniczne oraz kredyty. Przyczyniło się to do wzrostu popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego, podnosząc deficyt w obrotach towarowych (w 1997r. ok. 8mld USD). W latach 1996 - 1997 zmalała skuteczność operacji otwartego rynku.

Poprzez wprowadzone zmiany instytucjonalno systemowe:

• kontynuowano rozwój, reorganizację i prywatyzację sektora bankowego;

• zahamowano tempo wzrostu pieniądza krajowego;

• przeprowadzono zmiany w zakresie i wysokości rezerw obowiązkowych;

• stworzono elektroniczny system rozliczeń międzybankowych;

• zwiększono efektywność oddziaływania na płynność banków;

• wyeliminowano możliwość automatycznego finansowania deficytu budżetowego państwa przez bank centralny;

• zahamowano i ograniczono proces „ucieczki” od złotego poprzez jego wzmocnienie;

• modyfikowano politykę kursową;

• obniżano stopy procentowe;

• przeprowadzono z dniem 1 stycznia 1995r. denominację złotego;

• ogromnie zmalała inflacja;

• umacniano złotego na rynku poprzez wzrost rezerw dewizowych (np. z 18mld USD w 1996r. do 21mld USD w 1997r.).

Obecnie polityka pieniężna w Polsce jest zdominowana przez cele antyinflacyjne. Mianowicie, od połowy lat 90 NBP realizuje program bezpośredniego celu inflacyjnego. Inflacja w Polsce jest mierzona wskaźnikiem CPI (consumer price index) i na rok 2002 wynosi około 3,6%. Zaniedbane pozostaje finansowanie procesów wzrostu gospodarczego oraz walka z bezrobociem. Toczy się ostra walka rządu z NBP o znaczne obniżenie stóp procentowych, co doprowadziłoby do wzrostu inwestycji, wzrostu gospodarczego oraz spadku bezrobocia. Bank centralny obniża wprawdzie stopy procentowe sukcesywnie o kilka punktów bazowych, jednak w ocenie rządu są to obniżki zbyt małe, aby mogły poprawić sytuację gospodarczą. Z kolei zbyt gwałtowna obniżka mogłaby przyczynić się do wzrostu inflacji, co byłoby sprzeczne z realizowanym przez NBP bezpośrednim celem inflacyjnym.

Decydujące znaczenie na obecny kształt systemu finansowego oraz polityki pieniężnej w Polsce odegrały stosowane w okresie transformacji przez NBP przede wszystkim:

1. stopa referencyjna (wyróżniana wśród narzędzi operacji otwartego rynku). Jej kształtowanie się w okresie transformacji przedstawia wykres:

2. stopa lombardowa. Wykres przedstawia jej zmiany od roku 1990:

3. stopa redyskontowa, szyli oprocentowanie skupowanych od banków komercyjnych przez NBP weksli. Jej zmiany w ostatnich 12 lat:

4. rezerwy obowiązkowe, które również uległy znacznym zmianom:

5. stopa refinansowa. Jej gwałtowną obniżkę przedstawia wykres:

Jak widać z powyższych wykresów, działania NBP polegały głównie na obniżaniu wyżej wymienionych narzędzi. Były to obniżki dość wyraźne, porównując zwłaszcza ich stan na rok 1990 ze stanem na rok 2002. Wyjątkiem był rok 2000, w którym zanotowano niewielki ich wzrost. Jak już wcześniej wspomniano, obniżki te wynikały z wymogów UE oraz przejścia RP z gospodarki socjalistycznej do gospodarki kapitalistycznej.

Rozwiązania stosowane w ramach polityki pieniężnej w Polsce nie są na pewno tworem idealnym, jednak trzeba mieć w uwadze fakt, iż jesteśmy nadal w okresie transformacji i końcowy efekt może być zadowalający, wbrew opinii wielu ludzi.

BIBLIOGRAFIA:

„Polityka ekonomiczna” pod redakcją Antoniego Fajferka

„Podstawy nauki finansów” St. Owsiaka

POLITYKA PIENIĘŻNA

11

---