II 3. Pozycja szlachty w Rosji w XVIII / XIX w
W monarchii Piotra I wyłącznie szlachta była warstwą uprzywilejowaną, mogła władać ziemią i poddanymi i miała mimo wszystko najszerszy dostęp do wyższych stanowisk cywilnych i wojskowych. Bojarstwo w tym czasie istnieć jako wydzielona grupa arystokracji feudalnej, pozostaje tylko szlachta, wśród której także rozwijało się nadal zróżnicowanie w zależności od majątku, stanowisk i tytułów.
Jednak życie szlachcica uległo kilku zmianom:
Obowiązek dożywotniego pełnienia służby wojskowej, do której zobowiązany był każdy szlachcic, który ukończył 15 rok życia. Istniała możliwość podjęcia służby cywilnej w zamian za wojskową, ale tylko dla 1/3 szlachty.
Poza tym w skład szlachty wchodzili nowi ludzie, obdarzani przez Piotra I szlachectwem, a czasem także tytułami książąt, hrabiów i baronów.
System służby państwowej, cywilnej i wojskowej ujęto w jednolity schemat przewidujący 14 stopni (rang), według których mogli awansować urzędnicy i oficerowie. Schemat nazwano tabelą rang i pojawił się w 1722 r, przetrwał aż do upadku caratu. Osiągnięcie określonej rangi cywilnej bądź wojskowej dawało prawo do utrzymania szlachectwa. Oprócz tego istniały także czyny, czyli rangi dworskie.
Szlachcie zabroniono zawierać związki małżeńskie, gdy nie umieli czytać, pisać i nie wykazywali znajomości arytmetyki.
W 1714 wydano dekret na mocy, którego szlachta straciła prawo dowolnego dysponowania swoimi majętnościami. Odtąd cały majątek musiał dziedziczyć tylko jeden syn, niekoniecznie najstarszy.
Szlachta nie była zadowolona z owych zmian. Jednak szybko przeminęły w drugiej połowie XVIII wieku. Po śmierci Piotra wprowadzono liczne zmiany na korzyść szlachty. Rosja miała się stać monarchią prawdziwie szlachecką.
Cały ciężar utrzymywania państwa spadał nadal na barki chłopstwa, obciążonego pańszczyzną i długim szeregiem innych powinności, płacącego różne podatki, zmuszanego ponad siły przy budowie stolicy, dróg, kanałów. Płacono podatki nawet od ilości okien, drzwi, kominów, piwnic, łazien itd. W 1722 urządzono spis ludności i wprowadzono podatek pogłówny, likwidując przy tym inne, choć nie wszystkie, podatki pobierane przedtem. Nowym podatkiem zostali objęci wszyscy chłopi państwowi i prywatni oraz mieszkańcy posadów miejskich - wprawdzie tylko płci męskiej, lecz za to nawet niemowlęta. Także chołopi mieli płacić ten podatek i odtąd różnice między chłopami i chłopami pańszczyźnianymi przestały istnieć. Szlachta i duchowieństwo nie płaciły podatku pogłównego, który utrzymał się prawie do końca XIX w.
Za panowania Anny bez zgody Najwyższej Tajnej Rady szlachta nie mogła być karana pozbawieniem mienia, honoru i życia bez zgody sądu.
w 1731 zezwolono szlachcie znowu na dobrowolne przeprowadzanie podziału majątku między dzieci, przy czym dekret znosił dotychczasowe różnice prawne między posiadłościami rodowymi i pochodzącymi z nadań (wotcziny - pomiestja). Dekret z 1736 znacznie poszerzał przywileje szlacheckie, wprowadzając 25-letni termin służby państwowej dla szlachty, przedtem był dożywotni.
Za panowania Elżbiety rozszerzyły się i utrwaliły przywileje szlacheckie. Potwierdzono poprzednie dekrety, na mocy których szlachta mogła władać zasiedlonym majętnościami i chłopami poddanymi. Wydany w 2 lata później dekret jeszcze jaskrawiej podkreślał zależność chłopstwa. Pozwalał obszarnikom zsyłać poddanych za różne postępki na Syberię (jedynie ludzi w wieku 45 lat, całkowicie zdolnych do pracy). Przyjęto, że szlachcicem jest tylko ten, kto potrafił dowieść swego szlachectwa i przystąpiono do prowadzenia ksiąg genealogicznych. Oprócz nich, szlachcicami byli również ci, którym tytuł nadano z łaski carskiej lub w wyniku awansów opartych na tabeli rang.
Za panowania Piotra III wydano manifest, na mocy którego zniesiony został obowiązek służby państwowej. Odtąd szlachta przestała być stanem służebnym wobec monarchy i państwa, a Rosja stała się monarchią szlachecką. Dekret ten ponownie potwierdziła i podtrzymała Katarzyna II. Pozwoliła również na zsyłanie chłopów na tak długo jak chciał tego jego pan, a chłop nie miał prawa składać skarg na swojego właściciela. Później zaczęto się domagać oddzielenia szlachty dziedzicznej od nowej, pochodzącej z awansu i domagano się, aby tą ostatnia pozbawić prawa władania „duszami”.
Ustawa z 1775 roku po powstaniu Pugaczowa (wojna chłopska): Szlachta miała prawo władać majętnościami ziemskimi i ludnością chłopską, prawo do przekazywania majątku dzieciom. Szlachectwo można było stracić tylko na skutek popełnienia określonych przestępstw. Nie wolno było szlachcica karać chłostą. Szlachta otrzymała prawo do samorządu terytorialnego- Organami miały być gubernie i powiatowe zebrania szlacheckie, wybierające gubernialnych i powiatowych marszałków szlachty.
Paweł I wprowadził manifest w 1797 nazywany manifestem i trzydniowej pańszczyźnie. Zabraniał on obszarnikom zmuszania chłopów do pracy w niedziele.
Aleksander I powrócił do systemu stosowanego przez Katarzynę II. W 1803 wydał dekret o wolnych oraczach, an podstawie którego właściciele ziemscy mogli uwalniać chłopów od poddaństwa i przyznawać im określone nadziały gruntu za wykupem pieniężnym w wysokości obópulnie ustalonej. Zarządzenia w latach 1804-1805 zabraniały sprzedaży chłopów bez ziemi i uznawały ich prawo do dziedzicznego władania swoimi gruntami, określając jednocześnie sposób regulowania powinności chłopskich.
Reformy Michała Sperańskiego zezwalała szlachcie otrzymywanie praw politycznych, prawa do nabywania ziemi zasiedlonych przez chłopów i do zajmowania się działalnością przemysłową czy handlową bez narażania się na utratę szlachectwa. Szlachta miała także prawo władania duszami.
Mikołaj I - 1842- dekret o chłopach zobowiązanych. Obszarnicy mogli odtąd dobrowolnie zawierać umowy z chłopami, którzy w ten sposób wyzwalali się od zależności poddańczej i otrzymywali od panów nadziały gruntu do użytkowania w zamian za określone powinności.