POLSKIE POWSTANIA NARODOWOWYZWOLEŃCZE W XIX WIEKU
W 1830 roku wybuchło w Królestwie Polskim powstanie, nazwane później listopadowym. Zostało stłumione przez wojska rosyjskie w 1831 roku.
W 1846 roku powstańcy zajęli Kraków. Wystąpienie zakończyło się klęską, a Rzeczpospolitą Krakowską przyłączono do Austrii.
W 1848 roku w okresie Wiosny Ludów, w zaborze pruskim i austriackim powstały Komitety Narodowe. Formowano polskie odziały wojskowe. Wojska pruskie i austriackie, stłumiły jednak dążenia niepodległościowe.
W styczniu 1863 roku wybuchło w zaborze rosyjskim powstanie, nazwane później styczniowym. Walki partyzanckie trwały do zimy 1846 roku. Powstanie zakończyło się klęską.
POWSTANIE LISTOPADOWE 1830 - 1831 - polskie powstanie narodowe, skierowane przeciwko Rosji (w Polsce car powierzył faktyczną władzę swojemu bratu - księciu Konstantemu Pawłowiczowi), które wybuchło w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku w Warszawie, które objęło Królestwo Polskie i część ziem zabranych. Zapoczątkowane zostało wystąpieniem podchorążych z warszawskiej Szkoły Podchorążych (Piotr Wysocki, opanowanie Belwederu). Jego główną przyczyną było nieprzestrzeganie postanowień konstytucji z 1815 roku oraz prześladowania polskich organizacji niepodległościowych. Dnia 3 grudnia uformował się Rząd Tymczasowy - detronizując Mikołaja I jako króla Polski, co oznaczało wojnę z Rosją. Największa bitwa tej wojny rozegrała się pod Grochowem (przegrana ze strony polskiej). We wrześniu 1831 wojska rosyjskie przypuściły szturm na Warszawę (8 września stolica skapitulowała). W październiku 1831 roku odziały wojsk polskich przekroczyły granicę Prus, gdzie zostały rozbrojone i internowane lub kapitulowały, ok. 11 tysięcy uczestników powstania udało się na emigrację (głównie do Francji).
W 1832 roku car ogłosił Statut organiczny, który stał się podstawą nowego ustroju Królestwa Polskiego. Polska armia i sejm zostały zniesione. Utrzymano natomiast polską administrację, język polski jako urzędowy, odrębny skarb państwa i Bank Polski.
Przybywający do Polski emisariusze zawiązywali spiski. Planowano powstanie na luty 1846 roku, gdzie głównymi ośrodkami zrywu niepodległościowego miał być zabór pruski i austriacki oraz Rzeczpospolita Krakowska. Zaborcy znali jednak plany spiskowców, co uniemożliwiło wybuch powstania w zaborze pruskim. W Galicji wystąpiły przeciwko powstańcom nie tylko wojska austriackie ale również polscy chłopi. (rabacja galicyjska)
RABACJA GALICYJSKA 1846 - powstanie chłopskie na terenach zachodniej Galicji w drugiej połowie lutego i marca 1846 roku. Przybrało charakter pogromów ludności ziemiańskiej, urzędników dworskich i rządowych. Najbardziej znanym przywódcą chłopskich oddziałów był Jakub Szela.
W lutym 1846 roku powstańcy opanowali Kraków, gdzie utworzono Rząd Narodowy. Wydał on manifest, w którym wzywano cały naród do walki, zapowiadał on zniesienie przywilejów stanowych i wprowadzenie równości wobec prawa rozciągniętej na całą ludność, chłopom obiecywano zniesienie pańszczyzny i nadanie im własności ziemi.
Następstwem powstania była w 1846 roku inkorporacja Rzeczpospolitej Krakowskiej do Austrii. Państewko to nie odgrywało większej roli politycznej, za to było ważnym ośrodkiem kulturowym (po inkorporacji Rzeczpospolitej Krakowskiej do Austrii jako język wykładowy na Uniwersytecie Jagiellońskim wprowadzono język niemiecki).
POWSTANIE STYCZNIOWE - 1863 - 1864
Klęska Rosji w wojnie krymskiej (1853 - 1856), spowodowało tak zwaną odwilż w polityce wewnętrznej Rosji, rozluźnienie cenzury i ożywienie działalności politycznej. W Warszawie w 1860 roku nastąpiły masowe demonstracje domagające się przywrócenia autonomii Królestwa Polskiego. W 1861 roku rosyjska administracja wprowadziła stan wojenny, a rosyjscy żołnierze otworzyli ogień do protestujących na Placu Zamkowym.
Opinia publiczna podzieliła się na dwa obozy: białych - którzy przekonani byli, że powstanie nie ma szans na zwycięstwo, a jedynie pokojowe manifestacje wsparte działaniami dyplomatycznymi prowadzonymi na emigracji, doprowadzą do interwencji mocarstw zachodnich na korzyść Polski oraz czerwonych - którzy dążyli do powstania, główny ich trzon stanowiła młodzież studencka, obóz miał też wpływy wśród uboższej ludności i części szlachty.
Działające początkowo osobno tajne kółka czerwonych otworzyły w 1862 roku władzę zwierzchnią w postaci Komitetu Centralnego Narodowego. Mimo iż jego skład był tajny, wydawał on oficjalne dokumenty, dysponował własną administracją i policją, ściągał podatek od ludności, a jego zarządzenia były respektowane - istniało podziemne państwo Polskie. W obliczu takiego rozwoju wydarzeń i obawy przed wybuchem powstania, władze carskie zadecydowały się o przeprowadzeniu branki - czyli masowego poboru do wojska (była ona zaplanowana na styczeń, gdyż zima nie służy działaniom partyzanckim).
Komitet Centralny podjął decyzję o powstaniu, zaplanowanego na 22 stycznia 1863 roku. Komitet przekształcił się w RZĄD NARODOWY i ogłosił manifest. Aby zjednać sobie ludność wsi ogłoszono zniesienie powinności pańszczyzny i nadano chłopom ziemię na własność. Powstanie przybrało charakter wojny partyzanckiej. Z powodu braku broni i słabego wyszkolenia a także przewago liczebnej wroga powstania ustało zimą 1864 roku.
Po stłumieniu powstania styczniowego Rosja prowadziła wobec Polaków politykę rusyfikacji. Zlikwidowano odrębność administracyjną Królestwa Polskiego, do szkół i urzędów wprowadzono język rosyjski.
Zmieniono nazwę Królestwa Polskiego na Kraj Przywiślański.
Wprowadzono język rosyjski do szkół i urzędów, a pracowników polskich starano się zastępować sprowadzonymi z głębi Rosji urzędnikami.
Zastosowano surowe represje wobec kościoła katolickiego, zsyłano księży w głąb Rosji, zlikwidowano prawie wszystkie klasztory, skonfiskowano dobra kościelne, działalność duszpasterska podlegała silnemu nadzorowi.
Zlikwidowano kościół unicki, a wiernych zmuszano do przejścia na prawosławie.
Ograniczono możliwość organizowania stowarzyszeń.
Wszechobecna cenzura kontrolowała wszystkie druki, przedstawienia teatralne i wystawy artystyczne.
Na Litwie, Ukrainie i Białorusi represje wobec ludności polskiej były jezcze bardziej surowe, zakazano wydawania druków ciągłych (gazet, czasopism, kalendarzy) w języku polskim.
Polacy nie mogli nabywać ani dzierżawić ziem.
Zabraniano posługiwania się językiem polskim w miejscach publicznych.
W drugiej połowie XIX wieku państwo pruskie prowadziło politykę germanizacji narodu polskiego. W administracji i szkołach wprowadzono język niemiecki. W Wielkopolsce osiedlano ludność niemiecką.
Nasilony proces germanizacji, po zjednoczeniu się Niemiec w 1871 roku.
Szczególnie drastycznych represji doświadczyło duchowieństwo w czasach tzw. kulturkampfu, kiedy większość duchowieństwa została uwięziona, a także zlikwidowano większość zgromadzeń zakonnych. (Kościół w Wielkopolsce przez cały okres zaborów zachował jednak charakter polski).
Wprowadzono język niemiecki w urzędach, urzędnikami byli tylko Niemcy.
Po 1815 roku szkolnictwo w Wielkim Księstwie Poznańskim miało charakter polski, jednak w latach dwudziestych XIX wieku rozpoczął się proces germanizacji szkolnictwa. Językiem prowadzącym w szkołach stał się niemiecki (jedynie w niektórych ze szkół zajęcia dodatkowe odbywały się po polsku oraz po polsku nauczano religii katolickiej w 1901 roku rozpoczął się proces wprowadzania języka niemieckiego na zajęcia z religii, co wywołało protesty uczniów i rodziców w niektórych szkołach strajk we Wrześni.)
Powołanie Komisji Kolonizacyjnej - od polskich właścicieli odkupywano majątki ziemskie aby odsprzedać je na dogodnych warunkach niemieckim kolonistom.
Po 1866 roku społeczeństwo polskie w Galicji uzyskało autonomię. W szkolnictwie i administracji obowiązywał język polski. Istniał Sejm Krajowy.
Monarchia Habsburgów po klęskach z wojnami z Francją i Włochami oraz Prusami, zmuszona była na ustępstwa wobec narodów zamieszkujących jej granice. Proces budowania autonomii Galicyjskiej następował w latach 1867 - 1873.
Wprowadzono język polski do administracji, policji, sądownictwa i szkolnictwa.
Organem władzy samorządowej był Sejm Krajowy we Lwowie - podlegały mu kwestię natury gospodarczej i samorządów gminnych. Ordynacja wyborcza do sejmu miała charakter kurialny.
Szkolnictwo podlegało Radzie Szkolnej Krajowej.
Stolicą autonomicznej Galicji był Lwów.
W latach siedemdziesiątych całkowicie spolszczono polskie uczelnie.
W życiu politycznym Galicji dominującą rolę odgrywało stronnictwo konserwatystów krakowskich, zwanych stańczykami - opowiadali się za lojalną współpracą z Austrią i byli przeciwko działaniom o charakterze konspiracyjnym, dążyli jednak do rozszerzenia uprawnień autonomii.
W XIX wieku na ziemiach polskich następował proces uwłaszczania chłopów. W Wielkopolsce akt uwłaszczenia wprowadziły władze pruskie w 1823 roku. W Galicji uwłaszczenie ogłoszono w 1848 roku, a k Królestwie Polskim w 1864 roku.
W 1892 roku powstała Polska Partia Socjalistyczna. Czołowym działaczem PPS był Józef Piłsudski. Głównym celem partii była odbudowa niepodległego państwa polskiego jako demokratycznej republiki. Postulowano stworzenie niepodległej federacji Polski z Litwą, Białorusią i Ukrainą. W państwie polskim przewidywano stopniową budowę ustroju socjalistycznego drogą reform. PPS działał nielegalnie w zaborze rosyjskim.
Na przełomie XIX i XX wieku ukształtował się obóz polityczny nazwany Narodową Demokracją - jej przywódcą był Roman Dmowski. Program Narodowej Demokracji opierał się na solidaryzmie społecznym i nacjonalizmie. Członkowie obozu dążyli do rozwoju polskiej świadomości narodowej i powiększenia polskiego stanu posiadania. Postulowano wypieranie Niemców i Żydów z życia gospodarczego i polonizowanie Litwinów, Ukraińców i Białorusinów. ND prowadziła legalną działalność zaborze austriackim i pruskim, a po 1905 roku, także w zaborze rosyjskim.