I wykład 30.10.2009

ZDROWIE

wprowadzenie, definicje, zakres pojęć

Naukowe rozumienie zdrowia:

• Zdrowie - stan nieograniczający się tylko do braku chorób

• Zdrowie - nie oznacza braku chorób; to jest coś pozytywnego, to pełne radości i ochoty wypełnianie obowiązków, które życie nakłada na człowieka

DEFINICJE

Zdrowie - jest stanem pełnego dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego, społecznego, a nie wyłącznie nie występowaniem (brakiem) choroby lub niedomagania (ułomności).

_{definicja zdrowia, zawarta}

_{w Konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia}

_{(ŚOZ) przyjętej w 1946r.}

Celem WHO było zwrócenie uwagi na zdrowie:

• jako stan pozytywny (niektórzy autorzy w tłumaczeniu wyrazu well-being używają określeń: dobrostan lub stan pełnej pomyślności)

• jego wielowymiarowość (aspekt fizyczny, psychiczny i społeczny)

• znaczenie subiektywnej oceny (poczucia) zdrowia (samopoczucie)

Definicja WHO jest jednak od wielu lat przedmiotem krytyki:

• „stan” odnosi się do sytuacji chwilowej; brak aspektu duchowego zdrowia, nieprecyzyjność sformułowania „dobrostan”, pojmowanie zdrowia jako stanu idealnego jest „mirażem” (Dubos, 1962), utopią (Sokołowska, 1980)

• Osiągnięcie pełnego zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego jest praktycznie nie możliwe (Tones, Greek, 2004)

ŚWO zainicjowała liczne próby formułowania pozytywnych definicji zdrowia:

• podjęto próby definiowania zdrowia z perspektywy zdrowia publicznego i promocji zdrowia

• zdrowie występuje w doktrynie Kościoła katolickim w wymiarze teologicznym (Zdrowie jest darem Boga) i praktycznym (Kościół określa reguły postępowania człowieka wobec własnego ciała i wobec zdrowia bliźnich) (Libiszowski - Żółtkowska M. 1997)

• T. Parsons (1969), określił zdrowie jako „stan w którym jednostka wykazuje optymalną umiejętność efektywnego pełnienia ról i zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji”.

Zdrowie - jako zdolność człowieka do: normalnego funkcjonowania (wykonywania zadań i pełnienia ról społecznych); osiągania szczytu własnych możliwości fizycznych, psychicznych i społecznych; wszechstronnego rozwoju i stawiania sobie wymagań; adaptacji zmieniającym się środowisku; zaspokajania własnych potrzeb, redukowania napięć.

Zdrowie - jako potencjał fizyczny i psychiczny człowieka, dający możliwość rozwijania różnych aktywności (samorealizacji, twórczego życia).

Zdrowie - jako równowaga i harmonia możliwości fizycznych, psychicznych i społecznych człowieka; dyspozycja do_­ utrzymania równowagi między organizmem człowieka, a wymogami środowiska: proces równoważenia zasobów i obciążeń.

Zdrowie - jako dobra jakość życia: dobre samopoczucie, szczęście, zadowolenie z życia, samorealizacja.

Mimo braku uniwersalnej, profesjonalnej definicji zdrowia, istnieje zgodność, że zdrowie jest:

• kategorią odrębną niż choroba

• kategorią pozytywną, oznacza dobrostan, pełnię możliwości, sprzyja dobrej jakości życia i życiu twórczemu

• pojęciem wielowymiarowym

Zdrowie - definicje - rozumienie potoczne

Potoczne rozumienie zdrowia

- każdy człowiek może rozumieć zdrowie na swój sposób

Nieprofesjonalne rozumienie zdrowia

- prze ludzi zwykłych (laików) na podstawie doświadczeń z własnego codziennego życia i najbliższego otoczenia

Zależy od wielu czynników:

• wieku

• poziomu wykształcenia

• statusu ekonomiczno-społecznego

• doświadczeń życiowych

Jest pojęciem równie złożonym jak w rozważaniach specjalistów:

• w wymiarze fizycznym (somatycznym): to brak choroby, dolegliwości, bólu, nie trzeba chodzić do lekarza

• w wymiarze psychiczny: to chęć do życia, zadowolenie z życia, zrównoważenie psychiczne

• w wymiarze dobrego funkcjonowania w codziennym życiu: energia, chęć do pracy, dobra kondycja (Kawczyńska-Butrym 1997)

Zdrowie - definicje - kategoria pozytywna

• dobrostan (ang. well-being) - synonim dobrego samopoczucia, subiektywna ocena dokonywana przez samych ludzi (nie lekarzy czy innych profesjonalistów)

• pełnia zdrowia (Słońska, Misiura, 1944)

• doświadczanie przyjemnych emocji

• niski poziom negatywnych nastrojów

• wysoki poziom zadowolenia z życia

Zdrowie - jest zasobem (środkiem) dla każdego człowieka. Rozwój i wykorzystanie swojego potencjału to życie twórcze, spełnione.

Zdrowie - jest zasobem dla społeczeństwa - dobre zdrowie jest jednym z głównych bogactw kraju, determinuje rozwój społeczny, ekonomiczny i osobisty ludzi.

Zdrowie - jest podstawowym prawem każdego człowieka (Konstytucja WHO, 1998r.)

Zdrowie - MODELE ZDROWIA

1. Biomedyczny - podstawa współczesnej medycyny;
   ukształtowany pod wpływem mechanistycznej teorii Kartezjusza (Rene Descartes 1596-1650) matematyka i filozofa. Opisany przez F. Caprę (1987r.)

Istota teorii Kartezjusza:

• Dualizm - dwie odrębne sfery: sfera ducha i sfera materii

• Świat materialny jest maszyną (maszynami są także rośliny i zwierzęta, w człowieku zamieszkuje rozumna dusza, połączona z ciałem za pomocą szyszynki)

• Przyrodą rządzą prawa mechaniki (porównania: człowiek chory i źle zrobiony zegar, człowiek zdrowy i dobrze zrobiony zegar)

W tym ujęciu zadaniem lekarza powinno być przywrócenie prawidłowego funkcjonowania uszkodzonego mechanizmu.

2. Holistyczne podejście do zdrowia - całościowe poglądy, kierunki filozoficzne i metody ujmujące oraz wyjaśniające zjawiska w sposób całkowity, w tym:

3. I. Społeczno-ekologiczny model zdrowia

• istnieją skomplikowane powiązania pomiędzy człowiekiem i jego środowiskiem

• na zdrowie człowieka wpływa wiele czynników

• nierówny dostęp do zdrowia (opieki zdrowotnej i sprzyjającego zdrowiu stylu życia)

• płeć

• wiek

• wykształcenie

• dochody

Zdrowie społeczeństwa - zdrowe społeczeństwo to zdrowy człowiek
(dostęp do żywności, mieszkań, pracy, opieki zdrowotnej, dóbr kultury, rekreacji, przestrzeganie praw człowieka).

Zdrowie środowiskowe - to aspekty zdrowia człowieka, w tym jakość życia, zdeterminowane przez czynniki fizyczne, biologiczne, społeczne i psychiczne środowiska (dom, praca, miejsce wypoczynku).

Zdrowie jednostki jako „całość” (holistyczne podejście)

Wymiary zdrowia:

zdrowie fizyczne, psychiczne, społeczne, duchowe, seksualne i reprodukcyjne.

Zdrowie - to pewien rodzaj równowagi między poszczególnymi jego wymiarami:

• Zdrowie fizyczne - odnosi się do ciała, biologicznego funkcjonowania organizmu

i jego poszczególnych układów

• Zdrowie psychiczne - zdrowie umysłowe

• zdolność do jasnego spójnego myślenia, uczenia się

• emocjonalne

• zdolność do kontrolowania emocji, do radzenia sobie z trudnościami,

ze stresem, napięciem

• Zdrowie duchowe - doświadczanie wewnętrznego spokoju i zgody z samym sobą oraz rozpoznawanie i wdrażanie w życie zasad i przekonań religijnych lub moralnych

• Zdrowie seksualne - zespół biologicznych, emocjonalnych, intelektualnych
  i społecznych aspektów życia seksualnego, ważnych dla pozytywnego rozwoju osobowości, komunikacji i miłości

• Zdrowie prokreacyjne - zdolność do prokreacji i zdolność do decydowania
  o posiadaniu potomstwa

Zdrowie - MIERNIKI ZDROWIA

• OBIEKTYWNE - mogą być zmierzone, wyrażone w jednostkach, liczbach (objawy chorób i pomiar różnych funkcji, np.: pomiar RR, stężenia cholesterolu, BMI, sprawność fizyczna)

• SUBIEKTYWNE - oceny dokonują sami ludzie, a nie profesjonaliści (badania ankietowe, badania GUS)

• POZYTYWNE - prawidłowość i sprawność funkcjonowania całego organizmu
  lub poszczególnych układów, np.: sprawność i wydolność fizyczna, wskaźniki rozwoju fizycznego, dobra jakość życia, poczucie zadowolenia

• NEGATYWNE - mierzą (brak zdrowia) zgony, choroby, urazy, niepełnosprawność

Kiedy stosujemy daną definicję?

- Negatywną: w programach walki z chorobami

- Funkcjonalną: dla programów promocji zdrowia; ukierunkowane na wzmacnianie potencjału

zdrowia w społeczeństwie

- Idealistyczną: dla polityków w celu zwrócenia uwagi wielowymiarowość zdrowia

ZDROWIE PUBLICZNE

Definicja I

„ Zdrowie publiczne jest nauką i sztuką zapobiegania chorobom, przedłużania życia, umacniania fizycznego i umysłowego zdrowia oraz sprawności poprzez zorganizowany wysiłek społeczny na rzecz czystości środowiska, kontroli chorób zakaźnych, nauczania higieny osobistej, organizacji służb medycznych oraz opieki społecznej, wczesnego rozpoznawania chorób i ich leczenia i postępowania prewencyjnego, rozwinięcia mechanizmów społecznych dla zapewnienia każdemu człowiekowi takiego poziomu życia, które pozwoli na utrzymanie zdrowia, takiego organizowania owych korzyści aby umożliwić każdemu obywatelowi skorzystanie z jego prawa do zdrowia i długowieczności.”

_{(Public Health Administration, 1952)}

Definicja II

„Zdrowie publiczne jest nauką i sztuką zapobiegania chorobom i promowania zdrowia,

przedłużania życia poprzez zorganizowany wysiłek społeczeństwa”

₍₁₉₈₈₎

Funkcje:

• szczepienia

• bezpieczna woda

• bezpieczna żywność

• kontrola zdarzeń żywiołowych

• chorobowość i śmiertelność

• kontrola wykorzystania zasobów

• informacja i edukacja zdrowotna

• zaangażowanie społeczeństwa (partnerstwo)

• utylizacja i likwidacja odpadów

• monitorowanie czynników warunkujących zdrowie

• oszacowanie potrzeb populacji

• związki z politykami

• kontrola nosicielstwa

Zdrowie publiczne - dyscyplina naukowa

• Badanie dynamiki zdrowia społecznego

• Pomiar zdrowia

• Determinanty (zależności zdrowia)

• Czynniki wpływające na: ochronę, zachowanie i „umocnienie” zdrowia

Czynniki warunkujące zdrowie

Minister Zdrowia Kanady - M. Lalonde - określił w połowie lat 70 pola zdrowia, są to:

• biologia

• środowisko

• styl życia

• lecznictwo

Prof. Sadowski podaje, iż pola te kształtują się następująco:

• 5-15% - czynniki genetyczne

• 5-10% - środowisko fizyczne

• 20-25% - środowisko społeczne

• 50% - styl życia

• 0-20% - medycyna naprawcza

Uwarunkowania zdrowia wg WHO:

1. korzystanie z praw i swobód obywatelskich - prawo do zdrowia jako niezbywalne prawo człowieka

2. zatrudnienie - bezrobocie, jako czynnik wpływający negatywnie na stan zdrowia fizycznego i psychicznego

3. odpowiednie warunki pracy - ochrona zdrowia osób zatrudnionych oraz promowanie zdrowego stylu życia w miejscu pracy

4. warunki mieszkaniowe

5. kondycja psychofizyczna, stosowna do płci i wieku

6. Wykształcenie

7. zaopatrzenie w żywności i odpowiednie stan odżywienia

8. poczucie bezpieczeństwa

9. możliwość gromadzenia oszczędności

10. komunikacja i łączność z innymi ludźmi

11. możliwość wypoczynku, regeneracji sił i rozrywki

12. dostępność odpowiedniej odzieży

M. Lalonde zaproponował koncepcję „pół zdrowia” i wyróżnił cztery grupy czynników warunkujących zdrowie:

• Styl życia - zbiór decyzji (działań) jednostki, które wpływają na jego zdrowie
  i które jednostka może w mniejszym lub większym stopniu kontrolować
  (ok. 50-52% ogółu wpływów)

• Środowisko - wszystkie jego elementy zewnętrzne w stosunku do ciała ludzkiego,
  na które jednostka nie ma wpływu lub jest on bardzo ograniczony (ok. 20%)

• Biologia człowieka (czynniki genetyczne) - wszystkie cechy związane z biologią organizmu ludzkiego, w tym czynniki genetyczne, wiek, płeć (ok. 20%)

• Organizacja opieki medycznej - dostępność, jakość, organizacja, rodzaj, zasoby opieki medycznej (ok. 10-15%)

Czynniki warunkujące zdrowie - STYL ŻYCIA

Styl życia - według definicji WHO (1989), to sposób bycia wynikający z wzajemnego oddziaływania człowieka i warunków, w jakich żyje oraz z indywidualnych wzorców zachowania, które zostały określone przez czynniki społeczno-kulturowe i osobiste cechy charakteru.

Lalond (1975) definiuje styl życia jako decyzje i zachowania dotyczące zdrowia, które
do pewnego stopnia podlegają kontroli jednostki. Przedstawiciele resortu zdrowia w USA
są zgodni, że styl życia odgrywa ważną rolę w takich dziedzinach jak: promocja zdrowia, profilaktyka i leczenie chorób (Jeffery 1989; Koop 1983; USDHEW 1979).
Styl życia obejmuje wiele czynników psychologicznych i społecznych, nie mieszczących się w modelu biomedycznym.

Koncepcja Lalonda miała wpływ na rozwój społeczno-ekologicznego modelu zdrowia
i zmianę polityki zdrowotnej na świecie oraz stworzyła podstawy do rozwoju promocji zdrowia. Uświadomiła ludziom, że w największym stopniu na ich zdrowie wpływa ich styl życia i przez jego zmianę, w kierunku sprzyjającym zdrowiu, można je poprawić. Uaktualniła znane już wcześniej hasło: „twoje zdrowie w twoich rękach”. Wkrótce jednak okazało się,
że istnieje wiele czynników społeczno-ekonomicznym, które wpływają na styl życia jednostki i które są od niej nie zależne. Koncepcja ta jest nadal użyteczna z perspektywy zdrowia jednostki, ale zbyt uproszczona z perspektywy zdrowia populacji.

Po 20 latach od wydania raportu M. Lalonde, w strategii „Inwestycja dla zdrowia Kanadyjczyków”, wymieniono następujące czynniki, od których zależy zdrowie społeczeństwa:

• zarobki i status społeczny - uważane za najważniejszy, pojedynczy czynnik determinujący zdrowie; im wyższe zarobki i status tym lepsze zdrowie

• sieci wsparcia społecznego - wsparcie ze strony rodziny, przyjaciół, w społeczności lokalnej zmniejsza ryzyko wielu chorób i zachowań ryzykownych

• edukacja - wyższy jej poziom zwiększa możliwości ludzi kierowania swoim życiem
  i kontrolowania swego zdrowia, stwarza szanse na uzyskanie pracy (a tym samym zarobków)

• zatrudnienie i warunki pracy - bezrobocie wiąże się z występowaniem wielu problemów zdrowotnych, w tym zwłaszcza depresji, lęków, ograniczeniem aktywności życiowej; niekorzystne warunki z środowisku pracy są przyczyną urazów i wielu chorób

• środowisko fizyczne - naturalne (stan powietrza, wody, gleby) i stworzone przez człowieka (mieszkania, bezpieczeństwo w miejscu pracy, miejscu zamieszkania,
  w ruchu drogowym)

• biologia i wyposażenie genetyczne - potencjał genetyczny jednostki, funkcje poszczególnych układów organizmu, płeć (biologiczna i „skonstruowana” społecznie), wiek

• zachowania zdrowotne i umiejętności radzenia sobie - bezpośrednio wpływają
  na zdrowie jednostki, ale są zależne od czynników społecznych, a także wiedzy
  i umiejętności dokonywania zdrowych wyborów

• prawidłowy rozwój w dzieciństwie - począwszy od okresu płodowego i we wczesnym dzieciństwie ma podstawowe znaczenie dla zdrowia i samopoczucia w dalszych latach życia

• służba zdrowia - szczególnie działania ukierunkowane na utrzymanie i doskonalenie zdrowia oraz zapobieganie chorobom

Istnieje obecnie wiele modeli czynników warunkujących zdrowie. Jedną nich jest „ Tęcza czynników (polityki) zdrowia”.

W centrum tego modelu umieszczono:

• czynniki biologiczne (wiek, płeć, czynniki genetyczne)

• styl życia

• sieci wsparcia społecznego

• czynniki społeczno-ekonomiczne, kulturowe i środowiskowe (warunki życia i pracy)

---