Folwark szlachecki

źródło: Andrzej Wyczański, "Mówią wieki", nr 10, 1964

Na krajobraz wiejski Rzeczypospolitej oprócz wsi chłopskich składały się przede wszystkim folwarki szlacheckie. Kmieć przywiązany był do ziemi, na której mieszkał, a zyski z jego pracy czerpał głównie pan. Szlachta nie mogła sobie pozwolić na to, by rola leżała ugorem. Jej dobrobyt opierał się na pracy pańszczyźnianej, dzięki której produkcja była tania i opłacalna. W miarę upływu czasu panowie coraz bardziej wiązali więc chłopa ze sobą, czy to poprzez zaostrzenie poddaństwa, czy też ograniczenie prawa wyjścia ze wsi. Kmieci często wabiono też różnymi ulgami. Właściciele wielkich dóbr chętnie ściągali nowych osadników, podkupując ich sąsiadom.

Dwór szlachecki był zazwyczaj drewnianym, parterowym budynkiem. Za główne pomieszczenie służyła komnata wyposażona w proste meble i ogrzewana za pomocą pieca. Ciepło zatrzymywały szklane szyby. Do oświetlania używano świec łojowych. Osobny budynek zawierał część gospodarczą. Przylegały do niego pomieszczenia na inwentarz żywy i narzędzia. W pobliżu ulokowane były: obora, stajnia, kurnik i piwnica. Zbiory gromadzono w gumnie. Składały się na nie stodoły, brogi oraz spichrze. Czeladź mieszkała w oddalonym od dworu domu gospodarczym. Wszystkie budynki folwarczne wznoszono z drewna, które oblepiano lub uszczelniano gliną, słomą czy mchem.

Przeciętna wielkość folwarków szlacheckich dostosowywano do wielkości ówczesnej wsi. Ich powierzchnia uprawna wynosiła średnio 3,5-4 łany roli. Prócz gruntów ornych w skład gospodarstwa wchodziły także łąki, pastwiska, lasy i zarośla.

Żniwiarze wracający z pola, litografia XIX w., ze zbiorów Muzeum Pałacu w Wilanowie

Forma  metalowa do wypieku z kiścią winogron na wierzchu, początek XX wieku, miedź,
ze zbiorów Muzeum Pałacu w Wilanowie

---