Scharakteryzuj fenomen gospodarki folwarcznej w Rzeczpospolitej szlacheckiej?
Szlachecka gospodarka folwarczna.
Od ostatnich lat XV wieki w gospodarczej rzeczywistości Polski umacnia się instytucja, jaka przez kolejne trzy stulecia miała pozostawić znak w jej budowie. Tą instytucją byłfolwark pańszczyźniany będący jednostką administracyjną większych majątków ziemskich.
Pierwsze folwarki pańszczyźniane zaczęły powstawać w rejonie rzek spławnych, którymi najczęściej przewożono produkty do bałtyckich portów, a także w rejonach, gdzie umiejscowione były liczne ośrodki miejskie. Rozprzestrzenianie się folwarku na odleglejsze tereny, zwłaszcza we wschodnich województwach Rzeczypospolitej, trwało wiele lat i ciągnęło się jeszcze w XVIII stuleciu. Jednakże już w epoce renesansu folwark pańszczyźniany został podstawową i dominującą formą produkcji agrarnej.
Zjawisko takie nie było odosobnione na kontynencie europejskim. Podobne procesy zachodziły w owym okresie na ziemiach polskich znajdujących w granicach obcych struktur państwowych jak Pomorze czy Śląsk, a także w kilku krajach sąsiednich. Cała wschodnia i środkowa Europa wkraczała wtenczas, choć w różnej skali, w czasy gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej oraz powiązanego z nią zjawiska wtórnego poddaństwa. Właśnie w taki sposób drogi rozwojowe środkowo-wschodniej i zachodniej Europy rozeszły się, przez co wytworzył się dualizm w gospodarczym rozwoju europejskiego kontynentu. Nie oznacza to jednak, że obustronne koneksje zostały zerwane, lub osłabione. Wręcz przeciwnie, można spróbować udowodnić tezę o wzajemnych uzależnieniach i uwarunkowaniach pomiędzy oboma drogami rozwoju ekonomicznego. W pierwszej kolejności to właśnie państwa rolnicze osiągały dzięki takiemu układowi więcej korzyści bezpośrednich.
Cały wiek XVI okazał się w niemal każdym zakątku Europy okresem rosnącego zapotrzebowania na przetwory rolnicze. Rozwój wytwórczości towarowo-pieniężnej, bogacenie się warstw mieszczańskich, oraz przemiany demograficzne decydowały o wytężonym popycie na artykuły spożywcze. Obserwując zmiany cen na polskich rynkach, można w owym czasie zauważyć regularny wzrost płac i cen we wszystkich dziedzinach produkcji. Jednak wyraźnie najszybsza zwyżka dotyczyła artykułów zbożowych, przy równoczesnym spowolnieniu zmian w dziale wyrobów rzemieślniczo-konsumpcyjnych, takich jak: sukno, płótno, obuwie. Warunki ekonomiczne, zarówno te ogólnoeuropejskie, jak i te krajowe, uprzywilejowały wytwórczość agrarną, zachęcały do bardziej wytężonego angażowania w nią sił, zapewniając krociowe zyski.
Obok zwiększonego popytu, u podstaw przemian mających miejsce w gospodarce agrarnej, bardzo istotny wpływ miała także intensyfikacja politycznej dominacji szlachty w zhierarchizowanej strukturze ustrojowej, która ułatwiała jej zdobywanie gruntów na nowe folwarki oraz tanią siłę roboczą. W przeciągu XIV, a szczególnie XV wieku przy w miarę ustabilizowanych zarobkach szlacheckich uwidoczniły się skłonności do wyraźnego wzrostu dochodów grup mających bezpośredni wkład w produkcję, czyli w głównej mierze mieszczaństwa, a także w mniejszym stopniu bogatszego chłopstwa. Niosło to za sobą zagrożenie poważnego zubożenia szlachty.
Na obszarach Rzeczpospolitej, podobnie jak całej Europy Środkowej, objawem takiego ożywienia gospodarczego był rozrost folwarku pańszczyźnianego. Uprzywilejowana pozycja szlachty na tym obszarze umożliwiała jej łatwe wykorzystanie pańszczyźnianej, darmowej pracy chłopa do produkcji agrarnej, a w szczególności zbożowej. Do niedawna historycy podnosili jeszcze inne powody, które miały być rzekomo przyczyną rozwoju wytwórczości folwarczno-pańszczyźnianej. Głosili, że zaprzestanie powoływania pospolitego ruszenia i początki korzystania z usług wojska zaciężnego miały umożliwić szlachcie koncentrację sił na sprawach wytwórczości rolnej. Inni, motyw przekształceń gospodarczych związanych z rentą odrobkową, postrzegali w obniżeniu się wartości pieniądza, a co za tym idzie i czynszów. Budowie folwarków sprzyjały liczne nieużytki na piętnastowiecznej polskiej wsi, a później także przymusowy wykup posiadłości sołtysich. Wreszcie, kiedy większość historyków doszukiwała się źródeł rozkwitu folwarku w dobrejkoniunkturze na rynku wewnętrznym i w miastach, inni wskazywali na możliwość uzyskania swobodniejszego dostępu do zagranicznych rynków, dzięki odebraniu Krzyżakom Pomorza Gdańskiego. Bez wątpienia sprowadzanie przyczyn rozkwitu gospodarki pańszczyźnianej do wyłącznie jednego czynnika byłoby zasadniczym uproszczeniem.
Na terenie Rzeczpospolitej folwarki istniały już od wieków. W niektórych szlacheckich wsiach istniały drobne folwarki produkujące dla własnych potrzeb, które w większym stopniu opierały się nie na pańszczyźnie, ale na najmie. We wsiach lokowanych na prawie magdeburskim pojawiły się posiadłości sołtysie, nastawione najczęściej na handel z miastami. Tutaj także dominującą była praca najemna, a ponadto do stałych prac używano również osadzonych na filigranowych działkach zagrodników. Wreszcie zakładano także folwarki w majątkach kościelnych i klasztornych. Wiele przemawia za tym, że to właśnie w nich zaczęto po raz pierwszy posługiwać się pańszczyzną na poważniejszą skalę. Pańszczyzna dotyczyła wszystkich warstw ludności wiejskiej, ale nie pokrywała całkowitego zapotrzebowania folwarku na siłę roboczą i w związku z tym bezustannie poszukiwano taniego najemnika. Uzyskiwano go poprzez przymuszenie do pracy tzw. luźnych ludzi, czyli nie posiadających stałego zatrudnienia ani przypisanego miejsca zamieszkania.
Znaczne dochody czerpane z produkcji agrarnej dawały posiadaczom folwarków na tyle pokaźne kapitały pieniężne, że mogli oni inwestować na większą skalę i zapewniać dalsze pomnażanie produkcji, a także opłacać liczniejszą siłę roboczą. Na wzajemnej konkurencji panującej pomiędzy posiadaczami obydwu rodzajów folwarków korzystali zazwyczaj ludzie luźni.
Rozmiar uzyskanej robocizny pańszczyźnianej oraz zdolność najmu były prawdopodobnie najpoważniejszym czynnikiem określającym wymiar areału gruntów folwarcznych. Poza nim nie istniały specjalne względy, którymi właściciele wsi kierowaliby się przy uzyskiwaniu ziemi pod nowe folwarki. W głównej mierze przejmowali oni puste pola albo też zabierali część gruntów poddanym, których przenosili na mniej urodzajne tereny. Rzadko natomiast przygarniano nieużytki. Mnóstwo szlacheckich folwarków powstało w wyniku zagarnięcia folwarków sołtysich. W tym celu wykorzystywano nadane szlachcie już w roku 1423 na mocy statutu warckiego prawo wykupu posiadłości od "krnąbrnych" sołtysów. W ten czy inny sposób postępował stały rozrost areału istniejącej ziemi folwarcznej, a także powstawały kolejne folwarki. Wzrastał wkład folwarcznej wytwórczości w całościowej produkcji rolnej, a coraz znaczniejszy procent zysków stąd płynących przechwytywała szlachta.
Rozkwit folwarków miał w największym stopniu miejsce w majątkach szlacheckich, a zwłaszcza wśród szlachty średniej. W domenach królewskich i dobrach duchownych, oraz w latyfundiach najzamożniejszej warstwy szlachty folwarki pojawiały się rzadziej, na co wpływ miały trudności ze zorganizowaniem bezpośredniego nadzoru. Według szacunków folwark szlachecki miał średnio 60 - 80 hektarów gruntów ornych. W największym stopniu nastawiony był na produkcję zbożową, spośród czego prym wiodło żyto zajmujące zwykle, co najmniej połowę przestrzeni uprawnej, w dalszej kolejności były owies 1/4 i pszenica 1/16. Dzięki staranniejszej orce i zastosowaniu nawożenia jeszcze bardziej zwiększyła się wydajność. Hodowla w folwarkach miała znaczenie drugorzędne, choć istniały regiony, gdzie prężnie rozwijał się chów bydła (chociażby wołów na obszarze Podola), albo hodowla owiec (na terenach Wielkopolski). Szacuje się, że średnio na 100 hektarów gruntów folwarcznych przypadało mniej więcej 20 sztuk rogacizny, co pokrywało zapotrzebowanie na zwierzynę pociągową, taką jak wspomniane woły. Na uboczu rozwijała się natomiast gospodarka rybno-stawowa, a także leśna.
W ciągu całego XVI wieku folwark utrzymywał się jako przedsięwzięcie niezwykle dochodowe. Według przeprowadzonych obliczeń, w majątkach szlachcica jednowioskowego do połowy XVI w. aż 80-90% zysków pochodziło z wytwórczości folwarcznej.
Dzięki przywilejom wydanym dla szlachty średniej stanowiącej większość właścicieli folwarków, można było bardzo prężnie rozszerzać swe terytorium, co było związane z szybszym tempem rozwoju rolnictwa. Nie należy również zapominać, że do rozkwitu gospodarki folwarcznej w wielkim stopniu przyczyniło się też duże zapotrzebowanie na artykuły żywnościowe w rozwijających się miastach.