Od końca XV w. w życiu gospodarczym Polski ugruntowuje się instytucja, która przez następne trzy wieki miała zostawić ślad na jej strukturze. Był nią folwark pańszczyźniany. Folwark był administracyjną jednostką większych dóbr ziemskich; większe gospodarstwo rolne. Przy każdym rozwoju, czy to gospodarczym, czy jakimkolwiek ktoś zyska, a inny traci.
Najwcześniej zaczęły powstawać folwarki pańszczyźniane w okolicach spławnych rzek, którymi można było wywozić produkty do portów bałtyckich, oraz na obszarach, gdzie znajdowały się liczne miasta. Rozpowszechnianie się folwarku pańszczyźnianego na dalsze tereny, zwłaszcza na wschodzie Rzeczypospolitej, trwało długo, ciągnąc się jeszcze do XVIII w. Jednak już w dobie odrodzenia folwark pańszczyźniany stał się dominującą i podstawową formą produkcji rolniczej. Nie było to zjawisko występujące wyłącznie w państwie polsko-litewskim. Podobne procesy objęły w tym czasie ziemie polskie pozostające w rękach obcej państwowości jak Śląsk czy Pomorze, a także znaczną część krajów sąsiednich. Na większą czy mniejszą skalę cała środkowa i wschodnia Europa wkraczała wtedy w okres gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej i związanego z nią tzw. wtórnego poddaństwa. W ten sposób nastąpiło rozejście się dróg rozwojowych zachodniej i środkowo-wschodniej Europy, powstał tzw. dualizm w rozwoju gospodarczym Europy. Nie znaczy to, że zostały zerwane, czy osłabione wzajemne powiązania. Przeciwnie, można mówić o wzajemnym uzależnieniu i uwarunkowaniu między obu drogami rozwoju gospodarczego. W pierwszym etapie właśnie kraje rolnicze wyciągały z tego układu więcej bezpośrednich korzyści. Tymczasem wiek XVI był w całej niemal Europie okresem popytu na produkty rolne. Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, wzrost bogactwa mieszczaństwa, przemiany demograficzne powodowały wzmożony popyt na artykuły żywnościowe. Obserwując ruch cen w Polsce, w tym czasie, widać stały wzrost cen i płac we wszystkich gałęziach produkcji, to jednak najszybszy wzrost dotyczył artykułów zbożowych, gdy tymczasem wyroby rzemieślniczo-konsumpcyjne (jak sukna, płótno, buty) charakteryzowały najsłabsze zmiany. Warunki rynkowe, zarówno krajowe, jak i ogólnoeuropejskie, uprzywilejowały produkcję rolną, zachęcały do bezpośredniego angażowania się w niej zapewniającego największe zyski.Nie tylko pomyślny popyt leżał u podstaw dokonujących się w gospodarce rolnej przemian, ale bardzo istotne znaczenie miało również umocnienie się politycznej przewagi szlachty w stanowej strukturze ustrojowej, które ułatwiało jej zapewnieniu sobie gruntów pod folwarki i taniego robotnika. W ciągu XIV a zwłaszcza XV w przy względnie ustabilizowanym dochodzie szlacheckim zaznaczyły się tendencje do poważnego wzrostu dochodów warstw biorących bezpośredni udział w produkcji, przede wszystkim mieszczaństwa, w pewnej mierze także bogatszego chłopstwa. Groziło to względnym zubożeniem szlachty.
Na terenie Polski, podobnie jak środkowej Europy, przejawem takiej aktywności gospodarczej była rozbudowa folwarku pańszczyźnianego. Uprzywilejowanie szlachty umożliwiało jej bowiem na tym obszarze łatwe wykorzystanie darmowej, pańszczyźnianej pracy chłopa przy produkcji rolnej, przede wszystkim zbożowej. Dawniej historycy wysuwali inne jeszcze przyczyny, które miały leżeć u podstaw rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Twierdzili więc, ze rezygnacja z pospolitego ruszenia na rzecz wojska najemnego miała ułatwić szlachcie skoncentrowanie uwagi na sprawach produkcji rolnej. Inni źródło przejścia na rentę odrobkową widzieli w spadku wartości pieniądza, a w związku z tym i czynszów. Zakładaniu folwarków miały sprzyjać liczne pustki na piętnastowiecznej wsi polskiej, a później przymusowy wykup folwarków sołtysich. Wreszcie, gdy część historyków upatrywała źródeł rozwoju folwarku w rozwoju rynku wewnętrznego, zwłaszcza miast, inni kładli nacisk na uzyskanie łatwiejszego dostępu do rynków zagranicznych poprzez odebranie z rąk Krzyżaków Pomorza Gdańskiego. Niewątpliwie sprowadzanie genezy i przyczyn rozwoju folwarku pańszczyźnianego do jednego tylko czynnika byłoby poważnym uproszczeniem.
W Polsce folwarki spotykało się już od dawna. We wsiach szlacheckich istniały niewielkie folwarki produkujące na potrzeby własne opierające się raczej na najmie niż na pańszczyźnie. We wsiach zakładanych na prawie niemieckim potworzyły się folwarki sołtysie, nastawione głównie na rosnące zapotrzebowanie miast. I w nich dominowała praca najemna, jak również używano do prac stałych, osadzonych na niewielkich działkach zagrodników. Zakładano również folwarki w dobrach kościelnych, zwłaszcza klasztornych. Wiele wskazuje na to, że w nich właśnie najwcześniej zaczęto posługiwać się na większą skalę pańszczyzną. Pańszczyzna dotykała wszystkie warstwy ludności chłopskiej. Praca pańszczyźniana nie pokrywała pełnego zapotrzebowania folwarku na robociznę, toteż szukano taniego najemnika. Osiągano to przez zmuszenie do pracy nie mających stałej pracy ani stałego miejsca zamieszkania, a więc ludzi luźnych. Wysokie dochody produkcji rolnej dawały właścicielom folwarków dostatecznie wysokie kapitały pieniężne, by mogli oni dalej inwestować i zapewniać dalszy wzrost produkcji, jak i opłacać robociznę. Na konkurencji między posiadaczami obu typów folwarków korzystali ludzie luźni.Ilość uzyskanej pańszczyzny czy możliwości najmu były chyba najważniejszym czynnikiem określającym wielkość areału ziemi folwarcznej. Nie istniały bowiem poza tym szczególne względy, którymi kierowaliby się posiadacze wsi przy zdobywaniu ziemi pod folwarki. Przede wszystkim zabierali oni puste łany albo też odbierali część ziemi poddanym, przenosząc ich na gorsze ziemie. Rzadko natomiast obejmowano nieużytki. Wiele folwarków szlacheckich powstało poprzez zagarnięcie folwarków sołtysich. Wykorzystywano do tego nadane już w 1423 r. szlachcie w statucie warckim prawo wykupu sołectw. W taki czy inny sposób następował stały wzrost areału ziemi folwarcznej, powstawały nowe folwarki. Wzrastał udział produkcji folwarcznej w całości produkcji rolnej i coraz większą część dochodu stąd płynącego przechwytywała szlachta.
Rozwój folwarków nastąpił przede wszystkim w dobrach szlacheckich, zwłaszcza średniej szlachty. W dobrach królewskich i duchownych, a także w posiadłościach najzamożniejszej części szlachty folwarki występowały rzadziej, co wiązało się z trudnościami bezpośredniego nadzoru. Folwark szlachecki według obliczeń miał przeciętnie 60 do 80 ha gruntów uprawnych. Nastawiony był przede wszystkim na produkcję zbóż, przy czym żyto zajmowało zwykle przynajmniej połowę powierzchni uprawnej, owies 1/4, gdy pszenica 1/16. Próby przez staranniejszą orkę czy nawożenie doprowadziły do zwiększenia wydajności. Hodowla miała drugorzędne znaczenie w folwarkach. Były wprawdzie regiony, gdzie rozwijał się szczególnie chów bydła (np. wołów na Podolu) czy też gdzie rozwijała się hodowla owiec (w Wielkopolsce). Przyjmuje się, że przeciętnie na 100 ha ziemi folwarcznej przypadało około 20 sztuk bydła, co miało pokrywać zapotrzebowanie na zwierzęta pociągowe (głównie woły). Rozwijała się także gospodarka rybno-stawowa. Zaczynano otaczać opieką lasy.
Przez cały wiek XVI folwark pozostawał przedsięwzięciem bardzo dochodowym. Według wspomnianych obliczeń w dobrach szlachcica jednowioskowego w połowie XVI w. 80-90% dochodów pochodziło z gospodarki folwarcznej. Dzięki przywilejom szlachty średniej, która była w większości właścicielami folwarków mogła bardzo szybko rozszerzać swoje terytorium, co wiązało się z szybkim rozwojem rolnictwa. Także duże zapotrzebowanie na żywność rozwijających się miast przyczyniło się do rozwoju gospodarki folwarcznej.
1374 - Przywilej w Koszycach Ludwik Węgierski - nadaje szlachcie znaczne uprawnienia: uwolnienie od wszelkich danin i ciężarów z wyjątkiem 2 groszy z łanu (wnoszonych przez chłopów z dóbr szlacheckich); król będzie nadawał urzędy ziemskie szlachcie tej ziemi, w której urząd wakuje; szlachta zobowiązana zostaje do służby wojennej w granicach państwa, za szkody poza granicami król wypłaca wynagrodzenie. Okoliczności; w zamian za uznanie Jadwigi na króla Polski.
1388 - przywilej piotrkowski
Władysław Jagiełło - król musiał wykupić szlachcica do niewoli, jeśli ten dostał się do niej poza granicami kraju; wypłata żołdu w wysokości 3 grzywny od kopii podczas wyprawy zagranicznej; niepowierzanie zamków osobom obcej narodowości
1422 - przywilej czerwiński
Władysław Jagiełło - zakaz łączenia stanowiska sędziego ziemskiego i starosty w jednym ręku; nietykalność majątkowa bez wyroku sądowego; sądy miały sądzić według prawa pisanego; król musiał uzyskać zgodę rady królewskiej na bicie monety Okoliczności; podczas wyprawy przeciwko krzyżakom pod czerwińskiem
1423 - statut warcki
Władysław Jagiełło - szlachta mogła wykupić majątki sołtysów "krnąbrnych i nieużytecznych" i sama wyceniała wartość sołectw; ograniczenie wychodźstwa chłopów ze wsi; taksy wojewodzińskie - wojewodowie ustalali ceny maksymalne na produkty rzemieślnicze w miastach. Był prawną podstawą rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w Polsce
1430, 1433 - przywilej jedlneńsko-krakowski
Władysław Jagiełło - nietykalność osobista i majątkowa szlachty (Neminem captivabimus nisi iure victum - "nikogo nie będziemy więzić bez wyroku sądowego"); tylko szlachcic mógł zostać dostojnikiem kościelnym
1454 - przywileje cerekwicko-nieszawskie
Kazimierz Jagiellończyk - potwierdzenie dotychczasowych praw dla szlachty; król nie mógł wydać nowych praw, nakładać nowego podatku i zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody sejmików ziemskich; przywilej stał się podstawą polskiego parlamentaryzmu Okoliczności; na wojnie z krzyżakami (wojna 13-letnia)
1456 - przywilej korczyński
Kazimierz Jagiellończyk - gwarantował, że w sprawach dotyczących losów danej ziemi zawsze o zdanie będą pytani jej dygnitarze
1496 - statuty piotrkowskie
Jan Olbracht - ograniczenie wychodźstwa chłopów ze wsi (tylko jeden chłop w roku mógł opuścić wieś, tylko jeden przedstawiciel rodziny chłopskiej mógł zmienić zawód i iść do miasta; jeśli był to jedynak, nie mógł opuścić wsi); zwolnienie szlachty z opłat celnych na towary własne i sól; zakaz kupowania ziemi przez mieszczan; wprowadzenie taks wojewodzińskich na towary miejskie
1505 - konstytucja "Nihil novi"
anulowanie przywilejów Senatu z 1501; nowe prawa i podatki mogą być stanowione tylko za zgodą Sejmu i Senatu. Zapewniał że nic nowego bez zgody szlachty nie może się wydarzyć. Był prawną podstawą parlamentaryzmu i podstawą sejmu. Okoliczności; na sejmie w Radomiu, wzrost znaczenia magnaterii.
1520 - sejm w Toruniu i Bydgoszczy
ustalono wymiar obowiązkowej pańszczyzny w wysokości minimum jednego dnia z łanu w tygodniu; swoboda żeglugi po Wiśle dla szlachty; ograniczenie praw sądów miejskich w razie, gdy sprawcą przestępstwa popełnionego w mieście był szlachcic
1573 - artykuły henrykowskie
Henryk Walezy - w 21 artykułach zagwarantowanao "złotą wolność" szlachecką i tolerancję religijną; wolna elekcja; władza ustawodawcza sprowadzona do dwuizbowego sejmu zwoływanego co 2 lata na 6 tygodni (sprawy podatków, cła, pospolitego ruszenia); kontrola senatu nad polityką zagraniczną; 16 senatorów rezydentów miało kontrolować działalność króla; prawo szlachty do rokoszu jeżeli król złamie prawo. Okoliczności; wolna elekcja
1578 - oddanie szlachcie sądownictwa apelacyjnego w ręce Trybunałów Koronnego i Litewskiego (1581) przez Stefana Batorego zakończyło proces kształtowania się przywilejów szlacheckich
1425 - Przywilej brzeski (wydany w Brześciu Kujawskim) Władysław Jagiełło. Król potwierdza dotychczasowe przywileje szlacheckie i rozciąga je na szlachtę ziem, które dotychczas z pełni przywilejów nie korzystały (kujawska, dobrzyńska i ruska). Okoliczności; W zamian za uznanie syna Jagiełły, Władysława, następcą tronu,
1518 - Zygmunt Stary - Uznanie przez króla pełnej jurysdykcji szlachty nad poddanymi. Odtąd chłop podlegał wyłącznie sądownictwu swego pana - sądownictwo patrymonialne. W dobrach ziemskich obowiązuje sądownictwo patrymonialne.