ŹRÓDŁA PRAWA I ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA

1. I.Okres do końca XV w.

ŹRÓDŁA PRAWA-normy prawne (zwyczajowe/stanowione) - statuty,przywileje,ordynacje

ŻRÓDŁA POZNANIA PRAWA- wszelkie materiały pozwalające odtworzyć treść prawa (spisy prawa zwyczajowego, dokumenty, ks. Sądowe, opracowania)

PRAWO ZWYCZAJOWE

+ w Polsce brak zbiorów typu leges barbarorum (mało danych, ciężko o dokładne datowanie)

+ źródła praktyki (np. dokumenty) dostarczają najwięcej informacji

+ Księga Henrykowska

- klasztor Cystersów w Henrykowie na Śląsku

- akty prawne i opisy transakcji zawieranych przez klasztor

+ Formularze czynności prawnych-najstarsze z przełomu XIII i IV w., znane już wcześniej

+ Księga Elbląska

• odkryta w elbląskiej bibliotece w poł. XIX w.

• inne nazwy: Najstarszy zwód (spis) prawa polskiego , Księga Polaków

• Autor: anonimowy (Niemiec? Być może urzędnik krzyżacki?)

• Język staroniemiecki

• 2 połowa XIII w.-XIV w. lub przed 1320 (Uruszczak) , ziemia chełmińska

• miała być stosowana wobec ludności polskiej na terytorium krzyżackim

• dużo o organizacji sądownictwa, procedurze karnej, prawie karnym

• różnicowanie stanów mocno akcentowane

PRAWO STANOWIONE

+ przywileje:

- jednostkowe (dla os. fizycznych i prawnych), np. immunitetowe (ograniczały prawo

władcy na rzecz ich odbiorców, stwarzał prawo podmiotowe po stronie obdarowanego)

- ogólne np. ziemskie (w Cieni 1228, Lutomyśl 1291, nieszawskie 1454; obejmują

wszystkich czł. danego stanu i rozciąga na terytorium całej ziemii) lub generalne -

teren całego państwa, decydujące znaczenie w późniejszym okresie (np. Buda 1355 ,

Koszyce 1374)

+ petyta: w nich formułowano w późniejszym okresie żądania stanów nadania immunitetów

+ statuty:

- ustanowione przez panującego normy prawne, najstarsze (B.Krzywousty)

dotyczyły obowiązków wojskowych ludności

• statut o dziedziczeniu tronu prycypackiego (Krzywousty) !!!

• w XII w. rzadko wydawane

• w XIII w. częściej wydawane, na wiecach przez księżęta przy pomocy baronów

+ edykty: wyd. przez władcę w sprawach zarządu państwowego, wyznaniowych i wojsk

+ dekrety - wyd. przez władcę w sprawach handlu i ceł

+ ordynacje - wyd. przez władcę w sprawie normalizacji żup solnych

+ lauda - uchwały wieców lokalnych, później sejmików, nie potrzebowały zatwierdzenia

przez króla , najwięcej zachowanych z ziemii łęczyckiej (nie objęta statutami Kazimierza)

PRAWO MAZOWSZA

+ system zwyczajowego prawa

+ liczne statuty książąt (najstarszy z 1377r.)

PRAWO KOŚCIELNE I KANONICZNE

+ Prawo kanoniczne-zespół norm prawnych wytworzpnych przez kościół regulujących

stosunki kościoła wewnątrz i na zewnątrz

+ Prawo kościelne - -II- tylko niekoniecznie stanowione przez kościół (np. państwo), mogą t

też być wyrazem porozumienia między kościołem i państwem

+ Collectio Tripartita

- zwód prawa kanonicznego znany w Polsce od początku XII w.

- XIII w. znano:Dekret Gracjana ,Dekrety papieża Grzegorza IX (stos.w sądach kościelnych)

+ prawo partykularne Kościoła polskiego uzpuełniające powszechne prawo kanoniczne:

*statuty prowincjonalne

- uchwalane na ogólnopolskich synodach, czasem z udziałem legatów papieskich

- zebrane częściowo w synodyku abp-a Jarosława (1357)

*statuty diecezjalne - wydawane na synodach diecezjalnych

PRAWO NIEMIECKIE NA ZIEMIACH POLSKICH

+ oparte na pisemnych aktach prawnych: przywilejach lokacyjnych (zezwolenie panującego na lokację / dokument lokacyjny (wydawany przez pana dóbr na podst. Przywileju, określał m.in ustrój miasta i wsi, obowiązki i prawa osadników)

+ podstawa sądownictwa dominalnego wsi na prawie niemieckim (w późniejszym okresie)

+ Zwierciadło saskie - podst. źródło stosowanego w Polsce zwyczajowego prawa niemieckiego

+ pouczenia prawne - wyłącznie w prawie miejskim

+ ortyle - wydawane przez Magdeburg dla niektórych miast PL

- zbiory ortyli w XV w. tłumaczone na łącinę i polski

+ Weichbild Magdeburski - zbiór prawa miejskiego stosowany w PL

- używane w redakcji Konrada z Opola z początku XIV w.

- obejmował ustrój sądów i miejskie prawo sądowe

+ wilkierze - statuty uchwalane w późnieszjym okresie przez rady miejskie -> PL odmiana

prawa miejskiego, dalej zwana prawem magdeburskim

PRAWO ZIEMSKIE (XIV- XVw.)

+ nadal przewaga prawa zwyczajowego, duża rola tradycji

+ zasada desuetudo (utrata obowiązywania normy przez niestosowanie)

+ zwiększający się autorytet i rola prawa stanowionego (początek XVw.)

+ konkluzje - uchwały sejmowe (oprócz statutów), najstarsze zachowane z 1444 r.

+przywileje indywidualne

STATUTY KAZIMIERZA WIELKIEGO

+ powstawały w l. 50. i 60. XIV w.

+ obejmowały: ustrój państwa, prawo sądowe, gł. karne (prawo prywatne domeną zwyczaju)

+ główne zadanie: ujednolicenie prawa (tak mówił król we wstępie do SM)

+ Statut Wielkopolski

• wydany przy współudziale abp-a gnieźnieńskiego i VIPów na wiecu ustawodawczym

• wydany między 1358 i 1363

• 34 artykuły

• po redakcjach (zwodach) liczył ok. 50 artykułów

+ Statut Małopolski - statut z wiecu w Wiślicy + późniejsze ustawy

• 59 artykułów

• w redakcjach (zwodach) liczył przeszło 100 przepisów

+ ekstrawaganta -krótkie ustawy Kazimierza Wlk. i jego następców, dołączane do SM

+ prejudykaty - kazusy z fikcyjnymi imionami stron i wyrokiem , dołączane do SM

+ zwody , układy - redakcje statutów , w XV w. połączono je w statuty młpl - wlkp

+ petyta - projekty norm prawnych dołączone do zwodów, w ich zakończeniu

+ dygesta - najpopularniejsza w XV w. redakcja statutów

• redakcja wszystkich przepisów małopolskich i wyboru wlkp (razem ok. 130)

• zasięg ogólnopolski

+ Statut Warcki - XV w., sejm walny - jedna z kontynuacji ustawodawstwa K.Wielkiego

uchwalona przez sejm walny w 1423 r. , zatwierdzona przez króla

+ Świętosław z Wojcieszyna, kanonik kapituły warszawskiej - autor najstarszego polskiego przekładu statutów (połowa XV w.) , pomnik terminologii prawniczej !!!

II.Okres od XVI w. do XVIII w.

+ nadal istotna rola prawa zwyczajowego, gł. w zakresie stosunków prywatnoprawnych

+ największa rola prawa stanowionego w stosunkach publicznoprawnych

ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE I PACTA CONVENTA

+ podstawowe normy ustrojowe były zawierane w układach elekta ze szlachtą (prawa kardynalne)

+ Artykuły henrykowskie 1573 (od elekcji w 1632. łączone w jeden akt prawny z paktami

konwentami)

KONSTYTUCJE I LAUDA

+ konstytucje: normy uchwalane przez sejm, wydawane w imieniu króla

• wieczyste

• czasowe (miały obowiązywać dany okres)

+ od końca XVI w. zasada ujmowania wszystkich uchwał danego sejmu w całości

+ od 1543 konstytucje redagowano w jęz. polskim, drukowano i rozsyłano do ziem - publikacja!

+ 2 połowa XVII w.: - ciągłe zrywanie sejmów, zastój w prawodawstwie

- odtąd konstytucje regulowały przeważne drobne (np.lokalne) spraw

- jedyną szansą na jakiekolwiek poważniejsze uchwały to konfederacje

+ konfederacja - gdy na sejmie obowiązywała większość głosów i nie było liberum veto

+ lauda sejmikowe - partyukularne źródła prawa , wpisywane do ksiąg sądowych - publikacja !

AKTY WYDAWANE PRZEZ KRÓLA

+ edykty - jak dawniej + artykuły wojskowe + ordynacje (górnicze i inne)

+ przywileje zanikały (ostatnie ziemskie - nieszawskie)

+ akty inkorporacyjne - właczały dzielnice do Korony (w formie przywileju), czasem

wprowadzały prawo polskie

PRĄD KODYFIKACYJNY

+ Statut Łaskiego (1506) - powstały z inicjatywy sejmu radomskiego (1505)

• dzieło kanclerza koronnego Jana Łaskiego

• traktowany potem jako fundamentalny zwód polskiego prawa ziemskiego

• zawierał najważniejsze statuty i konstytucje

+ Formula Processus (1523) - efekt uchwały na sejmie bydgoskim z 1520 r.

• wpływy ruchu egzekucyjnego średniej szlachty

• początkowo przjęty jedynie przez Małopolskę

• projekt kodyfikacji procesu sądowego (jedyny skodyfikowany dział prawa sądowego )

+ Korektura Praw (Correctura Iurium) (Korektura Taszyckiego) (1532) - jedynie projekt

• Mikołaj Taszycki - sędzia ziemski z Krakowa, przewodniczył komisji

• 929 art. : ustrój sądowy , proces , prawo karne , prawo prywatne , prawo stanów , formuły czynności prawnych

• projekt odrzucony przez sejm w 1534 <- sprzeciw obozu egzekucyjnego i grupy magnatów z opozycji ( miał obniżyć kompetencje sejmu)

+ Jakub Przyłuski (1563), Jan Herburt (1563), Stanisław Sarnicki (1595),

Jan Januszewski(1600) - późniejsi kodyfikatorzy prywatni

+ Volumina Legum - Józef A. Załuski , Stanisław Konarski pomysłodawcami

• miało objąć całośc ustawodawstwa RP

• 1732-39 : 6 tomów (od XIV w. do 1736 r.) , później też się ukazywało

PRAWO MIEJSKIE

+ Artykuły Prawa Magdeburskiego (Bartłomiej Groicki, 1556) + 5 innych książek o prawie

miejskim , duże poważanie za język i kompletność -> były używane jako urzędowa wykładnia

PRAWO WIEJSKIE

+ wilkierze - ustawy wiejskie (rzadziej zwane ordynacjami)

• zawierały: normy określające życie wewnętrze wsi / powinności chłopów /

organizację władz i sądu / prawo cywilne, karne i proces

• w XVII-XVIIIw. Szczegółowe normowanie przez panów stosunków dominalnych

• mogły zmieniać przepisy prawa magdeburskiego i zwyczajowego zgodznie z wolą pana

• liczne w Prusach Królewskich i Wlkp

• najobszerniejsze: Ordynacja w dobrach Zegrzu i Rataju, wyd. przez Poznań 1733

• wydawane przez magnatów w latyfundiach obejmowały czasem też miasta prywatne

PRAWO MAZOWIECKIE

+ rozwijało się odrębnie od prawa Korony aż do 1526 r.

+ posiadało własne prawo stanowione - statuty książęce

+ 1540 - już po włączeniu Mazowsza do Korony komisja wicrgensa Piotra Goryńskiego opracowała kodyfikację (zatwierdzoną przez króla), by zachować odrębność praw od Korony

+ Zwód Goryńskiego obowiązywał ponad ćwierć wieku

+ postęująca asymilacja, 1576 - szlachta mazowiecka złożyła deklarację o przyjęciu prawa Korony

+ ekscepta mazowieckie : 46 art.(zatwierdzone w 1577) - jedyne pozostałe odrębności Mazowsza

- obowiązywały aż do upadku szlacheckiej RP

PRUSY KRÓLEWSKIE

+ Prawo ziemskie szlachty Prus Królewskich (Korektura Pruska) - odrębne prawo szlachty Prus

• skodyfikowane przez sejm koronny w 1598 r.

• Oparta na prawie chełmińskim + wzory polskiego prawa ziemskiego

• Nasycona prawem rzymskim

• Używana też w Koronie jako pomocnicza w sprawach spadkobrania ustawowego

+ rewizja toruńska - odrębna kodyfikacja prawa chełmińskiego dla miast Prus Królewskich

PRAWO LITEWSKIE

+ własny system prawa terenów Litwy (zwyczajowe prawo litewskie + dawne ruskie)

+ Statuty litewskie : - I (1529) , II (1566) , III (1588, obowiązywał aż do 1840, potem prawo

Cesarstwa Rosyjskiego)

• język ruski (starobiałoruski) - mowa urzędowa Wielkiego Księstwa

• 1614 - przedkład polski III Statutu (stosowany w praktyce, później reedycje )

• w woj. Wołyńskim, bracaławickim i kijowskim obowiązywała redakcja II Statutu

• III Statut jako posiłkowy, stosowany w Koronie

+ 1582 - od tego roku sejmy walne przyjmowały nieraz odrębne prawa dla Litwy Konstytucje Wielkiego Księstwa Litewskiego

III.Okres od połowy XVIII w. do rozbiorów

PRAWO ZIEMSKIE I OGÓLNOPAŃSTWOWE

+ prawa kardynalne (1768, 1775) - najważniejsze zasady ustroju, mogły ulec zmianie tylko pod

określonymi warunkami

+Ustawa Rządowa z 3 maja 1791- ust.zasadnicza (wstęp:dalsze ustawy mają się do niej stosować)

- kilkanaście wydań w Polsce (w tym publikacja we wszystkich czasopismach) = 30 tys. egz.

+ prawa kardynalne (sejm grodzieński 1793r.) -po obaleniu konstytucji uznane za niewzruszone

+ Volumina Legum: - z lat 1764-1780 (VII i VIII tom)

• 1782-1792 - tom IX wydany przez Akademię Umiejętnośći w Krakowie

• konstytucje z 1793 r., tom X wydany w 1952 r.

+ diariusze, mowy poselskie, dzienniki i relacje z obrad, czasopismo „Gazeta Narodowa i Obca”

+ materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego (5 tomów, wyd. 1955-1964)

+ Zbiór rezolucji Rady Nieustającej (wyd. 1780, 1784, 1785, 1788)

-część (np. prace Komisji Skarbowej, Wojskowej, Edykacyjnej i dep. RN) - zniszczone w II WŚ

- tylko niektóre akta (np. protokoły KEN) wydane drukiem w XX wieku

+ okres Insurekcji 1794: - akt powstania (tymczasowa ustawa zasadnicza + deklaracja programu)

• uniwersały władz powstańczych

• uchwały Rady Zastępczen Tymczasowej i Rady Najwyższej Narodowej

• uchwały wojewódzkich komisji porządkowych (ogł np. w „Gazecie Rządowej”)

• 2 pierwsze tomy akt Rady Najwyższej Narodowej (wyd. 1918) , III tom (1955)

+ prawo sądowe: - Zbiór praw sądowych (1778 , 1874)

• Kodek Stanisława Augusta (1938, uzup. 1957) - zbiór projektów i szkiców

• Zbiory i inwentarze prawa sądowego , literatura prawnicza (np. Teodor A. Ostrowski Prawo Cywilne Narodu Polskiego (1784)

PRAWO MIEJSKIE

+ Prawa miast polskich do władzy prawodawczej, wykonującej i sądowniczej (1789) , Zbiór praw, dowodów i uwag..., dotycząchch położenia miast i mieszczaństwa w 7 częściach (1790)

• zestawienia praw i postulatów zebrane przez magistrat Starej Warszawy

+ działalność prawodawcza Komisji dobrego porządku (ordynacje w zbiorach)

+ Ustawa o miastach królewskich wolnych (18.04.1791) (jako część Ustawy Rządowej)

PRAWO WIEJSKIE

+ ustawy wiejskie (dużo drukowanych), np. Pawła Brzostowskiego lub S.Poniatowskiego

+ Ustawy powszechne dla dóbr moich rządców (1783/85,1786) ks.Anna Jabłonowska,

Ustawy dla wsiów (bez daty)

+ ordynacje referenderskie, księgi referendarii i księgi sądowe wiejskie

IV.Okres rozbiorów

WZROST PRAWODAWSTWA

+ rosnąca liczba przepisów: dekretów, ukazów, ustaw, postanowień, patentów = monarchowie

zaborczych państw / rozporządzeń, zarządzeń = centralne i terytorialne org. Administracji

+ wzrost funkcji państwa

+ rozwój wielu nowych dziedzin prawa, np. administracyjnego, pracy, itd.

+ po raz 1 zasada obowiązywania tylko norm ogłoszonych w dziennikach ustaw i rozporządzeń

+ wzrost znaczenia orzeczeń sądów najwyższych

+ czasopisma prawnicze „Themis Polska” w Królestwie Polskim (1 w Polsce , 1828-1830, 1913

1918, 1923-1927 ) / „Gazeta Sądowa Warszawska” (1872 - prawie bez przerwy do 09.1939)

/ Lwów „Przegląd Sądowy i Administracyjny” (zw. z kołami uniwersyteckimi) , od 1892 zwany „Przeglądem Prawa i Administracji” (od 1972. kontynuowany na Uniwersytecie Wrocławskim)

+ prasa ogólna i gospodarcza, pamiętniki i dzienniki, dużo materiałów w archiwach i bibliotekach

KSIĘSTWO WARSZAWSKIE

+ „Dziennik Praw” od 1808 , 4 tomy chronologicznie, poczynając od Konstytucji Księstwa

+ „Ustawodawstwo Księstwa Warszawskiego” (1964-66) - 4 tomy

+ wydane drukiem diariusze sejmów Księstwa 1809,1811 (dopiero w 1982),1812 (współcześnie)

KRÓLESTWO POLSKIE I ROSJA

+ Dziennik Praw Król.Polskiego” (1876-1871, od 1832 w wersji pol-rosyjskiej)

+ po jego likwidacji nieoficjalny „Zbiór Praw” (od 1875)

+ Kodeks cywliny(1825), kodeks karzący KP(1818), kodeks kar głównych i poprawczych(1847)

+ Zbiór przepisów administracyjnych KP (1866-1868), 64 tomy

+ diariusze po sejmie polskim, rosyjskiej Radzie Pańśtwa i Dumie

+ Swod Zakonow Rossijskoj Imperii - wydawnictwo rosyjskie wprowadzone dla poznania prawa

rosyjskiego ukazem z 1832, wydawany aż do 1910 r.

ZABÓR PRUSKI, PRUSY I NIEMCY

+ Landrecht pruski (1794) - różne dziedziny prawa publicznego i prywatnego

+ Gesetzsammlung fur die koniglich-preussichen Staaten (1810-1906) , Bundes-Gesetreblatt(od 1867, po utworzeniu Rzeszy przemiaonowany na Reichsgesetzeblatt) - wydawnictwa

+ BGB (Burgerliches Gezetztbuch) - od początków 1900 obowiązywał

GALICJA, KSIĘSTWO CIESZYŃSKIE I AUSTRIA

+ zbiory praw obowiązujących od 1772 r.

+ Constito statuum Regni Galiciae et Lodomeriae cum Bukovina (Wiedeń 1817)

+ Prowincjonalny Zbiór Praw (Lwów 1827-1861) -> Powszechny Dziennik Praw Krajowych

+ w czasie autonomii „Dziennik Praw i Rozporządzeń Krajowych Królestwa Galicji”

+ Dziennik Praw i Rządowy Cesarstwa Austriackiego -> Dziennik Powszechny Praw Państwa i Rządu -> Dziennik Ustaw Państwa dla Królestw i Krajów w Radzie Państwa Reprezentowanych

(1848-1918)

+ prywatne zbiory ustaw i rozporządzeń admin. (+czasem orzeczenia wiedeńskiego Tryb.Admin)

+ kodeksy cywilne: dla Galicji (1797) , dla całej Austrii (ABGB, 3 tomy, Wiedeń 1811)

+ kodeksy karne 1803, 1852 (do 1918 obowiązywał)

WOLNE MIASTO KRAKÓW

+ Dziennik Praw Wolnego miasta Krakowa

+ diariusze z sejmów

+ Dziennik Rządowy RP ( z czasów powstania 1846 r.)

V.Okres międzywojenny

USTAWY KONSTYTUCYJNE

+ dekret z 22.11.1918 o najwyższej władzy reprezentacyjnej RP

+ dekret z 28.11.1918 o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego i wyborach do niego

+ dekret z 20.02.1919 uchwały o powierzeniu J.Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu

Naczelnika Państwa („Mała konstytucja”)

• wtedy tracił moc dekret z 22.11.1918

• uchwalała zasady ustroju politycznego państwa aż do wejścia w życie konstytucji

+ 15.07.1920 ustawa konstytucyjna zawierająca statut organiczny woj. śląskiego

+ 17.03.1921 pierwsza konstytucja Polski odrodzonej

• jej wejście w życie regulowała ustawa przechodnia 18.03.1921 (Sejm Ustawdawczy miał urzędować aż do zebrania sejmu i senatu - czyli do 28.11.1922 r)

• ustawy wykonawcze do tej kosntytucji: ordynacje wyborcze do sejmu i senatu (28.07.1922) , regulamin ZN normujący tryb wyboru prezydenta (27.07.1922), ustawa o Trybunale Stanu (27.04.1923)

• w koneskwencji zamachu stanu Piłsudskiego (1926) - ustawa 2.08.1926 zmieniająca i uzupełniająca konstytucję z 17.03.1921

+ 23.04.1935 - konstytucja modyfikująca ustrój polityczny

• ustawy wykonawcze: - ordynacje wyborcze do sejmu, senatu

- ustawa o wyborze prezydenta (wszystkie 8.07.1935)

- ustawa o Trybunale Stanu (14.07.1936)

PRAWO PRYWATNE

I Charakterystyka prawa sądowego

+ przewaga prawa zwyczajowego

+ wiele podobieństw między prawami na różnych terenach (racjonalizm prawa?)

+ ius polonicum, mos polonicum - określenia ogólnopolskiego systemu prawnego (mimo terytorialnych rozbieżńości) - użyta np. w Księdze henrykoweskiej

+ rozwój prawa zwyczajowego przez dodanie nowych norm (np. związanych z wprowadzeniem chrześcijaństwa)

+ współistnienie od XIII w. praw: ziemskiego , miejskiego (niemieckiego - obowiązywało także we wsiach lokowanych na pr. niemieckim) , kościelnego + partykularyzmy terytorialne/etniczne

+ Statuty Kazimierza Wlk. - zakazanie alternatywnego stosowania na wsi prawa niemieckiego lub polskiego w zależności, które jest akurat korzystniejsze dla zainteresowanego

+ Statuty Kazimierza Wlk. + Statut warcki - podstawowe źródło sądowego prawa ziemskiego + próba uporządkowania prawa

+ znikomy wpływ prawa rzymskiego (niechęć szlachty, dostrzegała w nim narzędzie absolutyzmu), tylko w miastach recypowano pojęcia i instytucje (Bartłomiej Groicki, Mikołaj Zalaszowski, Tomasz Drezner)

+ XVI w. prąd kodyfikacyjny: próby różnego uporządkowania prawa:

1. chronologiczne (Jan Łaski)

2. systematyka rzymska: res, personae,actiones (Maciehj Śliwnicki, Jakub Przyłuski)

3. nowe ujęcia (prawo polityczne i prawo sądowe - Korektura Praw 1532)

+ prawo miejskie - przejmowanie w zakresie prawa karnego przepisów Constitutio Criminalis Carolina (1532, cesarz Karol V, w Polsce znana w przeróbce B. Groickiego)

• oparcie systemu kar na karach na życiu i ciele (np. kwalifikowane kary śmierci)

• proces inkwizycyjny

• odchodzenie od niemieckiego pierwowzoru prawa, łagodzenie kar Zwierciadła Saskiego i Caroliny przez praktykę sądową

• postulaty Groickiego, żeby prawo miejskie nazywać Ius Municipale Polonicum

• w prawie miejskim także nie doszło do kodyfikacji

+ w prawie ziemskim mniejszy wpływ Caroliny - utrzymanie się procesu skargowego, system kompozycyjny kar, łagodniejsze kary śmierci

II Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych

ZDOLNOŚĆ PRAWNĄ (stanowienie podmiotu prawa) - posiadał każdy oprócz niewolników i wywołańców (pozbawionych praw)

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH (zmiany,powstania,wygaśnięcia stos. prawnego przez oświadcznie woli) - uzyskiwana wraz z „dojściem do lat”

• początkowo gdy osoba uzyskała dojrzałość fizyczną

• Statut warcki: lata sprawne M - 15 lat K - 12 lat (także wiek uprawniający do małżeńśtwa) , do XVI w. utrwalenie tej granicy

• Praktyka sądowa XVII w. : M - 18 , K - 14, koniec lat sprawnych dla M-24, uzyskanie lat dojrzałych (pełna zdolność prawna)

• Prawo miejskie: lata sprawne M - 14, lata roztropne - 21

Decydowały też takie czynniki jak:

+ przynależność do grupy społecznej (po XIII w. stanowej) - najszerszy zakres: szlachta (ale też aby mieć pełne zdolności prawną i do czynności pr., musieli cieszyć się dobrym imieniem i czcią - nie mogli być skazani karą hańbiącą, 3x oskarżeni o niektóre przestępstwa , handel w mieście (zajmowanie się „łokciem i wagą”)

- Król : nie mógł nabywać dóbr dziedzicznych dla rodziny (1631), wyjeżdżać za granicę (1641) , zawierać związku małżeńskiego bez zezwolenia sejmu (1573)

+ płeć - pełnię praw posiadali M, kobiety w latach sprawnych pod opieką rodziny aż do zamążpójścia

+ przynależnosć państwowa: - prawa cudzoziemców ograniczone, np.

• ius albinagii - jeśli cudzoziemiec nie pozostawił spadkobiercy w kraju to jego majątek przechodził na władcę (jako kaduk),

• w przypadku zabicia cudzoziemca w podobnej sytuacji główszczyznę pobierał panujący

• nie mogli nabywać w żaden rodzaj posiadania nieruchomości a posiadane już nakazano sprzedać (konstytucja z 1589)

• usuwano czasem te ograniczenia w wyniku umów międzynarodowych i przywilejów jednostkowych

+ przynależności do gr. etniczno-wyznaniowej - ograniczone prawa Żydów (zakaz małżeństw z

chrześcijanami , mogli mieszkać tylko w wydzielonych dzielnicach) / uprawnienia szczególne Żydów

(udzielanie pożyczek na %, zaostrzona sankcja karna za zabicie Żyda, statut Bolesława Pobożnego -ks.Wlkp, 1264 r. - w procesie chrześcijanin vs. Żyd powód musi przedstawić także świadków-Żydów)

- Żydzi byli chronieni jako „sługi skarbu (servi camerae)”

- Tatarzy (Muzułmanie) - nie mogli zawierać małżeństw z chrześcijanami, pełnić funkcji urzędników ziemskich , brać udziału w sejmikach

OSOBOWOŚĆ PRAWNA - posiadały ją biskupstwa, kapituły, klasztory, w prawie miejskim miasta (reprezentowane przez władze miejskie i cechy) , w prawie wiejskim gromady

INDYWIDUALIZACJA - od XV w. nazwiska szlacheckie i mieszczańskie ustalały się, na wsi ten proces zaczął się dużo później i skończył w czasach rozbiorów

III Małżeństwo i rodzina

MAŁŻEŃSTWO ŚWIECKIE

+ czasy pogańskie:- poligamia (rzadkość ze względów ekonomicznych:) )

• „podarek swadziebny” - zapłata za wybrankę dla ojca dziewczyny (kupa kasy)

+ potem zmuszano do monogamii

+ początkowo małżeństwo jako nieformalny konsensus (wystarczyło wspólne zamieszkanie + oświadczenie woli)

+ często dodawano 2 umowy świeckie: zmówiny - umowa przedślubna (między rodzinami, warunki małżeństwa: czas i warunki majątkowe) , duża rola dziewosłęba (pośrednika) / zdawiny (oddanie panu młodemu oblubienicy)

+ przenosiny: przeprowadzka panny młodej do domu męża

+ pokładziny - sama nazwa wskazuje ;) - spełnienie małżeństwa

+ wiele innych obrzędów zachowanych do dziś w zwyczajach ludowych

+ w warstwach wyższych małżeństwa kojarzyły rodziny

+ kobieta musiała mieć zgodę opiekunów lub (w ich braku) krewnych, inaczej traciła prawo do posagu

+ małżeństwa umowne (świeckie) przez kościł zwane „tajemnymi” uznawane za ważne przez kościół aż do 1577 (Polska przejmuje przepisy soboru trydenckiego)., ale nakazywał żeby dopełnić dodatkowo akt ślubu kościelnego

+ małżeństwa potajemne matrimonium clandestinum - niezgodne z dekretem soborowym Tametsi) nieważne z pkt widzenia Kościoła, ale trwały aż do zalegalizowania ich przez Benedykta XIV (1741)

+ rozwód możliwy przez „oddalenie żony z domu”

KOŚCIELNA FORMA ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA

+ znana pewnie wcześniej, ale dopiero Piotr z Kapui-legat papieski nakazał ją stosowaćw 1197

+ zapowiedzi - od soboru z 1215r. 3x w parafiach obu stron (zapobieganie przeszkodom)

- opór szlachty , od 1 połowy XV w. zwolnienie szlachty osiadłej

+ szlachta osiadła mogła brać ślub w domu panny młodej

+ zaręczyny - od strony prawnej umowa wstępna + intercyza ( ustalenie wyprawy, posagu, wiana) -

wpisywana do ksiąg sądowych

+ rozwiązanie małżeństwa - śmierć jednego z małżonków lub wystąpienie przeszkody zrywającej

+ od XIII w. małżeństwo regulowane przepisami prawa kanonicznego (sądy duchowne), sprawy

majątkowe (sądy świeckie)

+ unieważnienie małżeństwa - urzędowe potwierdzenie, że związek nie został zawarty

+ matrimonium ratum (małżeńśtwo niespełnione) / ratum et consumatuum (spełnione)

+ przeszkody zrywające : powodowały nieważność małżeńśtwa:

• zawarcie małżeńśtwa pod wpływem przymusu

• błąd co do osoby

• nierównośc stanu (jeśli świadoma szlachcianka wychodziła za plebejusza, to traciła prawa szlacheckie, posag i prawa do spadku)

• pominięcie istotnej formy oświadczenia woli lub istotnej formy aktu (po 1577 r. brak właściwego proboszcza)

• impotencja

• istniejący związek małżeńśki jednej ze stron

• brak chrztu jednej ze stron

• wyższe święcenia zakonne lub śluby duchowne

• uprowadzenie kobiety wbrew jej woli w celu zamążpójścia

• pokrewieństwo w linii prostej (lub bocznej do 4 stopnia)

+ przeszkody wzbraniające: zabraniały małżeństwa, ale nie powodowały nieważności już zawartego

• różnorodność wyznania wśród chrześcijan

• dalsze pokrewieństwo przy braku dyspensy itp.

+ separacja od stołu i łoża - dopuszczenie przerwania wspólności życia małżeńskiego wg prawa

kanonicznego za zgodą obu małżonków albo na mocy orzeczenia sądowego (stała lub czasowa)

+ małżeństwa wiejskie - konstytucja 1511 - „małżeństwa córek rolniczych są wolne”, ale w prkatyce wymagano zgody pana (płatnej - na ziemiach ruskich Korony kunica - opłata, którą pewnie początkowo uiszczano w skórach kun)

STOSUNKI MAJĄTKOWE

+ mąż głową rodziny, żona jednak miała wysoką postać w rodzinie (żona rycerza kierowała gospodarstwem i służba żenską, mogła mieć własne dochody, np. z tkania lnu - wg. Ks. Elbląskiej)

+ wyprawa (szczebrzuch)-wnoszona przez żonę , ruchomości przeznaczone do jej użytku osobistego,

przedmioty gospodarstwa kobiecego (wyprawa córki rycerza wg Ks.Elbląskiej-służki,bydło,odzież...)

- pozostawała własnością żony i mogła ulegać zwiększeniu podczas trwania małżeństwa

+ posag

- dla panny młodej od ojca lub opiekuna (konstytucja 1588 - po śmierci ojca obowiązek wyposażenia spadał na braci - posag miał być równy posagowi sióstr wyposażonych przez ojca za życia , jeśli bracia utracili dobra po ojcu, obowiązek spadał na wierzycieli, wnosiła go do gospodarstwa (stanowił część

majątku rodzinnego jaka należała się córce, ale nie miała już prawa do spadku po rodzicach)

- w pieniądzch lub dobrach anbytych, czasem z braku kasy zapisywano posag na dobrach dziedzicznych (zastaw użytkowy) -> dziedzice męscy mogli odzyskać sumę posagową przez spłatę

- od schyłku XIII wieku (rzadko) zapisywano również dobra dziedziczne

+ wiano - zabezpieczenie posagu przez męża i odwdzięczenie się za niego

• zabepieczenie dla żony szlachcianki na wypadek śmierci męża

• 2 równe części : wiano właściwe (przywianek) + oprawa sumy posagowej (zabezpieczenie)->wszystko razem alterum tantum(podwójna wartość posagu)

• zapisywano tzw. listem wiennym (zapisywany do ksiąg sądowych)

• dobra oprawne (wienne) nie były obciążone długami męża (jeśli zapis wienny był wcześniejszy niż zobowiązanie - wg konstytucji z 1588)

+ wspólnota majątkowa- majątki nuptrientów=jedność,w wypadku śmierci jednego całość dla 2

+ rozdzielność majątkowa- przez cały czas trwania małżeńśtwa oba majątki rozdzielone

+ jedność zarządu (rząd posagowy)- mąż administruje dobrami posagowymi żony, ale pozostają jej własnością (jeśli posag w pieniądzach- mąż zabezpieczał żonę zapisując wiano na własnym majątku)

+ zarząd dobrami wiennymi sprawował mąż, ograniczony zgodą żony

• nie były one obciążone długami męża

• w razie śmierci żony dziedziczyły je dzieci (gdy umarła bezdzietnie - posag + oprawa wraca do rodziny żony)

+ stanowisko majątkowe wdowy - sama zarządzała posagiem i wianem

• prawo dożywotniego lub do powtórnego małżeńśtwa na równi z synami korzystać z majątku męża (już w ks. elbląskiej)

• zwyczaj ziemski->synowie podporządkowywali się matce i miała pełnię władzy

• wdowa dzierżąca dobra po mężu -> siedząca na „stolcu wdowim”

• Statuty Kazimierza Wlk. - ograniczenie „stolca” jeśli są dorośli synowie: wdowa miała prawo do wiana i darowizn od męża , zwyczaj trwał nadal

• Statut warcki - zniósł ostatecznie „szkodny obyczaj”

• W braku wiana -> wypłata wdowie wieńca (ok.30 grzywien) - odszkodowanie za utracone dziewictwo

+ dożywocie - od XVw. w prawie ziemskim (oryginalna instytucja)

• zapis męża na rzecz żony na wypadek wdowieństwa

• dożywotnie użytkowanie całego majątku (bez prawa obciążania i zbycia)

• od XVI w. zapisywano też dożywocie na rzecz męża

• możliwy warunek: utrata dożywocia jeśli wstąpi się w nowe małżeństwo

• można było dożywocie dzierżawić

• znane tez w prawie miejski i wiejskim

+ prawo miejskie - magdeburskie: rozdzielność majątkowa / chełmińskie: wspólnota ,

administrował mąż bez konieczności zgody żony , po śmierci dzielono na 2: 1 cz. Dostawał

współmałżonek , 2 cz. - dla spadkobierców , długi musiały być spłacone z wspólnego majątku )

+ prawo wiejskie - zazwyczaj wspólność majątkowa

• stosunki z dziećmi: wydział - dostawało dziecko w wypadku małżeństwa jako część ich nadziału i inwentarza

• wymowa - starzy rodzice dostawali od dzieci mieszkanie i opał oraz pewną ilość żywnośći rocznie, obronę i urządzenie pogrzebu; w zamian za odstąpienie własnego gospodarstwa ; wpisywane do ksiąg wieczystych

POKREWIEŃSTWO NATURALNE I SZTUCZNE. BĘKARTY

+ pokrewieństwo w linii prostej (linia wstępna lub zstępna) / linii bocznej (siostry, bratankowie itd. - ważne przy np. prawie bliższości, prawie karnym i ściąganiu główszczyzn)

+ pokrewieństwo sztuczne -w wyniku aktu prawnego , np. adopcja (przysposobienie)

• jako sposób przekazywania majątku nieruchomego na wypadek śmierci (przysposabiany przyjmował nazwisko przysposabiającego dopiero po jego śmierci w momencie osiadania na jego dobrach, wcześniej mógł dziedziczyć w swojej rodzinie, nie zrywał z nią więzów)

• prastary obyczaj adopcji zięciów w braku synów

• kobieta mogła przysposabiać za zgodą krewnych

• adopcja braterska: zapewniała wzajemne dziedziczenie po sobie (rodzaj umowy na przeżycie)

• adopcja do herbu:możliwość przenikania do szlachty mieszczan(zakazała jej konstytucja z 1616)

• w prawie miejskim adopcja rzadka

• w prawie wiejskim dotyczyła zięciów osiadłych w gospodarstwie teściów, którzy nie mieli synów

WSPÓLNOTA RODZINNA (DOMOWA)

+ na plan pierwszy wysuwał się kolektyw rodzinny (np. niedział)

- wspólnota ojcowska (na czele ojciec lub dziad) - ojciec reprezentował wspólnotę a wewnątrz decydował w sprawach gospodarstwa (nie mógł jednak alienować go bez zgody zstępnych)

- braterska (z krewnymi bocznymi ) w zasadzie równość członków wspólnoty, starszy niedziału reprezentował go na zewnątrz

- Statuty Kazimierza Wlk. - niechętne wobec niedziału rodzinnego, oprócz niedziału ojca z synami - sankcjonowany - za życia ojca synowie używają jego pieczęci (wspólnota naturalna) - Popularne w średniowiecznej Europie, czasem (Litwa, Ruś) obejmowały szeroki krąg krewnych

+ bękarty - z nieprawego łoża

• nie miały prawa dziedziczyć po ojcu ani nosić jego nazwiska, korzystać z praw szlacheckich

• konstytucja 1578 „o prawym potomstwie” (z prawa saskiego) - dzieci osób, które współżyły ze sobą przed ślubem, nie mogą być legitymowane przez późniejsze małżeńśtwo (zamykanie drogi dzieciom plebejek do szlachectwa)

• prawo legitymacji nieślulbnych dzieci szlacheckich miał król do 1578

• od 1578 r. (razem z możliwością nobilitacji) przejęły to uchwały sejmowe

• Król zachował (jako pan miast królewskich) prawo legitymacji dzieci mieszczan

• Legitymacja przez ślub możliwa w prawie miejskim i wiejskim

OPIEKA

+ surogat władzy ojcowskiej nad dziećmi i dorosłymi chorymi fiycznie lub psychicznie

+ początkowo sprawowano w interesie rodziny (zależało im , żeby nie utracić majątku rodziny)

+ rycerstwo: po śmierci męża opiekę przejmowała żona i dobierała czasem bliskiego krewnego

męskiego do pomocy

+ opieka naturalna- najbliżsi krewni w braku matki przejmowali opiekę - taki opiekun pobierał dochody z dóbr pupila i miał obowiązek utrzymania go i wychowania

+ opieka zapisana (testamentowa) statut warcki , ojciec mógł wybrać (z krewnych lub nie)

+ opieka nadana - przez króla lub urząd w szczególnych wypadkach

+ kuratela - opieka nad podeszłymi wiekiem, przybranie sobie przez starszą osobę lub bezdzietne

małżeństwo opiekuna i daje mu pod zarząd i obronę swój majątek

+ inwentarz od konstytucji z 1565 sporządzano przed podjęciem się opieki (w obecności 2 krewnych ojca) , był dowodem przy rozliczaniu się po ustaniu opieki

+ opiekun miał obowiązek wykształcenia pupila

+ na podstawie skargi na opiekuna można było go odsunąć wyrobkiem sądu lub decyzją króla

+ opiekun nie miał prawa sprzedawać / zamieniać / zastawiać dóbr pupila

+ od XVI w. szlachcianka, której opiekunowie nie zgadzali się na małżeństwo bojąc się utracić zarząd mogła w wieku 18 l. zwrócić się do dalszych krewnych o zgodę / poprosić króla o nowych opiekunów

+ od XVI w. ustanawiano kuratora dla osób w latach sprawnych ale nie w latach dojrzałych

+ kuratela dla osób chorych i marnotrawców ( ustanowiona na wn. Rodziny przez króla)

+ kuratela dla dojrzałych panien, które nie wyszła za mąż, kobiet separowanych, wdów - kurator współdziałał z pupilką przy aktach prawnych dot. jej majątku, nie wtrącał do gospodarki bieżącej

IV Własność i inne prawa rzeczowe

WŁASNOŚĆ

+ pojęcie własności (istniało już wcześniej) upowszechniło się dopiero w XVIw.

+ dawniej: dziedzictwo, władanie rzeczą, istotą własności fizyczne dzierżenie z podaniem tytułu

(władanie w dobrej wierze)

+ nie było wielkiego i wyraźnego podziału między prawem własności a prawami na rzeczy cudzej

+ własność - najdalej idąc spośród praw na rzeczy

zawierała:prawo posiadania, użytkowania, rozporządzania w granicach prawa,ustanawiania dziedzica

+ W XVI w. uwolnienie ziem od regaliów (od konstytucji 1576 r. zlikwidowane ostatnie, górnicze)

+ własność typu lennego - w pogranicznych królewszczyznach manowie (osiadła szlachta zależna) dzierżyła ziemię na prawie lennym i podlegała swoim panom

+ grunty folwarczne = niepodzielna własność panów

+ ziemie dzierżone przez chłopów - przedmiot ich użytkowania (zwykle dziedzicznego), utrata charakteru własnośći podległej na rzecz poddaństwa

- niektórzy chłopi otrzymywali „dobre prawa do ziemi” w postaci „prawa zakupnego” i dzierżawy wieczystej (emfiteuzy): prawa dziedziczenia zstępnych obojga płci i dysponowanie nimi za życia

+ wpisy do ksiąg sądowych - potwierdzenie nabycia własności

DOBRA DZIEDZICZNE I NABYTE

+ prawo zajmowało się przede wszystkim własnością ziemii (podział : ruchomości / nieruchomości - ziemia + rzeczy trwale z nią połączone)

+ dobra dziedziczne: otrzymane po przodkach

- majątek rodziny ulegał podzieleniu prawdopodobnie dopiero w 3 pokoleniu

- przedmiot praw rzeczowych całej rodziny (prawo bliższości)

- nie mogły być testowane poza krąg dziedziców ustawowych

+ dobra nabyte: - nadane przez panującego / kupne

z chwilą wejścia w spadek stawały się dobrami dziedzicznymi

POSIADANIE

+ Stan faktyczny, rozróżniany od własności , w dawnym prawie polskim zwane „dzierżeniem”

+ prawne / bezprawne

+ na śląsku pojawia się w XIII w. ochrona prawna samego stanu posiadania bez podania tytułu

+ zakazy zajazdów przez ustanawianie przez panującego lub urzędnika zakładu pieniężnego

+ proces petytoryjny - służył początkowo do ochrony posiadania, nieskuteczny, bo dawał przewagę

stronie najeżdżającej - badał tytuł do posiadania, na czas trwania procesu najeźdźca czerpał profity

+ proces posesoryjny - zarysowany w zwodzie prawa zwyczajowego ziemii łęczyckiej z pocz. XV w.

- rozpowszechniony od konstytucji z XVI w. (od 1543)

- posiadacz siła wyzuty z posiadania mógł żądać przed sądem grodzkim (do 1 mieiąca czasu od wybicia z posiadania, szybkiego procesu o przywrócenie posiadania (dowodzone,że wyzucie nastąpiło w sposób gwałtowny)

- chronił czasowo sam fakt posiadania bez podawania tytułu posiadania

- prowadzono w jego ramach skrutynium (dochodzenie) na miejscu

WŁASNOŚC PODZIELONA. NIEDZIAŁ.

+ własność podzielona między kilka podmiotów: własność zwierzchnia pana, własność podległa (użytkowa) posesorów/dziedziców (m.in. chłopów)

+ prawo zakupne od XIIIw.: prawo wł. Podległej chłopa (nazwa od tego, że nieraz kupował od

pana ziemię przy przenoszeniu wsi z pr.PL na niemieckie).

- nie można było odebrać nadziału bez odszkodowania

- dziedziczenie - można było alienować za zgodą pana

+ prawa wł. Zwierzchniej pana - pan mógł żądać czynszu i innych świadczeń (zwyczajowych lub

ustalonych w dok. lokacyjnym)

- Statut Warcki- zbiegłego chłopa trzeba 4x wezwać do powrotu, potem można dać ziemię innemu

- Statuty KW- umacniały własność chłopską (chłopi nie mogli być pozywani, ciążeni za długi pana)

+ własność folwarczna od XVI w.(zwiększenie własności panów i poddaństwa chłopów, utrata statusu własności podległej) -niepodzielna, chłopi=tylko dzierżenie w ramach użytkowania (zwykle dziedziczngo)

+ dobre prawa do ziemii - (m.in. w królewszczyznach) - tam gdzie nadal funkcjonowało prawo

zakupne lub dzierżawa wieczysta (emfiteuza)

+ ordynacje (od sch. XVIw.) - na wzór zachodni fideikomisy w postaci ordynacji (ołycka, nieświska i klecka Radziwiłóów 1586,Zamoyskich 1589), wyjęcie określonego kompleksu dóbr spod norm prawa,

specjalny statut + odrębny porządek dziedziczenia (zasada primogenitury i wykluczenie podziału majątku i dziedziczenia kobiet), w razie wygaśnięcia rodziny nie można było alienować, wymagana zgoda sejmu na stworzenie ordynacji

+ najsilniejsze prawa do ziemii (feudalne, lenne) -> sołtysi (wojedwodowie)

sołectwa (wójtostwa) nadawane prawem dziedzicznym z całkowitą lub ograniczoną (zgoda pana)

swobodą dyspozycji , z biegiem czasu tendencja do uwalniania się od wszystkich ograniczeń

+ prawa lenne w późniejszym okresie: w pogranicznych królewszczyznach na z.ruskich (starostwo barskie) -> zapewnienie obrony zamków prezz zobowiązanie do służby wojskowej ziemian

+ XVIIw.: odradzanie form własności warunkowej w latyfundiach magnackich; szlachta zależna (manowie) bez praw politycznych dzierżyła ziemię na prawie lennym i podlegała swoim panom

+ Niedział (własność rodzinna - własność pospólnej ręki) : częsta w śrendniowiecznej Europie

• w odróżnieniu od współwłasności (rzymskie condominium) uczestnicy niedziału nie mieli prawa do cz. Idealnych = występowali jako zbiorowość.

• W razie śmierci członka wspólnoty jego prawa nie przechodziły na innych = pozostawały we wspólnym majątku niedziału

• Prawa uczestnika niedziału pospólnej ręki niezbywalne (nie mógł alienować)

• Niedział ojcowski: niby wszyscy równe prawa, ale ojciec sprawował zarząd (od niego zależało czy chciał synom wydzielić części w indywidulane dzierżenie)

• Niedział braterski: łatwiej było o rozwiązanie, tj. wydzielenie części

• Niedział częściowy: w rozrodzonej rodzinie własność indywidualna ziemi ornej + niedział lasów, łęgów i wód

• prawo wiejskie: zbiorowa własność wsi do pastwisk i lasów (a la posólna ręka)

• Statuty KW: popierały likwidację niedziałów, ustanawiały dawność 3lata i 3 mies dla działu nie potiwerdzonego urzędowo, potem nie podlegał wzruszeniu

+ własność alodialna - nieograniczona , wlasność szlachty ok XVIw

OGRANICZENIA WŁASNOŚCI

+ regalia (zastrzeżone tylko dla monarchy dziedziny działalności gosp), ostatnie-górnicze zniesione w

1576 r. ; w miarę ich upadku wchodziły w skład własności ziemskiej powiększając ją

+ prawo bliższości (ius propinquitatis, ius proximitatis)

-prawo-ekspektatywa(uzysk. na jego podst. majątku zależało od okoliczności-mogły nie nastąpić)

- uprawniony mógł wyłączyć od wł. dóbr dziedzicznych osób z gorszym prawem niż on. dzieliło się:

- prawo pierwokupu: w razie zbycia krewni mogli się domagać aby najpierw im proponował nabycie

jeśli nie chcieli, mógł sprzedać komu innemu / mogli wyrazić zgodę explicite

(zrzec się prawa bliższości w ogóle) / miało na celu ograniczenie zbywania

majątków rodzinnych i nabywania majątków przez kler (protesty kleru -

kompromis: XIV-XV w. trzecizna-1/3 dóbr nie wymagała zgody krewnych) /

popoularne wśród rycerzy-szlachty, ale także chłopów / od XVI w. popularne

tylko w prawie wiejskim , czasem w miejskim (przy sprzedaży duchownym i szlachcie)

- prawo skupu (retraktu) - pominięci krewni mogli odzyskać dobra od nabywcy za zwrotem kasy

- jeśli to była darozwizna, to po prostu brali - retrakt-zabór

- statuty KW i późniejsza praktyka XVw. ograniczyły okres prawa żądania skupu do 6 tygodni

+ prawa sąsiedzkie - np.chmiel przerastający na inną posesję (trzeba było usunąć lub utracić na

rzecz sąsiada) - z ks. elbląskiej

+ wolności (ograniczenia w użytkowaniu właściciela-posiadacza na rzecz osób 3. )

- prawo przechodu, przejazdu

- „kobylego pola” (od kwietna do października wypasu pod gołym niebem stad kobył i źrebaków)

- prawo polowania po zbiorach na cudzych gruntach

+ przymus uprawy - ograniecznie użytkowania wprowadzone przez osadnictwo na pr. niemieckim

SPOSOBY NABYCIA WŁASNOŚĆI

+ pierwotne (powst.nowego stos.prawnego własności bez zgody/udziału ew.poprzednich właścicieli)

- zawłaszczenie (occupatio) rzeczy niczyjej/porzuconej (ruchomość przez zabór-objęcie w

posiadanie, neruchomość przez użytkowanie gospodarcze)

- forma prawna zawłaszczenia/potwierdzenia prawa własnośći - zapowiedź (interdictio)

dokonanie w sposób zwyczajowy aktu zakazującego wstępu i korzystania z ziemii

odtąd własność wieczysta ziemii / popularny sposób ow XIII-XIV w. / wytyczenie

granicy=miedzy w interesie monarchy, przez objechanie(ujazd-włości pańskie), obejście

(obejście-gosp. chłopskie) / znaki graniczne-słupy pod ochroną

- zasiedzenie - tytuł nabycia własnośći nieruchomości na podstawie upływu czasu (spokojne i

nieprzerwane posiadanie, nie trzeba było dobrej wiary) / do poł. XIV wieku posiadanie „od

niepamiętnych czasów” / Statuty KW: 30 lat dla dóbr zastawnych (potwierdził statut warcki)

- zdobycz wojenna (łupy) - rzeczy zagarnięte u nieprzyjaciół (zwykle ruchomości,niewolnicy)

w drodze podziału ->wł. Indywidualna / koniec XIIw. Ograniczenie tego prawa w walkach

międzydzielnicowych o ludność, która nie brała udziału w walkach / 1242 Konrad Mazowiecki

układ z Krzyżakami: nie można brać dzieci do lat 12, dziewcząt, kobiet i duchownych.

- prawo nadbrzeżne - zezwolenie na zawłaszczenie mieszkańcom wybrzeża tego co wyrzuci morze:

ryby, bursztyn itd. + statki (ius naufragii),marynarze jako niewolnicy / poczatkowo jako regale

władcy / XIII w. ograniczenia, znoszenia tego prawa (nacisk miast -> bezpieczeństwo handlu)

- polowanie i rybołóstwo w granicach określonych przez prawo (regale łowieckie)

+ pochodne: przeniesienie prawa własności z 1 osoby na 2 (zasada ogólna nemo plus iuris transferre

potest quam ipse habet ) przez spadek /nadanie ziemii bezwarunkowo lub w lenno /umowa rzeczowa (kupno-sprzedaż rodziło tylko zobowiązanie, własność przenosiła dopiero umowa rzeczowa

wzdanie,zdanie (resignatio,renunciatio) - przenosiło własność / wwiązanie - przenosiło posiadanie (+ rozgraniczenie posiadłości) / wzdanie w XIIIw. - przy księiu (dokument konfirmacyjny z pieczęcią, walor nienaruszalności),wcześniej przy opolu, od połowy XIV przed sądem ziemskim, wpisywano do ksiąg (zamiast dokumentu konfirmacyjnego monarchy) / wzdanie to akt formalny-wypowiedznie zwyczajowej formuły + czasem zwyczaj picia wody,piwa,miodu (wody zrzeczenia się-aqua abrenuntiationis) przez zbywcę (zanikało od XIIIw.) w obecności opola, potem woźnego i świadków

- utrata własności - porzucenie, przeniesienie praw, własność monarsza=nadanie, konfiskata władcy

+ dawność - nie osobny sposób nabycia własności tylko sposób potwierdzenia (niewzruszalność)

- prowadziła do utraty prawa nieużywanego lub niedochodzonego

- Statuty KW,praktyka XIVw.: rozbudowanie dawności,likwidacja zadawnionych sporów

OGRANICZONE PRAWA RZECZOWE NA RZECZY CUDZEJ

A) zastaw - prawo przysługujące wierzycielowi na rzeczy cudzej celem uzyskania z niej

zabezpieczenia wierzytelności (prawo akcesoryjne, zależne od istnienia wierzystelności)

- formy i zakres zastawu zależały w dużej mierze od woli stron

- wierzyciel (zastawnik) / dłużnik (zastawca)

+ zastaw nieruchomości (częsty sposób ominięcia pr. bliższości, sposób zaspokojenia zastawnika bez utraty prawa własności przez zastawcę) :

- zastaw z dzierżeniem (antychreza) - przenosił na wierzyciela prawo rzeczowe, posiadanie i

użytkowanie , zastawnik ciągnął dochód, którego nie zaliczał zazwyczaj na poczet długu, można

było wykupić się tylko w ozanczonych umową terminach, zwykle na końcu roku gospodarczego), przedmiotem mogły być nieruchomości lub dochody z żup, ceł, uposażenia i dochody z urzędów , także starostw (wtedy zastawnik nabywał dochody + uprawnienia jurysdykcyjne, przechodziły na spadkobierców aż do wykupienia przez króla) ; ukryta forma alienacji (bez prawa bliższości, zbliżony do sprzedaży gdy nie ustalano daty wykupu-> zastawnik właścicielem przez zasiedzenie)

- zastaw na upad - jeśli nie wykupiony w terminie - > przechodzi na własność zastawnika (czasem zwiększano sztucznie kwotę, by niemożliwić wykup krewnym - też ukryta forma alienacji)

- zastaw do wydzierżenia (ekstenuacja), od XIII-XIVw. - dochody szły na spłatę długu

- zastaw bez dzierżenia (XIV w.), zapis w księdze sądowej obciążający dobra sumą (lub kilkoma) właściciel-dłużnik wciąż pobierał dobra z rzeczy, służył często jako sposób umocnienia zabezpieczenia umowy głównej (np.pożyczki), zmiana w antychrezę w razie braku spłaty długu

później przekształcił się w hipotekę

+ hipoteka - umowa + wpis do księgi sądowej (stawa o ważności zapisów 1588r.)

• w wypadku obciążenia nieruchomości przez kilka wierzytelnośći - prior tempore, potior iure

• zasadę pierwszeństwa liczono od wpisu do właściwej księgi (położenia nieruchomości)

• zasada jawności: swobodny dostęp do ksiąg sądowych

• zasada szczegółowości: dokładne określenie sumy wierzytelności i obciążonego majątku

• zasada dobrej wiary: uznawano stan zapisany w księgach jako faktyczny

+ zastaw ruchomości (zawsze z dzierżeniem),zastawnik mógł zastawić os. 3. w podzastaw

B) ciężary realne (oprócz czynszu i pańszczyzny), świadczenia chłopów na rzecz pana z tytułu użytkowanego nadziału

+ rentier/wierzyciel rentowy - kupujący od właściciela nieruchomości dochód z niej

+ sprzedawca renty/dłużnik rentowy - musiał świadczyć okresowo dochody z nieruchomości

kupno renty (wyderkaf) (XIV-XVw.) - posiadacz kapitału dawał właścicielowi nieruchomości odp. Sumę za co każdorazowo był zobowiązany do stałych świadczeń (~pieniężnych, w wysokości u schyłku XVw. Młpl 5% ; 6,6-8,3 Wlkp) w okr.terminach przez ileś lat / dożywotnio / wieczyście (spadkobiercy też), nazwa od możliwości zwolnienia się od świadczenia = zwrot całej sumy (wykup)

/ szeroko stosowane przez instytucje kościelne, zniesienie odsetek (1425 papież-wyderkaf ok),

- renta wieczysta - wierzyciel nie mógł żądać zwrotu sumy a dłużnik - skupić (st. nierozerwalny)

- XIVw.- zakaz lichwy z wyjątkiem Żydów

SPADKI

1. dziediczenie beztestamentowe

+ spadek: ogół praw majątkowych i obowiązków natury majątkowej

+ dziedzice konieczni - synowie, w równych częściach (prawo staropolskie)

+ krewni boczni - od XIII w .w prawie rycerskim krewni boczni do 4 stopnia

+ niedział - początkowo w ogóle bez dziedziczenia, późniejsze oparte na współwłasnośći - przyrost

części zmarłego do pozostałych w częściach idealnych

+ kobiety - początkowo tylko ruchomości z posagu

• ks. elbląska: śmierć rycerza bez synów - majątek zabiera panujący i ma obowiązek oddać żonie i córkom rzeczy należące do matki i wyposażyć córki

• statut warcki: dziedziczenie dóbr ziemskich przez córki w braku synów, gdy byli synowie to dla córek posag w pieniądzach równy ich części spadkowej, dobra macierzyste dziedziczyły córki na równi z synami

• na mazowszu duże opory przed przyjęciem dziedziczenia kobiet

+ podział dóbr na ojczyste i macierzyste: po śmierci matki na równi synowie i córki (w latach sprawnych) dziedziczyli dobra macierzyste (posagowe,oprawne, także otrzymane w spadku), które ojciec musiał wydzielić i (początkowo, potem Statuty KW zniosły to) po śmierci matki odpisać ½ majątku ojczystego dzieciom. / wdowa, która wychodziła za mąż musiała oddać dzieciom z poprzedniego małżeństwa całość dzierżonych dóbr wiennych i ½ dóbr macierzystych.

+ czwarcizna -XVIIw. z prawa węgierskiego do praktyki: ¾ dóbr ojczystych dla synów , ¼ dla córek

+ podział spadku: przez najstarszego syna na równe części, po kolei wybierali sobie potem od

najmłodszego, ten co dzielił brał ostatni - to co zostało :P

2. dziedziczenie testamentowe

+ testament od XIII wieku, najpierw ustny, pod koniec wieku jakos pisemne rozporządzenie ostatniej woli spadkodawcy na wypadke śmierci / zwykle częśc dla Kościoła (dlatego bronił swobody testowania i domagał możliwości przekazywania nieruchomości, nalegał by sporządzać go przy duchownym, która miał dopilnować zapisów pobożnych) , rzadko oddalano cały majątek od bliskich

+ ograniczenie swobody testowania: konstytucje 1505,1510, ograniczenie zapisów na rzecz kościoła do ruchomości i pięniędzy, do zapisu nieruchomości potrzebne zatwierdzenie przez ustawę sejmową

3. puścizna - w braku dzieci, krewnych bocznych i testamentu - puściznę=kaduk (pozostały majątek) zabierał panujący

puścizna pana - w wiejskim do XIVw. dziedziczenie tylko w linii prostej, dlatego majątek bezdzietnego chłopa brał jego pan/Statuty KW zniosły to+dopuściły linie boczne do dziedziczenia

4. miejskie prawo spadkowe-jednakowe prawa spadkowe mężczyzn i kobiet, różnice tylko w:

+ gerada-przedmioty z wyprawy żony + przedmioty osobistego użytku z małżeństwa (w tym klejnoty) -dziedziczyły córki i synowie-duchowni,w ich braku najbliższa krewna (duża wartość)

+ hergewet-odzież męska, konie z uprzężą, broń, zbroja-tylko męscy krewni (mniejsza wartość)

+ swoboda testowania, pozwalano dokonywać legatów na cele pobożne dobrami dziedzicznymi

ZOBOWIĄZANIA + Zobowiązanie (obligatio) polega na świadczeniu opartym na wierzytelności (stosunku prawnym między Wierzycielem a Dłużnikiem,na mocy którego W ma prawo domagać się od D określonego świadczenia o wartości majątkowej pod rygorem egzekucji)

+ rozwinięte w Rzymie, w średniowieczu w prawie miejskim, w ziemskim mniej

+ powstawanie zobowiązań: przez umowę (contracto) / skutek występu (ex delicto)

przy umowach znaki symboliczne (później tylko w pr.miejskim-„zdanie pod zieloną rózgą”-

wręczenie gałązki/przybicie dłoni /litkup) od XIII w. f.pisana w umowach o nieruchomościach

+odpowiedzialność z tytułu zobowiązania: najdawniejsze prawo- świadczenie natychmiast albo

danie zastawu lub rękojmii-poręczyciela (oba=świadczenia samodzielne-wierzyciel mający

rękojmię mógł tylko od niego żądać zwrotu długu - oddalenie odpowiedzialności od

długu,dopiero po uregulowaniu długu wobec wierzyciela rękojmia sam się domagać od dłużnika,

od XIV wieku rękojmia posiłkowa - dopiero w raize niewykonania świadczenia przez dłużnika)

- gwarancje osobiste (swoimi zbywalnymi prawami-życiem i wolnością) aż do XIV-XV w.

-gwarancje majątkowe(odp.całym majątkiem, potem indywidualizacja do cz.majątku/zastaw)

+ sposoby umacniania umów: - przysięga - naruszenie jej powodowało karę bożą

• litkup -zwyczaj biesiady, poczęstunku przez nabywcę (żeby byli świadkowie), później inna forma: nabywca dawał zbywcy drobną sumę (litkup wywodzono od zadatku?)

• załoga - szlachecki zwyczaj, w razie nieuiszczenia świadczenia dłużnik miał na własny koszt zjechać do karczmy z załogą i na swój koszt imprezować do czasu wyk. świadczenia

• łajanie - zgoda dłużnika z góry, aby mógł być łajany obelgami (ustnie i pisemnie, np. listy łające), gdy nie wyk. Świadczenia (dyshonor dla szlachcia)

• zakład (vadium) - umowny lub urzędowy (od tego kto ustanowił i komu przypadał), ustanowienie sumy „kary” za niewykonanie świadczenia

• cenzura kościelna-zaznaczenie,że naruszenie umowy naraża na gniew Boga, klątwę

• zadatek - danie kontrahentowi sumy pieniędzy na poczet świadczenia tej strony, która dała zdatek (w razie niewykonania tracił go)

• zastaw - najbardziej powszechny

• rękojemstwo-dłużnik zobowiązany (w późniejszym okresie) do wynagrodzenia szkód rękojmi, zastępstwa w procesie/ochrony (częste rękojemstwo kmieci- zadłużony kmiotek chcący przenieść się do nowego pana nie mógł skorzystać z prawa wychodu, chyba, że nowy poręczył

+ zastęp (ewikcja) - odpowiedzialność zbywcy za wady prawne (np. w zbyciu z naruszeniem praw osób trzecich) - osoba, która kupiła w dobrej wierze miała prawo do żądania od zbywcy zastępu, ten występował jako zachodźca i był zobowiązany zastępować ją do końca w procesie

+ rodzaje umów (często mieszane, zacierały się granice):

- zamiana (frymark) -wzajemne świadczenie przedmiotów, w miarę rozwoju

wielkiej własności ziemskiej stos. do scalania ziemii, w razie nierówności ->naddatek

• darowizna- początkowo obdarowany odwdzięczał się darowizną wzajemną lub darowizna odpłatna, często w zamian za zobowiązania (niewykonanie-nieważnosć darowizny, aż do Statutów KW= nieodwołalność darowizn)

• kupno-sprzedaż

• o usługi (o pracę)- w pr. miejskim kary oddania 2x pobranej pensji za porzucenie pracy

• o dzieło (w pr.miejskim)-niestaranne wykonanie=zwrot zadatku i kara konwencjonalna, za recydywę-więzienie:P

• zlecenia (umocowanie otrzymującego zlecenie do wyk. Pewnych czynności)

• najem rzeczy (arenda) - odpłatne oddanie rzeczy w używanie

• dzierżawa - najem rzeczy przynoszącej pożytki, wraz z prawem do nich

• pożyczka - zwykle nieodpłatna-odsetki (zakazane) pobierano w formie zastawu użytkowego i kupna renty) Statuty KW ograniczały odp. dłużnika do wys. długu, w erze nowożytnej kościół dopuścił odsetki na pożyczki handlowe i procukcyjne (gwarantem-weksle)

+ weksle - skrypty dłużne na okaziciela, abstrakcyjne zobowiązanie, przedmiot obrotu (1 ustawa

wesklowa-miasto Gdańsk 1701r.,Elbląg-poł.XVIIIw.->wzroem dla ogólnopolskiej z 1775r.)

+ zmiana (treści/osób) i wygaśnięcie zobowiązania - nowa umowa / śmierć stron(y) / wydanie aktu przeciwnego -kwitu (samo świadczenie nie zwalniało)

PRAWO KARNE

I Przestępstwa

+Wróżdy,zwady,wojny prywatne - dochodznie swych praw przez samopomoc (krewni, sługi)

+ łotrostwa (rozboje,zawodowe kradzieże) - ścigane z urzędu, szczególnie groźne

+ podział (kryterium podmiot.-proceduralne) - ścigane z urzędu / na podst. skargi prywatnej

+ Statuty KW - ok 2/3 art. yo PK, usprawnienie ścigania z urzędu (łotrostw) przez władcę i

startoswtwa w postępowaniu arbitralnym

+ Mir (ręka pańska) - za złamanie miru deliktem oprócz kary pieniżnej prywatnej pobierano też karę państwową (dla monarchy) i karę sądową (na rzecz sądu). Rzecznikiem miru pan danej ziemii.

1. miejscowy -obejmował miejsca, np. drogi publiczne, targi, granice dóbr, domy, pola

2. osobowy - obejmował kategorie osób jak kobiety (np.publiczna kara za gwałt) , Żydzi

3. mieszany - np. arcybiskupi-osoba i miejsce jej pobytu, podobnie sądowy

związek przyczynowy i wina:

1. najpierw karano gdy połączono fakt z osobą sprawcy (bez badania winy)

2. potem kazuistycznie rozpatrywano konkretne przypadku z uwzgl. zw. przyczynowego lub winy

3. XIII w. praktyka odróżniała zabójstwo z przypadku (łagodniejsza kara) od umyślnego

4. Statuty KW -kazuistycznie odróżniały winę umyślną i nieumyślną, nasilenie złej woli=obciążało

5. Później praktyka sądowa uznawała tylko poważne zranienia jako przyczynę śmierci

6. K. XVw. -rozróżniano winę umyślną i nieumyślną w zabójstwie (bez odróżnienia od przypadku)

7. Orzecznictwo trybunalskie XVII w. odróżnienie winy od przypadku (jedynie główszczyzna)

8. Prawo miejskie: rozróżnianio winę nieumyślną,umyślną, przypadek (tylko kara prywatna)

przypadki wyłączające przestępność

1. początek - ze Statutów KW, nie było przestępstwem zranienie (później też zabicie) gdy ktoś dał

początek (zaczepką słowną, czynną) = bezkarność czynu / nie musiało być równowagi

między zagrożeniem a środkami odporu, musiało być tylko bezpośrednio po początku

2. później: obrona konieczna,

3. później: zasięście drogi (obsessio vitae), gdy droga była zajęta, można było odblkować siłą

d) wykonanie odwetu(zemsty)-zachowanie form przepisanych =wyłącz. przestępności i

karalności

e) wykonanie przez wierzyciela uprawnień wynikających z umowy umocowanej prawami

osobistymi (wolnością, życiem,czcią itd.) - wył. przestępność, karalność

6. zabicie polnego złodzieja(Statut Młpl)schwytanego nocą na gorącym uczynku kradzieży zboża

7. zabójstwo na infamisie lub banicie bez glejtu

8. zabójstwo rabusia/złodzieja podczas popełniania przestępstwa

9. później: zabicie plebejusza podającego się za szlachcia (od 1557)

10. zranienie/zabójstwo dokonane przez org.starościeńskie przy tłumieniu tumultów (od 1593)

11. ograniczały karalność potem w pr. miejskim (wyższa konieczność, np. kradzież jedzenia)

rodzaje przestępstw

-> podział na causae maiores (sprawy większe) i causae minores (mniejsze)

najcięższe przestępstwa ścigane z urzędu (publiczne):

• crimen laesae maiestatis - przeciw panującemu, mające za cel jego zdrowie,życie,władzę

(od konstytucji 1588 wyłącznie w stosunku do króla, nie jego rodziny)

• zdrada (np. poddanie zamku/sprowadzenie nieprzyjaciół do kraju/rokosz przeciw władcy)

• przeciw religii panującej (np. herezje - w XIV w. prześladowania begardów i beginek,waldensów, od 1424 husytów), czary

• miasta: bunty i spiski przeciw władzon miejskim - kara śmierci

• miasta, wsie: przestępstwa przeciw przepisom pracy

• przeciw pokojowi i porządkowi publicznemu - napad na dom szlachcica (ograniczona konstrukcja miru, jak ktoś zginął przy tym to skrutynium i kara śmierci)

• przeciwko moralności i dobrym obyczajom (sodomia,homoseksualizm-kwalifikowana kara śmierci, czasem za cudzołóstwo w mieście, na wsi-raczej inna kara+pokuta)

• przeciw skarbowi państwa (defraudacja, używanie obcej monety, fałszerstwo monety - fałszerstwa ogólnie przestępstwami hańbiącymi itd.)

od 1710 r. kradzież na szkodę skarbu publicznego

• przeciw władzom i sądom - nieposzanowanie władzy królewskiej (np. wyciągnięcie miecza lub zranienie kogoś w obecności króla lub starosty, niewykonanie wyroku sądu, opór wobec egzekucji wyroku, niedopuszczenie do ciążenia lub wwiązania)

• urzędnicze (dużo w Statutach KW), nie było mowy o nich w ustawach, król sam rozpatrywał arbitralnie (najcięższe: korupcja urzędników sądowych)

• łotrostwa (potem zaostrzono kary za napady na drogach-kwalifikowane kary śmierci)

przestępstwa ścigane ze skargi prywatnej:

• mężobójstwo (choć w XVI-WV w. też kara państwowa za zabicie szlachcica, oprócz główszczyzny), statuty KW: kwalifikowane zabójstwa: krewnobójstwo,zabójstwo szlachcica (za pomoc odpowiadano tak samo jak gł.sprawca) , później podział zabójstw na kryminalne (umyślne)-ścięcie i cywilne (nieumyślne)-wieża dolna na rok i 6tygodni od 1538 + główszczyzna, zaliczane do przestępstw przeciw życiu/zdrowiu ; prawo ziemskie zabraniało jednania przy zabójstwie, w wiejskim częste (zadośćuczynienie kasą, przebaczenie-pokora)

• uszkodzenie ciała:zranianie (rany krwawe/sine/pobicie)/okaleczenie (obcięcie/ ochromienie)

• obraza czci: potwarz (zarzucenie przestępstwa) / zniewaga (obraźliwe słowa), od XVI w.

surowsze kary za potwarz-kalumnię, były popularne w formie drukowanych paszkwili

- porwanie (rapt) - od 2 poł. XVI w. porwanie kobiety wbrew jej woli karano infamią, czasem

karą śmierci, w 1631 wprowadzono skrutynium w tych sprawach

• gwałty: na osobie (bezprawne uwięzienie/zgwałcenie/porwanie kobiety - 50 grzywien dla sądu i zadośćuczynienie za szlachciankę, tylko 6 za chłopkę , jeszcze mniej jak była sama w lesie :D / majątku (kradzież (chąźba) )- także niewolnego/poddanego (Statuty KW wprowadzały karę pańśtwową)

• kradzieże - przestępstwa hańbiące, wyodrębniały je Statuty KW: kwalifikowane (na dworze króla/rycerza/ koni ze stada/nocna kradzież zboża z pola) dla zawodowców-łotrów: kara śmierci (Statuty KW wprowadzały karę pańśtwową) oraz zwykłe

• podpalenie

• pojedynek (od 1588 karalność samego wyzwania) - mimo to uchodziły bezkarnie, legalny za zgodą króla

• odpowiedź - w celu ograniczenia wróżd, od XVI w. , w prawie miejskim kara śmierci za to

odpowiedzialność indywidualna i zbiorowa, współudział itd.

+ gdy kilku sprawców - początkowo wszyscy odpowiadali jednakowo (np. osobno płacili całą główszczyznę), od 1588 współsprawcy odpowiadali po równo

+ podżeganie / pomocnictwo - jako odrębne przestępstwo zagrożone karą publiczną (ks. elbląska - 70 grzywien za „wwiedzenie” kogoś do ziemii/opola, kto coś przeskrobie ;P ), Statuty KW wprowadziły za to równe kary jak za samo przestępstwo

+ indywidualna odp. karna - przeważała, XII-XIII w. kary na życiu i ciele ponosił tylko sprawca, pieniężne obciążały też rodzinę pozostającą z nim w niedziale, Statuty KW: ojciec nie odpowiada za syna i odwrotnie, odpowiedznialność krewnych zniesiona

+ odpowiedzialność zbiorowa - najcięższe przestępstwa (~zemsta) - wywołanie, czasem śmierć (w razie crimen laese maiestatis) ; alternatywna odp. zbiorowa jako nacisk mający na celu wykrycie sprawcy (dopełnienia ścigania śladu itd.) , Statuty KW: wyłączenie dziedziczenia po zabitym potomstwa krewnobójcy , Edykt Wieluński (1424) -infamia za herezję rozszerzona na potomstwo

+ odpowiedzialność reprezentacyjna - rodzaj zbiorowej, np. konstytucje z 1521, 1538: ścięcie burmistrza i 1 z rajców za samowolne ukaranie szlachcica śmiercią za szkody na terenie miasta,

także w sprawie „tumultu toruńskiego” (na tle religijnym) ścięto 2 burmistrzów Torunia.

+ indywidualizacja odpowiedzialności: przy zbiorowym mężobójstwie powód mógł dowodzić winy tylko jednego, a reszta miała bliższość w dowodzie do oczyszczenia się (przez współprzysiężników), tylko -> napad i morderstwo szlachcica w jego domu - wszyscy po równo)

+ ograniczona odp. karna sług -za parobka („gołomękę”) pełna odpowiedzialność pana

II Kary

wróżda, odwet, pokora:

zabójstwo szlachcica =powstanie stanu wróżdy między rodzinami, uprawniało do odwetu (sankcjonowane przez prawo)

w prawie mazowieckim ograniczenie odwetu do samego zabójcy i przedawnienie (20 lat)

w Koronie w konkretnych przypadkach wprowadzano zakład. Od XV wieku - nakaz formalnego zapowiedzenia odwetu (odpowiedź) w czasie pogrzebu ofiary lub do 6 tygodni po nim wobec władzy (wpisana do ksiąg przez woźnego i 3x ogłaszana na rynku)

zakazano odwetu przeciw przyznającym się do winy i chcącym stanąć przed sądem

(po)jednanie = główszczyzna + pokora(tylko między równym stopniem stanowym, w razie zabójstwa szlachcica lub sołtysa pokora nie należała do jednania): zabójca+orszak, obnażony do pasa z wydobytym mieczem prosił krewnych o przebaczenie

zasady wymiaru kary:

+ próby dostosowania kary do przestępstwa (oderwanie kary od zemsty) - zasada talionu (talion

materialny) , kary odzwierciedlające (talion symboliczny)

+ uprzywilejowanie stanów (wyższe nawiązki,główszczyzny za np. szlachcica), ochrona szlachty

przed zabójcami z niższego stanu = obowiązkowa kara śmierci (bez kary kompozycyjnej)

+ okoliczności obiążające: recydywa (3x to samo najczęściej, 2x w prawie chełmińskim) ;

gorący uczynek ; należenie ofiary do stanu wyższego ; „zły umysł” (premedytacja)

+ pozostawienie na łasce : sankcja fakultatywna np. za naruszenie miru, czci (kara arbitralna)

+ zbieg przestępstw: kumulacja kar (tyle nawiązek ile ran zadano)

+ od XV w. zaostrzenie represji karnej (kary śmierci, dużo kwalifikowanych)

• w miastach już od połowy XV. prewencja ogólna ( publiczne wykonywanie kar, itp.)

• zróżnicowanie represji w zależnosci od stanu: dla szlachty mniejsza (np.kary kompozycyjne)

• praktyka sądów wiejskich łagodniejsza (ale większy zakres penalizacji-np. zakaz palenia tytoniu, gier), zabójstwo:pan kierował sprawę do s.miejskiego ; miejskich - surowsza

• często udział Kościoła wymierzaniu kary dla poprawy skazanego (drobne przestępstwa)

podział kar

+ zwykłe (np. śmierć przez powieszenie - hańbiąca, dla mężczyzn, dla kobiet utopienie, też

hańbiąca/ścięcie - szlachecka ) / kwalifikowane

(z udręczeniami)

+ indywidualne/zbiorowe

+ mniejsze / większe

+ kary krwi - śmierci i okaleczające (mutylacyjne) / kary pieniężne / niewoli / wygnania

/ niełaski / konfiskaty majątku / na czci

+ publiczne / prywatne (na rzecz powoda/poszkodowanego)

+ kryminalne / półkryminalne (cywilne) , późniejszy podział w prawie miejskim/ziemskim

kara śmierci - najdawniejsza forma:ukamienowanie , potem podział na zwykłe/

kwalifkowane (stos, pal, zakopanie żywcem + przebicie kołem, ćwiartowanie, łamanie kończyn, wplecenie w koło :P ), w drodze łaski udręczenia mogły być wykonane dopiero na trupie :D ; w poźniejszym średniowieczu w miastach i wsiach na prawie niemieckim pk ze „Zwierciadła Saskiego” oparte na karach na życiu/ciele, również w prawie ziemskim ostrzejsze represje, jeszcze za KW: kary śmierci i mutylacyjne rzadko, raczej dla łotrów ;) ; karano nią heretyków (od 1424, edykt wieluński), wobec naruszenia interesów skarbowych

kat - wykonawca kar śmierci i mutylacyjnych, utrzymywany przez miasto, wypożyczany w razie potrzeby sądom ziemskim ; był infamisem (pozostawał poza społecznością miejską, zlecano mu różne inne niegodne funkcje: rakarza, burdelmamy ;) itd. , niesława także potomstwa -> zawód raczej dziedziczny)

kara proskrypcji (wywołania) -ogłaszana publicznie po zaocznym wyroku ; fikcyjna śmierć proskrybowanego - majątek do konfiskaty, małżeństwo rozwiązane , schwytanego wywołańca należało zabić ; wydawano czasem glejty, zapewniające im czasową nietykalność

kary niewoli i wygnania - XI-XIII w. jako złagodzenie kary śmierci , oddawano w niewolę lub sprzedawano do obcych krajów, wobec szlachty: banicja - samowolny powrót do kraju = kara śmierci, w późniejszym okresie jako złagodzona wersja wywołania: bez utraty majątku i czci, zawieszenie w urzędzie, niemożność kkandydowania.. + starosta, który schwytał takiego typka, umieszczał go w wieży, ale nie mógł zabić ; rozróżniano wieczystą - za przestępstwa kryminalne=utrata praw cywilnych i politycznych; prostą - np. niewykonanie wyroku sądu;

w prawie miejskim banicji odpowiało: wygnanie z miasta, na wsi: wyświecenie ze wsi

konfiskaty majątku - początkowo wspólne z proskrypcją lub k.śmierci;dotkliwe i skuteczne; od XIII w. jako samoistna kara ; urzędniczy zwykle rozgrabiali mienie (stąd nazwa złupienie), kara za niestawienie się na pospolite ruszenie, król nadawał delatorowi (temu, kto zgłosił to), bo obowiązywała zasada, że Król nie może zatrzymać majątku szlachcica dla siebie

kary mutylacyjne - okaleczające: obcięcie ucha (szelmowanie), przekłucie/obcięcie ręki, napiętnowanie rozpalonym żelazem (np. skorumpowanych woźnych:P), wyrwanie języka, jeśli to on był „sprawcą” przestępstwa ;)

kary na skórze - później obok mutylacyjnych: np. piętnowanie, ucięcie ucha, hańbiące,

przeznaczone dla stanów nieuprzywilejowanych

kary pieniężne - coraz większe znaczenie od XII-XIII w. , początkowo charakter wykupu od

śmierci czy mutylacji (kary kompozycyjne-compositio=układ,ugoda) ;

• kary oznaczane w srebrnych grzywnach.

• Podział na kary publiczne (pobierał książę lub sędzia) / prywatne (płat) - dla powoda (gdy złamano mir to kasę dostawał np. powód, ale równolegle należała się też kara publiczna), bardzo płynny, sędziowie często dawali jedno i drugie i tak ;)

• Wobec winnego, który nie był w stanie się wykupić, stosowano karę śmierci/mutylacji

• Kara 70 („niemiłościwa”) - na Mazowszu 50, mniejsze to 15 i 12 grzywien / małe: 6, najniższa: 300, liczona w denarach (najstarsza, w XI w z Czech, w XIII już zdewaluowała)

• Taryfikator okazał się zbyt srogi: poczatkowo płacono ok 1/3 wysokości nominalnej, dalej tżdewaluowała (1/6, 1/12), za karę 300 sędziowie przyjmowali nawet parę kurcząt ;) ; w połowie XIV w. realna wartośc kar = ok. 1/5, potem 1/10 i 1/24

• Pokup - za zabójstwo (oprócz główszczyzny) kara państwowa, w Krk „piętnadziesta” (15) dla sądu, 70 dla Króla

• Główszczyzna - suma składna za głowę zabitego dla jego rodziny (wys. zależnie od stanu), statut młpl: za szlachcica:60, włodykę:30, woja z sołtysa/chłopa:15, chłopa: 10 (4 dla pana), statut wlkp: 30 za szlachciurę, 6 za chłopa ; od XVI-XVII w. płacono niezależnie od np. kary śmierci

• Pusta głowa -szła dla starosty, gdy zabity nie miał rodziny,której można dać główszczyznę

• Nawiązka - płacona poszkodowanemu za okaleczenie, zranienie, pobicie ( -II- i stopnia ran), spowodowanie trwałego kalectwa = ½ główszczyzny

• Część nawiązki/główszczyzny za chłopa brał pan

Kary na czci -infamia = utrata czci szlacheckiej, nie musiała oznaczać wygnania, w

odróżnieniu od proskrybowanego infamis nie był pozbawiony praw, ale nie móg

wykonywać funkcji publicznego zaufania i odtrzymywać darowizn od króla

- odwołanie zniewagi - odkupienie przez główszczyznę lub słowami: „to cóżem powiedział,

zełgałżem jak pies” i odszczekanie „psim głosem” pod stołem ;)

- prawo miejskie: kary na czci połączone z udręczeniem: np. pręgierz (lub klatka), do

którego przywiązywano z opisem za co; wiejskie: kuna, gąsior, kłoda (dyby), „biskup”,

chłosty (plagi)-wemiwrzane korbaczem (batem),kijem, powrozem, ilość: 5-500 (1000)

zakład (vadium) - dla zapobieżeniu przestępstwu ustanawiany przez monarchę/starostę,

płacono niezależnie od odpowiedzialności karnej ; w XIV-XV w. wysokie i popularne

kary kościelne - orzekane przez sądy duchowne, obok prywatnych/pbulicznych

• ekskomunika - wyłączenie ze społeczności chrześcijańskiej (konfiskata mienia przez władzę)

• interdykt miejscowy (zakaz nabożeństw, sakramentów i pogrzebów na danym terenie)

• pokuta była najbardziej popularną karą: uroczysta -przywiązanie do drabiny i na widok publiczny, potem nieco złagodzono i rozumiano jako pokutę publiczną (w sposób ostentacyjny sepłniana), np. leżenie krzyżem w kościele podczas mszy ; prywatna

(interdykt i ex miały nieraz za zadanie wywrzeć presję, nakłonić do spełnienia pokuty)

kary pozbawienia wolności

kara wieży - (od XV w. na Mazowszu, w Koronie od kosntytucji 1493, 1496)

• kara za mężobójstwo na 1 rok i 6 tygodni, kara wieży mogła trwać od tygodnia - 4 lat i 24 tyg.

• niehańbiąca, szlachcic sam się zgłaszał na odbycie kary (inaczej infamia)

• koszty pobytu w wieży obciążały skazańca

• konstytucja z 1538: gdy mężobójstwo - karę odbywano w wieży dolnej: zimnym lochu, gdzie spuszczano żywność na sznurze , wieża górna była dla lżejszych przestępstw

kara więzienia - charakter hańbiący, raczej tylko w miastach, skazańcy w kajdanach i zmuszani do ciężkich robót

1. III Postępowanie sądowe

+ samopomoc i ugody (przy udziale jednaczy) - wiele zatargów rozwiązywano tymi sposobami

+ postępowanie arbitralne - z urzędu, założenie, że wyrok władca wydawał niezwiązany

orzecznictwem, od razu po wiadomości o przestępstwie, bez możliwośći obrony oskarżonego

+ zasady procesu skargowego (akuzacyjnego)

• skargowość :)

• kontradyktoryjność

• ustność i jawność (publiczny proces)

• zasadnicza jedność procesów karnego i prywatnego (brak dużych różnic)

• formalizm (przysięgi itd., które należało wyrecytować jako rotę, inaczej następował

potyczel-pomyłka w formule, która nie powodowała jak gdzie indziej upadku w sprawie,

lecz tylko w dowodzie)

• dyspozytywność (strony mogły się umówić co do zmiany reguł procesu)

+ różnolite procedury: proces ziemski, miejski, wiejski / procesy specjalne w sądownictwie szlacheckim (proces graniczny, o zbiegłych poddanych itd.), w miejskim specjanlny (o czary) / wojskowy / sądownictwa wspólnot etniczno-wyznaniowych

+ Formula Processus (1523) - normowała proces ziemski (skrócenie,odformalizowanie, wprowadzenie apelacji, uproszczenie egzekucji, przeniesienie jej ciężaru z ruchomości na nieruchomości - koniec nadużyć urzędników)

+ koniec XV w. w prawie miejskim: przejmowanie procesu inkwizycyjnego (Carolina 1532)

+ w prawie ziemskim później następowało pewne wyodrębnianie procesu karnego

+ druga połowa XVII w./XVIII w- rozprzężenie org.sądowej, długie procedury, mała skuteczność

postępowanie przygotowawcze

+ ściganie podejrzanego w sprawach karnych - wykorzystanie opola przez instytucję (gonienia)

śladu - obowiązek ludności do ścigania przestępcy aż do granicy opola (zagrożenie

odpowiedzialnością zbiorową, przez upowszechnienie immunitetów zanikł w XIV w.

kasztelani (i inne organy monarsze) - ścigali przestępstwa z urzędu w XII-XIII w.

mincerze - ścigali fałszerzy monet

justycjariusze-oprawcy: element procesu inkwizycyjnego w pk: funkcja ścigania, oskarżania i sądu w zakresie przestępstw zawodowych (zaniknął w ...????? )

+ środki zapobiegawcze : uwięzienie (areszt) - arbitralnie przez władcę (czasem + kajdany i złe

żarcie :P ), szlachta protestowała, by nie można było więzić bez wyroku rękojemstwo (od

przyilejów 1430-33) - obietnica rękojmi, że podejrzany/skazany stawi się / zadośćuczyni ;

wyrokowi (gwarancją dobra nieruchome rękojmi lub oznaczona suma).

+ kara infamii i konfiskaty majątku dla szlachcica, który nie stawiał się przed sądem

+ zawieszenie/uchylenie ścigania/karania - gdy ktoś schroni się tam, gdzie byl azyl (na dworze monarszym, w kościele katedralnym)- miał na celu ochronę przed zemstą/arbitralnością wyroku i daniem czasu na obronę i oczyszczenie z zarzutów. Przemirze wojewodzińskie: chronił szlachtę przed postępowaniem arbitralnym i samowolą władzy; szlachcic oskarżony o cięzkie przestępstwo, niedopuszczony do króla/starosty w celu oczyszczenia się,mógł schronić się u wojewody na 4-8 tyg. (zależnie od ziemi), w tym czasie musiano mu zapewnić normalny sąd lub wojewoda mógł go wyprowadzić z kraju, gdzie mógł przebywać 1 rok, jeśli był spokojny ;), bliscy starali się o sąd, nieprzestrzeganie tej procedury = infamia i konfiskata dóbr ; przemirze zanikało w poł XV w. (1422-niemożność konfiskaty dóbr szlachty bez wyroku, 1430-33 neminem captivabimus)

+ uprawnienia monarchy ingerencyjne w sądownictwo: glejty (nietykalność osobista, tzw. listy żelazne) / listy inhibicyjne (zakazujące pzywania danej osoby przez oznaczony sąd lub wstrzymujące sprawę na dany czas) , tylko do przywilejów nieszawskich (1454), potem wycofane.

+ okoliczności wyłączające ściganie/karanie: amnestia (np. amnestia królewska objęła po wojnie z Krzyżakami 1343 objęła zbiegów i miasta, które przeszły na stronę Zakonu)/ prawo łaski władcy - zwolnienie od kary państwowej ale nie prywatnej!

+ przedawnienie (dawność) - szeroko rozbudowana w Statutach KW.

Postępowanie przed sądem

+ Strony i zastępcy: powód (pierca) występujący ze skargą w pozwie / pozwany (sąpierz)

+ Zdolność sądowa-prawo bycia stroną / zdolność procesowa-prawo działania osobiście lub nie

+ Ograniczenie zdolności procesowej związane z przynależnością stanową (chłopi mieli w XIV-

XV w. tylko wobec wlaściwego dla nich sądu dominalnego, w innych musiał stawać w asyście

pana) / kobiet (występowały w asyście opiekuna/mężą), jedynie wdowy mogły same

+ nieletni: zawieszanie procesów do czasu uzyskania lat sprawnych (dawność nie biegła), w

pewnych wypadkach musieli stawać z opiekunem, jako powód zawsze mogli (z opiekunem)

+ Zastępstwo procesowe:

- co do zasady- osobiste uczestnictwo / zastępstwo procesowe -w pewnych wypadkach, osoba

3., ale skutki spadały na stronę

• wykształciło się z instytucji rzecznika (pomagał w przestrzeganiu zasad proceduralnych)

• zastępstwo ustawowe: opiekun (nad pupilem)

• procesowe: od XIII w. (Statuty KW potwierdziły), ustanawiane pisemnie (duchowni), przed sądem (mężczyźni), w domu-w obecności woźnego i przeciwnika procesowego(kobiety)

• palestra: XV/XVI w.- pojawienie się odpłatnych, zawodowych zastępców - prokuratorów, których sanowisko i zadania określały ordynacje królewskie (m.in ograniczenia, by nie brali za dużo:P). Nazywano ich patronami. Ogól tych ludzi nazwano palestrą

• zastępstwo z urzędu: wykształcone w miastach, dla tych, których nie było stać na patrona.

Właściwość sądu:

+sąd pozwanego - sąd właściwy (actor sequitur forum rei), zasada przejęta z prawa kanonicznego, potwierdzona na wiecu w Płocku 1230.

+ Statuty KW: wyłączały sprawy podpalenia i gwałtu spod sądownictwa miejskiego i wiejskiego

+ gdy mieszczanin zranił szlachcica: nie przed sądem miejskim ale królewskim (od XVw.)

Skarga i pozew:

+ skarga (żałoba) - rozpoczynała proces.

+ pozew (citatio) - formalne wezwanie strony na rozprawę do sądu

• wykonywał to początkowo ustnie komornik sądowy z laską sędziego

• formy uprzywilejowane: z pierścieniem lub pieczęcią monarchy (okazywał pozwanemu) dla tych, którzy posiadali prawo nieodpowiednie przed sąd władcy

• od XII w. pozew pisemny zaopatrzony w pieczęć książęcą (królewską) lub sądu

• Statut KW: pozew pisemny właściwy dla szlachty osiadłej (obowiązkowy od XV w.)

• pozew ustny wobec szlachty od XVw. : co do zasady jako nagana szlachectwa , wyjątki: pozywanie obecnego na dworze/rozprawie sądowej przed sąd (królewski jeśli na dworze), w procesie z licowaniem (gdy podjerzane3go ujęto z licem-dowodem rzeczowym)

• od XIV konieczna treść procesu (inaczej niesprawność <-uchylono to na początku XVI w.)

• potem wystawiano go w 2 egzemplarzach (1 dla powoda, 1 pozwanego), doręczał woźny + świadkowie, potem woźny skladał relację do ksiąg sądowych (dowód zlożenia pozwu)

• warunkiem rozprawy wciągnięcie pozwu do osobnej księgi -regestru (wokandy)

• pozew ustny: szlachta gołota, plebs :P , sądy miejskie, wiejskie

• od 1543 (konst. o równouprawnienu j. polskiego obok łaciny) pisano częściej po polsku

Terminy i odroczenia , dylacje

+ termin (tzw. rok) - wyznaczony w pozwie, na który pozwany miał się zgłosić

+ odroczenie (dylacja) - gdy wystąpiła usprawiedliwiona nieobecność (uwięzienie, zajęcia

publiczne, choroba, sprawa „o większe” w tym samym czasie)

-1 termin odraczany przez posłańca w wyp. lekkiej choroby

-2 terminy (1 na sądzie wiecowym) odraczane przez chorobę obłożną (chory wzywał

księdza i spowiadał się, ksiądz potem przysięgał. Statust warcki wprowadził przysięgę

własną strony z współprzysiężnikami)

- list inhibicyjny

- XVI w.-systematyzacja dylacji: zwyczajne (ustawowo, bez pozwolenia sądu, możliwe 4 na

proces), nadzwyczajne (za zgodą sądu lub na podst. decyzji sądu)

+ niestanne - kara sądowa jeśli pozwany nie stawiał się na 1 i 2 roku bez usprawiedliwienia

+ rok (termin) zawity - nie można było odłożyć, bo inaczej upadało się w sprawie; Formula

Processus prowadziła 2 termin jako zawity, w wypadku np. zabójstwa szlachcica nawet 1! )

+ powód jeśli nie stawił się na 1 terminie przegrywał od razu, w prawie miejskim: nie powodowału upadku w sprawie, tylko utratę terminu + zwrot kosztów dla pozwanego, później też w prawie ziemskim (niestanne i możliwość 2x pozwania)

Rozprawa:

+ rano (Statuty KW), żeby ludzie nie byli narąbani jak messerschmity :)

1. Powód stawia żądanie skargi ściśle wg pozwu

2. Na rozkaz sędziego: „Odpowiadaj” pozwany wyjaśniał (odpór, odpowiedź ->wtedy wwiązanie się w spór=litis contestatio) lub uznawał żądanie (wtedy od razu wyrok merytoryczny)

3. Pozwany przed litis contestatio mógł zasłonić się ekscepcjami (Statuty KW: peremptoryjne, powodowały oddalenie pozwu, np. przedawnienie ; ekscepcja fatalia iuris - gdy powód nie pilnował sprawy przez rok i 6 tygodni = zwisało mu to:P ; dylatoryjne = odroczenie sprawy - niewłaściwość sądu ze względu na stan, ograniczenie zdolności procesowej stron)

4. po załatwieniu ekscepcji: meritum sprawy - przedstawienie ustne swego stanowiska, ze względu na kontradyktoryjność przedłużało się, do przywilejów nieszawskich, kiedy to...

5. ... ograniczono liczbę wywodów stron do żałoby powoda i odeprzy (repliki) pozwanego, potem inicjatywę miał sędzia

+ Od XVI w. trzy stadia procesu ziemskiego; rozstrzyganie dylacji i akcesoriów (spraw ubocznych, załatwiane wyrokami tzw. przedstanowczymi i mógł być - jeśli dotyczył spr. Głównej - zaskarżony do wyższej instancji - rozwlekłość w czasie)

+ w prawie miejskim większy formalizm, np. instytucja gwaru , mógł o niego wystąpić pozwany, po jego udzieleniu powód nie mógł zmienić skargi ani przytaczać nowych dowodów, obowiązywał się zastępować pozwanego w sporach o rzecz-przedmiot procesu z osobami 3. (k. XVIw. zanikał)

Bliższość do dowodu:

+ przeciwdowód niedopuszczalny, chyba, że przeciwna strona upadła w dowodzie

+ od XIII w. „lepszość w dowodzie” -> pierwszeństwo miała strona, która miała lepszy dowód

+ pierwszeństwo miała osoba wyższego stanu

+ szlachcic miał pierwszeństwo jeśli cieszył się dobrą sławą

+ przy równej pozycji i równych dowodach -> zwykle pierwszeństwo pozwanego

+ formalna teoria dowodów -> ustawowe określenie bliższości i „lepszości” dowodów

Środki dowodowe:

1. przysięga - dowód samodzielny (krzywoprzysięstwo=kara boża), oczyszczająca / oskarżająca,

formalny i uroczysty charakter ; rota przysięgi ustalana osobno dla każdej sprawy zgodnie z

treścią pozwu, niesprawność (czyli pomyłka, np. potyczel - w wysłowieniu się) w przysiędze =

upadek w dowodzie, później dawano 3 próby ;) , osoby szanowane (biskupi, pan w sporze z

chłopem)-> zwolnione od pzysięgi-> zamiast tego uroczyste przyrzeczenie o mówieniu prawdy

2. współprzysiężnicy - w sprawach większej wagi, współprzysiężnicy (tylko ludzie dobrej sławy, od 2-12) przysięgali razem z pozwanym (nie co do faktów, ale prawdomówności pozwanego)

3. ordalia (sądy boże) - w XI -XIII w. w sprawach karnych (próba wody zimnej, gorącej, pojedynek sądowy, próba żelaza), przeprowadzały w zasadzie sąd książęcy, kasztelański

4. wstecz - gdy cały przewód sądowy i wyrok były ustne, powołanie się jednej ze stron na fakt, że w tej sprawie zapadł już wyrok przed innym sądem (komornik musiał biegać tam i obczaić to, potem zeznawał) - zanikała w XIV-XV w. (wprowadzono księgi sądowe i brano wypis z nich)

5. świadkowie - świadectwo urzędowe - zeznania woźnych sądoawych (relacja do ksiąg sądowych), w prawie polskim mógłbyć (w braku innych świadków) wyklęty, nie mogła być natomiast świadkiem osoba nie ciesząca się dobrą sławą

6. dokument - rola tego dowodu wzrastała od XIII w. , był uważany za najlepszy dowód

+ w procesie karnym sądów szlacheckich: skrutynium - śledztwo rpzepraowadzane przez sąd z inicjatywy pokrzywdzonego lub instygatora (urzędnika), który sporządzał potem materiał dowodowy i przedstawiał sądowi.

+ ograniczone stosowanie w sądach szlacheckich tortur

+ proces wiejski XVI-XVIII w., sporadycznie w prawie ziemskim - rugi (z sądownictwa kościelnego) , specjalny urzędnik (rugownik) pytał każdego co kto w danej wsi przeskrobał i od razu wydawał wyroki.

Wyrok:

+ publiczne i ustne ogłoszenie wyroku (stanowczego, końcowego - nie przedstanowczego)

+ od XIII w. wydawanao na żądanie i koszt strony w formie pisemnej + pieczęć księcia i obecnych

na procesie asesorów (dostojników)

+ XIV w. - wyroki wpisywano do ksiąg (sentencjonarzy), stronom wydawano za opłatą wyciąg

z nich, sporządzany na podstawie ksiąg przez pisarza - dekret (wpisywany do księgi dekretów)

+ formy ustalenia wyroku prawomocnego: - klauzula (zobowiązanie przegranego do

„wieczystego milczenia”) albo zakład do zapłacenia w przypadku ponownego wszczęcia

sprawy), wydanie wyroku w solennej postaci dokumentu książącego.

+ po wyroku (też przedstanowczym) strona wygrywająca wnosiła na rzecz sędziego opłątę

(trzesne, potem pamiętne), przez co sędzia miał potem to w razie czego poświadczyć

+ kondemnata (w. zaoczny)-z rozwojem procesu zaocznego (kontumacyjnego; 2 rok zawity)

+ banicja procesowa (kondemnatka) - charakter kary za nieposłuszeństwo wobec sądu

(niestawiennictwo w sądzie), powodowała utratę zdolności procesowych

Środki odwoławcze:

• remisja - XIV-XVw. - sąd sam lub na wniosek strony mógł (ale nie musiał) przekazać sprawę wyższej instancji

• nagana sędziego - namiastka apelacji - stroan niezadowlona z wyroku lub postępowania pozywałą sędziego, że sądził niesprawiedliwie , sędzia naganiony musiał wstrzymać się od prowadzenia spraw + ropoczęcie nowego procesu (bliższość do dowodu po stronie sędziego), potem aby zmniejszyć ilość nagan wprowadzono zakład (kocz, koc) płacony początkowo w futrach zwierzęcych - płaciła ta strona, która przegrała naganę. Jeśli sędzia nagananiony przegrał - wyrok był uchylony, sędzia tracił urząd i zwracał kocz, jeśli wygrał to dostawał kocz i wyrok się uprawomacniał

• apelacja - początake XVI w. w miastach i prawie kanonicznym, potem też w prawie ziemskim (Formula Processus 1523), dopuszczalna w zasadzie tylko przeciw wyrokom stanowczym , po utworzeniu Trybunału Koronnego to on był sądem apelacyjnym od sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich) , w sądach wiejskich w królewszczyzanach chłopi odwoływali się od ławy do sądu zamkowego, a potem do referendarskiego , w dobrach prywatnych odwołanie do sądu pana - ostatnia instancja

• mocja (1538) - po początkowym uchyleniu nagany przywrócono ją, tylko nie powodowała utraty czci i urzędu przez sędziego, a jedynie zwrot koczu i zapłatę kary prywatnej na rzecz naganiającego. Przeciw sędziemu grodzkiemu do sądu sejmowego, przeciw ziemskim i podkomorzemu - przed TK . Mocja utrzymała się aż do upadku szlacheckiej RP

• gravamen - środek mający na celu zapobiegać nadużyciom sędziego, który wzbraniał się przed przyjęciem apelacji, nagany, potem mocji (pozywano go przed sąd wyższej instancji)

• wznowienie procesu - nadzwyczajny środek prawny - tylko w razie znalezienia nowych dowodów lub skasowania wyroku przez dekret nowego kompletu Trybunału (od 1726) - te kasacje prowadziły do przedłużania się procesów , nadużyć i niepewności prawa

• male obtentum - „wyrok podstępnie uzyskany” - przeciwko sądowi zaocznemu, badano w tym wypadku okoliczności wydania wyroku, można go było uchylić i dać do ponownego rozpatrzenia

Postępowanie w sprawach karnych

+ recepcja zasad procesowych Caroliny (początkowo w prawie miejskim) --> postępowanie inkwizycyjne:

• pisemność (protokoły)

• nie przyjęła się tajność (gdzie indziej w Europie była)

• jawna i z reguły możliwość obrony

• wszczęcie postępowania: z własnej inicjatywy sąd lub na podstawie doniesienia

• skrutynium - w sądach szlacheckich, duża rola

+ inkwizycja generalna (I etap)

• ustalenie faktu popełnienia przestępstwa, okoliczności i domniemanego sprawcy

• śledztwo prowadzone prezez specjalnego urzędnika: instygatora

• ostateczna decyzja o rozpoczęciu rozprawy -> sąd (wtedy podejrzany do pierdla)

+ inkwizycja specjalna (II etap)

• celem uzyskanie przyznania się do winy („confessio est regina probationum - przyznanie jest królową dowodów”)

• stosowano tortury

+ tortury:

• szlachta osiadła, patrycjusze miejscy, urzędnicy, osoby z tytułem doktora, dzieci, starcy i kobiety brzemienne - tylko w najcięższych przestępstwach

• okoliczności uzasadniające stosowanie tortur: próba ucieczki, pochwalanie przez niego popełnionego przestępstwa, znalezienie u niego dowodów rzeczowych lub udowodnienie, że je ukrył/sprzedał, utrzzymywanie przez niego kontaktów ze złoczyńcami, itd.

• Oskarżony najpierw miał być skłaniany do dobrowolnym zeznań, potem grożenie torturami, pokazanie narzędzi tortur, obnażanie i związanie, posadzenie na miejscu przeznaczonym do tortur i w końcu same tortury, mogły być 3x powtarzane

• Jeśli oskarżony się przyznał (konfesata), to musiał potwierdzić przy pełnym składzie sędziów, jeśli wtedy nie potwierdził to powtórnie na tortury

• najpopularniejsze: wyciaganie stawów

• Wielu pisarzy odrodzenia (np. Bartłomiej Groicki, Jędrzej Kitowicz), występowało przeciw nadużywaniu tortur

+ułaskawienie i łagodzenie kary

- prawo ziemskie -> tendencja do ograniczana łaski królewskiej w odniesieniu do szlachty (1538- konstytucja zakazująca królowi ułaskawiać skazańców zasądzonych na wieżę dolną w zabójstwie między szlachtą) , prawo łaski w stosunku do szlachty przeszło na sejm

• prawo magdeburskie - nie znało ułaskawienia/złagodzenia , mimo to w praktyce miejskiej/ wiejskiej (w interesie pana=nie tracił rąk do pracy) - stosowane szeroko

• zwyczaj wypraszania od kary śmierci przez kobietę lub mężczyznę (rzadziej), która/y deklarował(a), że chce wstąpić w małżeństwo ze skazanym(ą)

• znano przypadku darowania życia w wyniku nieudanego 1 podejścia przez kata do wymierzenia kary :P (czasem nadużycia i korupcja wśród katów ;) )

• król zachował prawo łaski w miastach jako zwierzchni pan miasta

Postępowanie egezukcyjne

+ warunki wszczęcia: prawomocny, nieprzedawniony wyrok i jego niewykonanie (np. odmowa)

+ egzekucja osobista - początkowo szybka, zaraz po wydaniu wyroku (albo przegrywający dał rękojmię, że wykona wyrok), wg. Statutów KW jeśli nie dał rękojmi i nie wykonał -> wiązano i wydawano przed sąd wygranemu (wywarcie presji), potem fakultatywna w wypadku gdy majątkowa i nieruchomości nie starczyła

+ majątkowa (ciążenie, ciąża) - późniejsza, zastępowała powoli osobistą , przede wszystkim ruchomości (bydło i trzoda, potem inne)

+ egzekucja na dobrach nieruchomych - jeśli ruchomości nie zaspokoiły pretensji , wwiązanie sądowe w odpowiednią nieruchomość , od czasów Formula Processsus (1523) zastępowała w prawie ziemskim egzekucję majątkową, w XVI w. wyodrębniono 4 stadia:

• wysłanie woźnego + 2 świadków w celu wwiązania (intromisji), w wypadku odbicia wwiązania (niedopuszczenia do tego), zdawał relację (protest) do akt sądowych, strona zainteresowana wzywała przed sąd grodzki, ustanawiaono zakład potrójny (6x pretensja główna) i grożono nim w wypadku ponownego odbicia

• ponowna próba wwiązania, jeśli nie to płacił zakład ( ½ dla sądu, ½ dla strony) i zarządzał rumację (wwiązania siłą strony, choć najpierw była próba bez użycia siły i tylko zagrożenie banicją, jeśli nie dopuści)

• dokonanie rumacji bez użycia siły, jak nie to na specjalnym roku orzekano banicję i...

• dokonywano rumacji siłą (zajazd, starosta zwoływał szlachtę regionu na pospolite ruszenie)

+ na przełomie XVII/XVIII upowszechnienie się samopomocy przy zajazdach (rumacji) -> słabość sądownictwa

+ komornik, woźny - urzędnicy sądowi, którzy dokonywali egzekucji

+ XIV-XV w. wydłużenie postępowania przez wprowadzenie zamiast przymusu kar pieniężnych za niedopuszczenie do wwiązania czy ciąży

Procesy specjalne i inne:

+ postępowanie polubowne (jednanie): z zakreu prawa prywatnego lub o przestępstwo prywatne mogła być umorzona przez ugodę stron (w każdym czasie)

+ graniczny - przed sądem pokomorskim, wnoszono skargę do sądu ziemskiego, gdzie przyznawano aktorat (pierwszeństwo w dowodzie powodowi) - na tej podstawie sąd podkomorski ustalał granice dóbr i znaki graniczne

+ o zbiegłych poddanych - zakazano zbiegów bez pozwolenia władcy ziemii (usuwano samopomoc), proces przed księciem na wiecu - udowadnianie swych praw do danego gościa zaprzysięgając je samosiódm , z dóbr książęcych uproszczona procedura -> wysłanie pisma o zwrot zbiega lub pełnomocnika-windykatora (bez procesu), w wypadku kmieci (czynszowników) - pozostawiając ziemię tracili ją na rzecz pana (odbieżanie), pan mógł dowodzić swych wierzytelności przed sądem, Statut Warcki: 4x musiał wezwać do powrotu, zanim osadził innego / w procesach tych nie biegła niedawność

- od Fomula Processus (1523) zmienił się w proces windykacyjny między dawnym a nowym panem (poddany tylko przedmiotem sporu)

+ proces o czary (największe znaczenie na ziemiach pn.-zach. RP)

• pod wpływem „Młota na czarownice” (1614)

• wszczynano z oskarżenia albo wskazaniu w przesłuchaniu przez już oskarżoną osobę

• poddawano torturom (nie było max. 3x, tylko aż do przyznania się) lub pławieniu (~ jak próba zimnej wody we wczesnych średniowieczu)

• umieszczano je w czasie procesu w beczce czarownic lub na kłodach (aby nie stykały się z ziemią, z której wg wierzeń czerpały moc)

• w XVIII w. obaj Augustowie (II i III) wydawali reskrypty zabraniające procesów o czary - bezskutecznie

+ proces o mordy rytualne

• oskarżano Żydów o to często (że niby mordowali chrześcijańskie dzieci dla ich krwi do macy)

• w XVI w. Zygmunt Augus i Batory nakazali kierować te sprawy pod sąd królewski (i tak były dalej w zwykłych, gdzie karano spaleniem żywcem najczęściej)

Główne linie prawa sądowego od XVI do połowy XVIII w.

• prawo miejskie: odchodzenie od magdeburskiego pierwowzoru

• ziemskie i miejskie: brak kodyfikacji --> rosnący autorytet literatury prawniczej

• wpływ prawa rzymskiego: większy w miastach, znikomy w prawie ziemskim (np. Statut Litewski III i Korektura Pruska)

• wpływ prawa rzymsko-kanonicznego (Formula Processus 1523) -odchodznie od formalizmu

• recepcja CCC (prewencja ogólna, tortury)

Prawo i sąd pod zaborami (3 płaszczyzny - admin, cywil, karne)

we wszystkich dzielnicach utrzymały się wpływy prawa polskiego, np. rozpatrywanie wg praw dawnej RP spraw majątkowych i spadkowych (kiedy spór zapoczątkowany był przed 1795), wspólnot wiejskich, służebności, dzierżawy wieczystej lub subsydiarnie

I PRAWO CYWILNE

1. recepcja KN w Polsce

• następowała w KP oraz w okresie 1815-46 w WMK

• wprowadzenie do KW na mocy art 69 konstytucji KW

• Opór szlachty (dobra ziemskie uznane zostałyby za zadłużone przy skutecznej egzekucji :P), Kościoła (laickie małżeństwa), szlachta ziemiańska i niektórzy sędziowie przy stosowaniu prawa starali się paraliżować normy KN

• Minister sprawiedliwości Feliks Łubieński - najpierw przeciwnik, potem zwolennik KN

• Sprytna szlachta podciągała pańszczyznę pod dzierżawę gruntu w zamian za pracę, co było sprzeczne z założeniami kodeksu i epoki liberalizmu (zapłata powinna być pieniężna), dopiero ukaz carski z 1861 zakazał pańszczyzny w Królestwie

• 1818 - uchwalenie przez sejm Królestwa prawa hipotecznego w miejsce przepisów KN

• 1825 - zmiana prawa hipotecznego z 1818 + wprowadzenie KCKP w miejsce przepisów KN o prawie osobowym, rodzinnym i umowie przedślubnej - autorem Antoni Wyczechowski, przywrócenie wyłączności kościelnej formy zawierania małżeństwa

• 1836 - sprawy małżeńskie -> wyłączna jurysdykcja sądów duchownych 4 uznanych wyznań (rzym-kat, gre-kat, prawosławnego, protestanckiego) - ze Zwodu Praw (ruskiego)

1. PC w zaborze pruskim

• 1794 Landrecht Pruski (feudalno-burżuazyjny)

własnośc, itd.

• własność pełna (kapitalistyczna) i podzielona

• coraz więcej zmian dogodnych dla kapitalizmu

równość

• nierówność wobec prawa na podstawie zróżnicowania stanowego

• wkrótce tendencje unifikacyjne (Landrecht dopuszczał swą subsydiarność w wypadku istnienia norm lokalnych) oraz egalitarne

• wprowadzenie równości formalnej w 1807 r.

prawo małżeńskie i rodzinne:

• upośledzenie dzieci pozamałżeńskich

• pierwiastki wyznaniowe w prawie rodzinnym

• przewaga mężczyzny w rodzinie

• ograniczenie swobody testowania

- zniesiono przeszkody stanowe w 1869 r. , wprowadzono obowiązującą świecką formę

małżeństwa w 1874

obowiązywał do 1900 r., od tego roku BGB (niemiecki), projekt ukończony w 1896

• liberalny: pełna własność prywatna, swoboda umów i testowania, kauczukowe normy

• anachronizmy: uprzywilejowana pozycja mężczyzn, upośledzenie dzieci nieślubnych

1. PC w zaborze austriackim

• ABGB zwana w polsce „Powszechną księgą praw cywilnych” (1811) (feudalno-mieszczański)

• Liberalny: swoboda umów, formalna równość wobec prawa, własność kapitalistyczna

• Anachronizmy prawa m.in. rodzinnego: upośledzenie kobiet, czynniki wyznaniowe (m.in. ograniczenie praw wyznawców niektórych religii, np. mozaizmu, wyznaniowa forma małżeństwa), ograniczenie swobody testowania, dominująca pozycja męża,

• 3 nowele z ważnymi poprawkami: 1914,1915,1916 opracowane m.in. przy udziale Polaków (F.Zolla, S.Wróblewskiego, E.Tilla i innych)

• dożywocie i wymowa (użytkowanie dóbr darowanych aż do śmierci, wymówienie sobie dożywotniego utrzymania): jedyne rdzennie polska instytucje, która weszła do ABGB (zwrócił na nie uwagę sąd szlachecki w Tarnowie podczas prac kodyfikacyjnych)

Zasady ogólne PC

1. nienaruszalności własnośći prywatnej

2. równości podmiotów (ograniczona m.in. przez nierównouprawnienie płci)

3. swoboda umów

4. bezpieczeństwa obrotu (lex retro non agit, pacta sunt servanda, rozwój abstrakcyjnych czynności prawnych, np. weksli,czeków, instytucja ksiąg wieczystych)

5. harmonijnego współżycia - wskazywała określony kierunek interpretacji prawa przez sądy, wprowadzała w tym celu pojęcia wartościujące (np. dobre obyczaje itd., klauzula rebus sic stantibus (ograniczała obowiązku stron do stanu, w którym stosunki faktycznie istniejące w chwili zawarcia umowy nie ulehgły zmianie)

Hipoteka i prawo hipoteczne

Prawo hipoteczne - obejmuje przepisy dotyczące rzeczowego zabezpieczenia wierzytelności pieniężnej na nieruchomości (jako dział PC)

• KN został zmieniony dwukrotnie (1818, 1825) , bo nie był najlepszy w dziedzinie hipoteki ;)

• Każda nieruchomość posiada księgę wieczystą, składającą się z: księgi umów, zbioru dokumentów i wykazu hipotecznego

• Zasady polskiego prawa hipotecznego: jawności materialnej (wszystkie operacje jedynie przez wpis do księgi), publicznej wiary (treść księgi = prawda), zwierzchność hipoteczna (zatwierdzenie każego aktu wpisywanego do ksiąg przez zwierzchność hipoteczną - dział sądu), legalność hipoteczna (prawidłowość czynności - podstawy wpisu), od 1818: - szczegółowość (obciążanie konkretnej, ściśle określonej nieruchomości) , pierwszeństwa hipotecznego (prior tempore, potior iure), niepodzielność wierzytelności (ew. podział majątku dłużnika nie wpłynie na uprawnienia wierzyciela)

• Prawo zastawu mogło być: umowne , sądowe, ustawowe (zależnie od sposobu ustanowienia)

• W miastach stały się obowiązkowe księgi hipoteczne dla nieruchomości, na wsiach fakultatywne (w zaborze austriackim próbowano wprowadzić księgi gruntowe nieruchomości wiejskich, ale bez efektu, dopiero po austriackiej ustawie hipotecznej 1871 , jednak w końcu ugięto się przed chłopami i brak wpisu do ksiąg nie równał się nieważności

• Sprawdzaniem umów zajmowali się notariusze

Prawo handlowe i gospodarcze:

+ 1809 - KW code de commerce (francuski) z 1807 r.

+ zmiany konieczne przez rozwój transakcji papierami wartościowymi (giełda w Warszawie 1817) i przepisy dotyczące prowadzenia ksiąg handlowych (1825)

+ późniejsze zmiany w drodze praktyki i w doktrynie.

+ później za najelszpą ustawę handlową z pańśtw zaborczych uważano HGB (niemiecki kodeks handlowy) z 1897, obowiązujący razem z BGB od 1.01.1900

+ ogólne zasady KH: bezpieczeństwo obrotu, zdolność przystosowania norm do potrzeb bieżących transakcji handlowych, swodoba umów, zasada jawności, samodzielność zawodu handlowego (oddzielenie majątku firmy od przedsiębiorcy)

+prawo gospodarcze: konflikt między liberalizmem a interwencjonizmem

+ ogólne zasady PG: wolnej konkurencji , wolnośći przemysłowej (każdy może ;), proklamowana w ustawie pruskiej 1845, niemieckiej, austriackiej (obie 1869), rosyjskiej ustawie podatkowej 1869, system koncesji (uzależnianie przedsiębiorców od władzy państwowej, sprzeczne z zasadą wolności przemysłowej)

+ dopuszczono potem do zakładania karteli.

+smorząd gospodarczy: izby przemsyłowo-handlowe, rolnicze (Prusuy 1849, 1897, Austria 1898), na terenach ruskich: Komitet Handlu i Rzemiosła, Zgromadzenia Kupców, Komitety Giełdowe

Prawo pracy

Podstawowe zasady:

• równość stron (formalna)

• zapłaty za usługi (tygodniowo/miesięcznie)

• pracę kończył upływ czasu (zaznaczony w umowie) lub wymówienie (z konsekwencjami ustawowymi - odprawa itd.)

• pracownik miał spełniać obowiązku sumiennie (jeśli pracownik wykazywał złą wolę, oczywistą nieumiejętność, niestosowne zachowanie, pracodawca mógł go wywalić bez wymówienia i vice versa, tzn. wystąpienie tych przesłanek u pracodawcy (+ jeszcze brak wypłacania pensji) -> pracownik mógł odejść bez okresu wymówienia, który winien normalnie zachować)

• pracodawca nie mógł żądać od pracownika innych czynności niż te w umowie

PP w KP

• utrzymano organizację cechową, choć nieco ją zreorganizowano

• tępienie strajków i represja wobec strajkujących (np. chłosty w Łodzi)

• górnictwo zawodowe: ubezpieczenia - kasy brackie (organizacje samopomocy): bezpłatne leczenie, leki, zasiłki chorobowe, zapomogi pośmiertne / czas pracy: 12h, możliwość zatrudniania młodocianych / zmiany na lepsze: 1871 - powołanie Korpusu Górniczego - dużo przywilejów dla górników przedsiębiorstw państwowych

PP w zaborze pruskim

• rozwój gospodarki przemysłowej i rolnej -> rozwój PP

• długo przymus pracy (ustawy z połowy XIX w, KK z 1870)

• wolność umów o pracę - ordynacje przemysłowe i BGB

• od 1891: zakazana praca w niedzielę i święta

• regulaminy pracy, układy taryfowe (w nich zapisy o karach pieniężnych dla pracowników) - ograniczały swobodę umów, od 1897 były pod nadzorem państwa

• kształtowała się ochrona pracy młodocianych i kobiet (zakaz zatrudniania dzieci poniżel 9 lat [1839], zakaz nocnej pracy młodocianych, kobiety nie mogły być zatrudniane do szkodliwej dla zdrowia lub moralności pracy [1869] i przez dłuższy niż 11 h dziennie czas [1891] )

• inspektorzy pracy (od połowy XIX w.)

• urzędnicy: na podstawie nominacji, nie umowy, więc nie podpadali pod PP, tylko pod normy z pragmatyk służbowych (obowiązki,uprawnienia) i Landrechtu Pruskiego 1794

• ustawodawstwo socjalne Bismarcka (przeciw socjalistom): ubezpieczenie chrobowe (1883), ubezpieczenie od wypadków przy pracy (1884), ubezpieczenie na wypadek inwalidztwa i na starość (1889)

+ w innych zaborach sprawa miała się podobnie (ale w Prusach i Rosji odrębności i

opóźnienia z racji absolutuystyczno-policyjnego charakteru tych państw)

• w Austrii i Prusach (W Rosji po 1906) prawo do zrzeszania się w związki pracowników

• tendencja do ograniczania zatrudnienia dzieci i skracania dnia pracy

II prawo administracyjne

+ feudalizm -> mały rozwój adminu, państwa oświeconego absolutyzmu - duży rozwój,

jednak dopireo XIX wiek to regulacja prawna działań adminu

+ zasady: legalności (rozwój sądownictwa administracyjnego) , odpowiedzialności urzędnika i państwa za szkody wyrządzone obywatelom podczas wyk. funkcji państwowej

+ organiazacja administracji: ścieranie się tendencji:

• centralizacji / decentralizacji

• koncentracji (skupianie decyzji w 1 rękach) / dekoncentracji

• kolegialność / kierownictwo 1osobowe

+ stosunek administracji do biurokracji: dawniej to drugie, nie było negatywnym

określeniem, dzisiaj jest i świadczy o złym funkcjonowaniu administracji

+ zakres prawa administracyjnego:

• prawo o ustroju organów administracji

• XX w.: postępowanie administracyjne

• Prawo materialne (reglamentujące różne dziedziny życia)

+ koncepcja „państwa prawa” - uznanie podziału prawa, poszanowanie praw i wolności

obywatelskich (Prusy, Austria XIX w.) -> gwarancjami m.in odpowiedzialność

konstytucyjna i sądownictwo administracyjne (praktycznie prawo administracjne służyło

realizacji idei „państwa prawa”), oparte na hierarchii norm,

+sądownictwo administracyjne:

• rozpatrywanie skarg obywateli na sprzeczne z normami wyższego rzędu decyzje administracyjne (wymagano z reguły, by został wyczerpany tok instancji w postępowaniu admin)

• w Prusach najwcześniej utworzono sądy admin- 1872-1883, 3 instancje (najwyższa instancja to Najwyższy Trybunał Admin. w Berlinie)

• w Austrii 1875 (1 instancja - Trybunał Administracyjny)

• w Rosji funkcje najwyższej instancji sądu admin sprawował Senat Rządzący (stojący na czele sądownictwa rosyjskiego)

III PRAWO KARNE

+ ogólne zasady (stopniowo wprowadzane, nie wszędzie równo - najgorzej w KP):

• utylitaryzm, racjonalizm, laicyzacja

• równość formalna (likwidacja stanów)

• formalna definicja przestępstwa (legalizm-nullum crimen, nulla poena sine lege anteriori)

• przebudowa systemu i katalogu kar

• nowy układ hierarchii dóbr chronionych represją (na czele dobra jednostki)

+ Prusy

• Landrecht 1794 - feudalne tendencje, kazuistyka, surowość kar, proces inkwizycyjny proces bez tortur)

• Nowy kodeks karny 1851 + nowelizacje (złagodzenie represji karnej)

• Kodeks karny ogólnoniemiecki 1871 - wpływ szkoły socjologicznej (Franciszek Liszt - społeczne pobudki przestępstwa i takie pierdoły), pozytywizmu

• Dużo ograniczeń praw obywateli i łamania konstytucji przez ustawodawstwo szczegółowe („przepisy wyjątkowe przeciw socjalistom” 1878 i 1885, ustawa prasowa 1874 , pruska ustawa leśna 1878 - kary za zbieranie szyszek itd :P ,nowością kara za kradzież prądu 1909)

+ Austria

• Josephina 1787 - ograniczenie stosowania kary śmierci

• ogólnopaństwowy KK 1803 (wzorem zachodniogalicyjski KK 1796): odejście od kazuistyki, wysoka technika prawnicza

• kodeks karny 1852 (niewielka przeróbka tego z 1803 r.), łagodzony przez ustawy konstytucyjne 1867 (zniesienie kary chłosty 1867, zakaz koalicji 1870)

• ustawy specjalne: ustawa prasowa (1862) nowelizowana parę razy, o włóczęgach (1873)

+KW i KP

- proklamowano przywrócenie dawnego prawa polskiego (z modyfikacjami 1809),

prawo pruskie subsydiarnie

- 1810 - dekret królewski wprowadzał podział na zbrodnie, występki i wykroczenia

+ 1818 - KKKP - (Kodeks Karzący dla Królestwa Polskiego)

• formalna równość wobec prawa

• nullum crimen sine lege

• wina podstawą odpowiedzialności

• ograniczenie kary śmierci do 7 najgorszych kazuistycznych przestępstw

• rozbudowano kary pozbawienia wolności (więzienie warowne lub lżejsze cieżkie)

• instytucja śmierci cywilnej - utraty wszelkich praw osobistych (w to miejsce ograniczanie praw) (z KN), zniesiona już w 1825

• humanitaryzm: dom poprawy (do 3 lat) , areszt , instrukcja o więziennictwie (1823) - łagodziła kodeks (wpływ Fryderyka hr. Skarbka - referendarza Rady Stanu Królestwa)

• prawo karne wojskowe: najpierw wg surowych przepisów francuskich (z cz. Legionów), potem KKW Królestwa (1815) - jawność, ustność ,bezpośredniość, szybkość, surowość

+ 1847 - KKGiP (Kodeks kar głównych i poprawczych)

• wzorowany na ruskim kodeksie o tej samej nazwie, wydanym w 1845

• był 2x mniej obszerny (1221 arykułów zamiast 2441)

• oba były dziełem komisji, w której działał Polak Romuald Hube (pro-ruski), autor „Ogólnych zasad nauki prawa karnego” (kara: prewencja generalna + indywidualna, sprawiedliwy odwet społeczeństwa) - w praktyce odchodził od tego

• anachronizmy: kazuistyczny: 11 rodzajów kar + każda dzieliła się na stopnie, kary cielesne

• czynniki wyznaniowe: różnicowanie dla sprawców przestępstw w zależnośći od wyznania (!), kary o charakterze religijnym - pokuta kościelna, brak pogrzebu samobójcy

• nowość: obowiązek alimentacji niezamożnej matki i nieślubnego dziecka przez ojca

• 1863 - zniesienie kar cielesnych

• 1874 - seria ustaw szczegółowych (o buntach i tajnych związkach 1874, środkach ochrony spokoju państwowego i publicznego 1881 itd.) - znowu zwiększenie represji

• stan wyjątkowy - mógł być wprowadzany w określonej cz. Cesarstwa przez RM

• zsyłki - zasądzano nawet w drodze administracyjnej

• przekazanie jurysdykcji w sprawach politycznych sądom wojskowym

+ 1876 kodeks karny rosyjski z 1866 znowelizowany częściowo w 1885

• obowiązywał do końca zaborów

• skomplikowany system kar (podział na kryminalne i poprawcze) - głównie zsyłki na Sybir albo Kaukaz - czasowe lub dożywotnie, kara śmierci, więzienie i areszt (mało)

+ 1864 ustawa o postępowaniu karnym (pewne cechy postępowe, jednak ograniczone stosowanie w KP)

+ 1903 Kodeks Tagancewa (humanitaryzm, jednak cz. szczegółowa jako nazbyt łagodna nie została wprowadzona w KP, wszedł w życie dopiero na mocy dekrety niemieckiej wladzy okupacyjnej w 1915)

+ represja karna w zaborze ruskim

• mnóstwo zsyłek na Sybir, Kaukaz (najwięcej po powstaniach)

• w okresie rewolucji 1905-06 zaostrzona represja w sprawach politycznych: wiele kar śmierci i zsyłek do rosyjskich więzień (Kriesty w Petersburgu, centralne więzienei w Orle)

• na Litwie w okresie Powstania Styczniowego i po nim dużo ludzi wybił gen.-gubernator Michaił Murawiow „Wieszatiel” (wiadomo od czego ksywa...)

+ słynni polscy karniści 2 połowy XIX i 1 połowy XX w: Stanisław Budziński („Wykład porównawczy, obejmujący na szerszym tle Europy zarówno część ogólną, jak szczegółową”) , Walenty Miklaszewski (obaj ze szkoły klasycznej), Edmund Krzymuski , Leon Petrażycki (przeciwnik szkoły socjologicznej, autor koncepcji psychologicznej), Juliusz Makarewicz (szkoła socjologiczna) + goście od Komisji Kodyfikacyjnej - wymienieni za chwilę ;)

IV Sąd i proces

+ czynnik społeczny w orzekaniu:

• popularny w Europie od czasów WRF

• w KW i KP nie wszedł w życie mimo prób (choć wprowadzono sądy przysięgłych w Rosji w 1864, ale wkrótce pozbawiono jurysdykcji w sprawach politycznych)

• w KP wprowadzono po 1864 r. sądy gminne (obieralni sędziowie i ławnicy zatwierdzani prezz władze), opierały się na prawie zwyczjowym / rady familijne (sprawujące pod przewodnictwem sędziego opiekę - osoby majętne)

• wprowadzono je w Niemczech (skłaniano się głównie w stronę sądów ławniczych, bo przysięgłym zarzucano brak kompetencji) i Austrii (1869) -> były więc w zaborze pruskim i Galicji

+procedury:

• gwarancje procesowe

• wzmożone poszukiwanie prawdy materialnej (obiektywnej)

• rozdział procesu karnego i cywilnego

• niezawisłość sądu od czynników zewnętrznych

• równouprawnienie stron procesowych (w postępowaniu karnym dominująca rola oskarżyciela)

• postępowanie zgodne z normami proceduralnymi (mniejsza arbitralność)

• instytucje apelacji / kasacji

+ procedury niemieckie (cywilna / karna) ( 1877) - jawność, kontradyktoryjnoć, prawda materialna (oparta na materiale dowodowym stron-cywil ; zasada oficjalno-śledcza: możliwość zbierania dowodów przez sąd- sprawy małżeńskie, ścisła zasada śledcza - karne)

+ procedury rosyjskie (1864)

• W KP wprowadzone w 1876 przy okazji reformy wymiaru sprawiedliwości na wzór ruski (też wprowadzenie jęz. ruskiego jako urzędowy + ruscy sędziowie i urzędnicy)

• Zerwano z postępowaniem inkwizycyjnym

• Proces karny był mieszany (skargowo - śledczy): 2 etapy śledztwa - dochodzenie policyjne + śledztwo pod nadzorem prokuratury

• Początkowa liberalizacja, potem zaostrzenie postępowania w dobie rewolucji: 1905-utworzenie specjalnych komitetów o uprawnieniu do karania na kolejach 1906 - specjalne sądy wojenno-polowe na ziemiach w stanie wojennym (brak odwołania, doraźne postępowanie, wyrok w ciągu 1 doby)

+ procedury austriackie (1873 karna , 1895 cywilna)

• karny: ustny, jawny, swobodna ocena dowodów, mieszany

• cywilny: ograniczona zasada kontardyktoryjności (metoda instrukcyjna-sędzia trochę kierował ;) ), połączenie ustności z pisemnością, swobodna ocena dowodów

+ adwokatura

• dużo skurczybyków - zwłaszcza w Galicji i KP

• w KP podział na adwokatów przysięgłych (wyższe wykształcenie + 5 lat praktyki prawniczej/ urzędniczej) i obrońców sądowych (tylko zdany egzamin z praktycznej znajomości prawa - nie mogli występować przed wyższymi instancjami)

• w Europie wprowadzono organizację korporacyjną (izby adwokackie), w KP nie, za to nadzór sądów ruskich

• wielu prawników starało się bronić Polaków w sprawach politycznych -> Koło Obrońców Politycznych (1905, Stanisław Patek - prawnik, dyplomata)

• znani obrońcy polityczni: Leon Berenson, Stasiu Bukowiecki, od 1919 I prezes Prokuratorii Generalnej Gienek Śmiarowski

• 1905 r. utworzenie Związku Adwokatury Polskiej (na celu obrona praw narodu polskiego)

• 1915 - powstanie pierwszego samorządu adwokatów królestwa pod okupacją niemiecką- Delegacji Adwokatury Warszawskie

V ORGANIZACJA WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI W II RP

Struktura organów wymiaru sprawiedliwości

+ konstytucja marcowa : niezawisłe sądy

+ konstytucja kwietniowa : sądy jako organy państwowe pod zwierzchnictwem prezydenta,

elimicnacja czynnika społecznego z orzekania

+ sądy powszechne (wszystkie sprawy karne i cywilne) / szczególne (wosjkowe, pracy, wyznaniowe, TS, Trybunał Kompetencyjny , Najwyższy Trybunał Administracyjny)

+ funkcje pomocnicze: prokuratura , Prokuratoria Generalna, adwokatura , notariat

Zasady przewodnie sądownictwa:

a) niezawisłości sędziów - podlegają tylko ustawom, wyork nie może być zmieniony przez władzę wyk/ust. Gwarancje: zakaz usuwania i przenoszenia sędziów, immunitet sędziowski

• 1928 - prawo o ustroju sądów powszechnych podważało niektóre gwarancje, pozwolenie na przenoszenie do innego miejsca lub w stan spoczynku

• 1932 - rozporządzenie prezydenta zawiesza nieusuwalność sędziów (przed procesem brzeskim)

b) nominacji sędziów: konstytucja marcowa -zasada nominacji (przezydent, sędziów grodzkich do

1930 minister sprawiedliwości), z wyj. Sędziów pokoju - wybierani przez ludność.

c) wyłącznej kompetencji sądów w sprawach wymiaru sprawiedliwości: odstępstwa -

przekazanie rozpatrywania wykroczeń administracji, 1934 rozporządzenie prezydenta

przekazujące kierowanie przestępców politycznych do obozu w Berezie Kartuskiej adminowi

d) udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości - kontrowersyjna, sędziowie

pokoju, sędziowie ławnicy w sądach przysięgłych, pracy, handlowych (KM), w KK nic

o czynnku społecznym --> 1938 likwidacja sądów przysięgłych, koniec sędziów pokoju

e) wyłączenia z kompetencji sądów uprawnienia do badania legalności ustaw

f) hierarchiczno-instancyjnej budowy sądownictwa

Sądy powszechne

+ pierwsze lata po I WŚ: powołąnie SN i sądów okręgowych i apelacyjnych

+ 1928 - unifikacja sądownictwa

+ sądy grodzkie - orzekały 1osobowo, drobne sprawy cywil/karne, pomoc dla innych sądów

+ sądy okręgowe - I instancja w ważniejszych sprawach karn/cywil, rozpatrywały odwołania od

grodzkich, kolegialne (3 os.)/ 1osobowe , dzieliły się na wydziały, miały być przy nich

utworzone dla orzekania o zbrodniach sądy przysięgłe, które działały jedynie w Galicji na podst.

przepisów austriackich: trybunał (2 sędziów, przewodniczący) + ława przysięgłych (12 osób,

orzekanie większością 2/3), zniesione w 1938 pod decyzji nie po myśli władzy

+ wydziały handlowe sądów okręgowych - skład: 1 sędzia okręgowy + 2 ławników mianowanych przez ministra sprawiedliwości (kandydatów zgłaszały izby handlowe)

+ jednoosobowe sądy dla nieletnich (powoływane przez ministra)

+ SN - najwyższa instancja sądów powszechnych, rozsrzyganie kasacji od orzeczeń II instancji i orzekał w niektórych sprawach (3 sędziów bądź skład zwiększony: 5,7, cała izba lub zgromadzenie ogólne), czuwał nad jednolitością orzecznictwa, dzielił się na izby: Cywilną, Karną, potem też d/s adwokatury

+ sądy szczególne:

• wojskowe: na podst. ustawy z 1919 (nowelizacja 1936) sądziły wg. wojskowych kk i kpk

• sądy pracy: powołane w 1928 , skład: 1 sędzia zawodowy i 2 ławników (1 od pracodawców, 1 pracowników), odwołania możliwe -> do sądu okręgowego

• wyznaniowe: obszar b.zaboru ruskiego, spory małżeńskie, na podst. wewn. Przepisów związków wyznaniowych

• Trybunał Kompetencyjny - ustawa z 1925, 2 prezesów + 14 członków (mianowanych przez prezydenta na wn. RM)

• Trybunał Stanu - odpowiedzialność konstytucyjna, pociągał do niej sejm kwalifikowaną większością głosów, składał się z 8 czł. Wybieranych przez sejm + 4 przez senat spoza swego grona i I Prezesa SN, kary podobne do teraźniejszych ;) Oskarżenie wspierało 3 posłów

• NTA - ale tego nie trzeba na exam :P

+ prokuratura:

• poczatkowo na przepisach zaborczych, od 1928 prawo o ustroju sądów powszechnych.

• organ państwa dla ścigania przestępstw / podporządkowana ministrowi sprawiedliwości (naczelnemu prokuratorowi)

• struktura dostosowana do sądownictwa (np. Prokuratura SN - I Prokurator, Prokuratura Sądów Apelacyjnych - Prokurator Apelacyjny, itd.)

+ Prokuratoria Generalna:

• na podst. dekretu z 1919, ustawy z 1919 i rozporządzenia prezydenta z 1924

• miała obsługiwać prawnie Skarb Państwa (zastępstwo procesowe, opinie)

• struktura hierarchiczna: centrala w W-wie, oddziały terenowe

+ adwokatura:

• początkowo ustawodawstwo zaborzcze,potem przepisy dotyczące adwokatury 1932 (now.1938)

• samorządową organizację tworzyły izby adwokackie, najwyższym organem Naczelna Rada Adwokacka (nadzór SN i ministra sprawiedliwości)

+ notariat:

• przepisy zaborcze zunifikowane w 1933

• powoływanie przez ministra sprawiedliwości, kasę płacili za usługi ci co korzystali ;)

VI UNIFIKACJA I KODYFIKACJA PRAWA

+ po odzyskaniu niepodległości różne systemy prawne: niemieckie i pruskie, austriackie, węgierskie (Spisz i Orawa), francuskie, rosyjskie (całe ziemie wschodnie i b. Kongresówka)

+ władze uznały, że ustawodawstwo obowiązuje nadal i postawili sobie zadanie unifikacji

+ sejm powołał Komisję Kodyfikacyjną (niezależną od rządu, fachowcy, mieli jedynie przygotować projekty ustaw, potem to szło do ministerstwa, gdzie wprowadzano poprawki i jako projekty rządowe były kierowane do sejmu-do przewrotu majowego)

+ projekty wydawane jako uchwały sejmu/rozporządzenia prezydenta (na mocy ustawy o naprawie SkarbuPaństwa i reformie walutowej z 1924), od 1926 jako rozporządzenia prezydenta lub (w okresie konstytucji kwietniowej) - dekrety prezydenta

+ komisja kodyfikacyjna:

• powołana ustawą z 3.06.1919 uchwaloną jednomyślnie przez Sejm Ustawodawczy

• skład: prezydent (pierwszym pfor. Ksawery Fierich, śm. W 1928, od 1932 prezes SN Bolesław Pohorecki) , 3 vice, 40 członków (mianowani przez Naczelnika, od 1922 prezydenta

+ prawo karne:

• Juliusz Makarewicz, Wacek Makowski, Alex Mogilnicki, Staszek Emil Rappaport + eksperci

• 14.09.1931 ostateczna wersja projektu KK przekazana do ministerstwa

• 11.07.1932 - rozp. Prezydenta RP - Kodeks Karny II RP + prawo o wykroczeniach ( moc obowiązująca od 1.09.1932)

• 1926 - projekt KPK (Edek Krzymuski, Rappaport, Mogilnicki), do 1927 w ministerstwie

• 1928 - rozporządzenie Prezydenta RP: ustawa o procedurze karnej (moc od 1.7.1929)

+ prawo cywilne:

• 1921 - projekt F.Zolla przepisów międzynarodowego i międzydzielnicowego prawa prywatnego

• 1924 - ustawa o prawie patentowym

• 1924 - prawo wekslowe

• 1924 - prawo czekowe

• 1926 - projekty Zolla ustawami

• 1926 - rozpoczęcie prac nad prawem rzeczowym (wznowienie w 1933)

• 1926 - ustawa o prawie autorskim (F.Zoll)

• 1926 - ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji

• 1928 - ust. o ochr. wynalazków,wzorów i znaków towarowych (uchylała patentowe z 1924)

• 1929 - nieuchwalony projekt prawa małżeńskiego K.Lutostańskiego - małżeństwo jako

instytucja świecka, regulacja 1lita dla wszystkich niezależnie od wyznania, ślub

kościelny =fakultatywna forma, dopuszczenie rozwodu, jurysdykcja sądów powszechnych

• 1930 - rozporządzenie Prezydenta RP -> ustawa o procedurze cywilnej (moc od: 1.1.1933), prace rozpoczęte przed powołaniem Komisji, potem szefem Fierich, potem J.J.Litauer

• 1928-1932 - dyskusja nad projektem kodeksu kc, nie zosstał wprowadzony

• 27.10.1933 - kodeks zobowiązań (Ernest Till, Roman Longchamps de Berier, Maurycy Allerhand, Alex Doliński, Kamil Stefko, Ignaś Koschembar-Łyskowski) (moc od:1.07.1934)

• 1937 - projekt prawa małżeńskiego materialnego (S.Gołąb) - zrównanie sytuacji małżonków, nie wszedł w życie przez wybuch wojny

• 1937 - projekt kodyfikacji prawa rzeczowego (F.Zoll, J.Wasilkowski) -

• 1938- ustawy prawa rodzinnego (S.Gołąb) - m.in. polepszenie sytuacji dzieci nieślubnych

VII PRAWO I POSTĘPOWANIE CYWILNE

Królestwo Kongresowe: Kodeks Napoleona (now. 1818,1825,1836)

Ziemie wschodnie: t. X Zwodu Praw (stan na 08.1915 ze zmianami Niemców z cz. I WŚ i władz polskich po 1918)

b. Galicja: ABGB (1811)

Spisz, Orawa: częściowo prawo węgierskie, częściowo od 1922 ABGB

b. zabór pruski: BGB (1900)

Zasady prawa cywilnego:

• nienaruszalność własnosci prywatnej - choć np. w KM uznanie własności prywatnej za

podstawę ustroju społecznego, to dopuszczano wywłaszczenie ze względu na wyższą

użyteczność (np. parcelacje zbyt dużych gospodarstw w ramach reformy rolnej)

• formalnej równości

• swobody umów (potwierdzona w KZ z 1933) - w celu ochrony stosunków społecznych pewne ograniczena, np. reglamentacja cen żywności po I WŚ

• bezpieczeństwa obrotu i harmonijnego współżycia ludzi - najmocniej widoczne w ustaw. waloryzacyjnym (przeliczanie zobowiązań pieniężnych<-spadek waluty po I WŚ)

Przepisy ogólne:

+ podmiotowość: osoba fizyczna, prawna (publiczna/prywatna), nasciturus- ograniczona,

pełnia praw cywilnych dla obywateli Polski, cudzoziemcy podlegali ograniczeniom,

zniesienie szlachectwa przez KM

+ przedmiot: dobra lub rzeczy mające byt niezależny od prawa, którego były przedmiotem

+ oprócz tego normowały zdolność prawną, zd. do czynności prawnych ,zasady stosunków

prawo rodzinne:

+ rodzina jako podstawowa komórka życia społecznego i gł. czynnik wychowania

+ silny wpływ praw wyznaniowych, tendencje laicyzacyjne <-krytyka Kościoła

+ syst. małżeństwa: mieszany- orzecznictwo sądów powszechnych, śluby przez duchownym

danego wyznania, dla bezwyznaniowców i innych tylko ślub cywilny, rozwód dla wszystkich

oprócz katolików (b.Galicja-ABGB) , wyznaniowy -wszystko wg. przepisów wyznaniowych,

bezwyznaniowcy nie mogli się legalnie pobrać:P (b. Królestwo Polskie-Zwód Praw), świecki -

ślub przed urzędnikiem stanu cywilnego, jurysdykcja sądów powszechnych, rozwód ok (b.

zabór pruski)

+ uprzywilejowana pozycja męża w niektórych ustawodawstwach, w różnym stopniu (np.

ograniczenie praw kobiet), najbardziej jaskrawe przypadki usunięte nowelą z 1921 r

+ systemy majątkowe małżonków: ustawowy (separacja dóbr, gdy nie podpisali innej umowy)

lub umowny (swoboda)

+ wychowanie: obowiazek troski i wychowania dziecka do pełnoletności, decydujący głos ojca, dzieci nieślubne zasadniczo wszędzie miały przesrane (bez prawa do nazwiska,problemy z alimentacją,spadkami, dochodzeniem ojcostwa) <-krytyka ze względu na ich dużą umieralność

prawo rzeczowe (utrzymano przepisy PR obowiązujące do 1918)

- własność podzielona: znana w formie dzierżawy wieczystej

• 1933: wprowadzenie obowiązkowych aktów notarialnych przy obrocie nieruchomościami

prawo spadkowe (utrzymano przepisy PR obowiązujące do 1918)

• spadek powinien przypadać nabliższej rodzinie, jednak była swoboda testowania

• zachowek lub część majątku wyłączona z testowania

• wieś: przekazywano gospodarstwo dzieciom za życia, w zamian utrzymanie do końca życia (dożywocie)

prawo zobowiązań (do 1.07.1934 na ABGB, BGB i KN, potem polska ustawa)

• formalna równość stron

• wolność umów

• bezpieczeństwo obrotu

• szczegółowo unormowana odpowiedzialność za czyny niedozwolone (własne,cudze,zwierząt,sił przyrody) - oparte na zasadzie ryzyka, winy lub słyszności)

prawo handlowe (1933 KH, uzupełniony od 1.07.1934 przepisami o spółkach... itd.)

+ podział kupców na rejestrowych / nierejestrowych

+ spółki akcyjne (większy kapitału niż możliwośći osób fizycznych tworzących), z.o.o.

prawo spółdzielcze (ustawa z 20.10.1920)

+ spółdzielnia - dobrowolne rzeszenie nieograniczonej liczby osób, mające na celu podniesienie zarobku lub gospodarstwa złonkóe przez prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa

+ udziały niebzywalne

+ walne zgromadzenie, rada nadzorcza, zarząd

+ spółdzielnie łączyły się w związki rewizyjne (kontrola ich działalności)

+ Państwowa Rada Spółdzielcza przy ministrze skarbu- koordynowała ruch spółdzielczy

+ Nowela 1934: podporządkowanie spółdzielczości polityce gospodarczej państwa

postępowanie cywilne (do 1930,niemiecka ustawa 1877,austriackie 1895-97,ruska 1864)

+ płynne przejście,w pewnym stopniu przejmował zasadnicze postanowienia zaborczych aktów

+ dyspozycyjność

+kontradyktoryjność

+ równość stron

+ pozew -> rozprawa; środki dowodowe: dokumenty,zeznania, opinie biegłych, oględziny, przesłuchania stron - >wyrok - > odwołanie do II, potem III instancji (kasacja-duże koszty)

+ instytucja „prawa ubogich” - zwolnienie od kosztów sądowych tych, których nie stać

+ postępowanie egzekucyjne - sądy grodzkie i komornicy, przeważnie zajęcie i sprzedaż ruchomości, rzadziej zajcie i licytację nieruchomości, spod egzekucji wyłączone przedmioty zapewniające minimum egzystencji i zaroki poniżej 100 zł miesięcznie

+ przepisy o moratoriach (odraczające płatność długów) - wydawane przez państwa w/zw z

dużymi rozmiarami egzekucji sądowej

VIII PRAWO I POSTĘPOWANIE KARNE

+ Do roku 1932:

• zabór rosyjski: Kodeks Tagancewa z 1903 r.

• zabór austriacki: ustawa karna z 1852 r.

• zabór pruski: kodeks karny z 1871 r.

+ Po 1932 dołączono szereg ustaw karnych specjalnych (rozporządzenie prezydenta z 1934 o

przestępstwach przeciw bezpieczeństwu państwa lub dekret prezydenta 1938 o ochronie

interesów państwa

+ zasady polskiego PK:

• zasada subiektywizmu: subiektywne podstawy winy, odpowiedzialność sprawcy za skutki zamierzone i przewidywane, wykluczenie odpowiedzialności dzieci do lat 13, odpowiedzialność warunkowa 13-17

• indywidualizacji kary: zniesiono winę zbiorową, podżegacz i pomocnik odpowiadali osobno i w granichach swego czynu

• humanitaryzmu: wyjątkowy charakter kary śmierci, rozbudowanie instytucji warunkowego zawieszenia/zwolnienia, rehabilitacja sędziowska/ustawowa (przywrócenie utraconych skutkiem skazania praw

• środki zabezpieczające: zamknięcie w zakładzie zabezpieczającym - lecznicze (dla psycholi, ćpunów i alkoholików), przymusowe (dla osób, których czyny wynikają z wstrętu do pracy, recydywistw, przestępców zawodowych)

+ przestępstwa i kary

1. formalna definicja przestępstwa: czyn zawiniony, zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązująca w czasie jego popełnienia (nullum crimen sine lege, lex retro non agit)

2. podział na zbrodnie (śmierć lub powyżej 5 lat wyrok), występki (3 miesiące-5 lat lub ponad 3 tys. zł grzywny) , dodatkowo wykroczenia (specjalne prawo o nich).

3. Kontratypy: przymus fizyczny, istotny błąd, obrona konieczna (umyślnie lub nie)

4. Podział kar na: zasadnicze (śmierci-tylko 5x w kodeksie, więzienia-hańbiące, aresztu-niehańbiący, grzywny), dodatkowe (utrata praw - różnych, te co dzisiaj też są :P )

5. Środki poprawcze: w stosunku do nieletnich do lat 13

6. Duży arbitralizm sędziego (określone tylko minimum i maximum kary)

+ szczególne miejsce przestępstw przeciwko państwu (tendencja zwiększająca 1918-39), wzmożona represja karna przeciw komuchom, partiom i organizacjom z nimi związanym i terrorystycznej Ukraińskiej Org. Wojskowej (potem-> Org. Ukraińskich Nacjonalistów)

+ postępowanie karne:

• zabór ruski: ruska ustawa karna 1864 r.

• zabór austriacki: austriacka ustawa o postępowaniu karnym 1873

• zabór pruski: niemiecki kodeks postępowania karnego 1877

• nowy kodeks przenosił wiele rozwiązań z ustawodawstw zaborczych, ale był oryginalny (+ wysoka technika legislacyjna)

• proces mieszany, skargowo-inkwizycyjny, kontradyktoryjny, ustalanie prawdy materialnej

• postępowanie doraźne: przyspieszony tryb, uproszczenie procesu, zaostrzenie kar (mogła przekroczyć górną granicę kary), brak apelacji, natychmiastowa wykonalnośćkary - warunkiem : ujęcie sprawcy

IX PRAWO PRACY

+ wyodrębnienie PP z PC i PA w okresie II RP (intensywny rozwój przepisów o pracy najemnej)

+ przepisy PP odnosiły się do wszystkich pracujących na podst. umowy o pracę (nie podlegały

osoby zatrudnione w urzędach i instytucjach państwowych - charakter publicznoprawny)

+ podział na pracowników umysłowych (korzystniejsze przepisy) i fizycznych

+ źródła PP:

• ustawowe (KM w przeciwieństwie do KK - wskazywała pewne kierunki dla ustawodawstwa: prawo zarobkowania i wyboru zajęcia, ocrhony pracy , ubezpieceznia itd.)

• umowne (między pracownikiem i pracodawcą, ich kształt też w dużej mierze regulowany w ustawach), duże znaczenie wśród nich miały...

• ...układy zbiorowe pracy - między pracodawcami/grupami pracodawców a związkami zawodowymi,co do kształtu poszczególnych umów o pracę pracowników

• regulaminy pracy poszczególnych zakładów - normowanie jednostronne stosunku pracy

Stosunek pracy całokształt stosunków między pracownikiem a pracodawcą, wynikających nie tylko z umowy o pracę, ale określanych także przez przepisy ustawodawstwa pracy

Nawiązanie go: przez umowę o pracę (próbną lub na czas określony / nieokreślony)

Rozwiązanie: przez wypowiedzenie lub upływ czasu

Obowiązki pracowników i pracodawcy są baaardzo oczywiste ;)

Ustawodawstwo ochronne:

• 1918 dekret o czasie pracy (8-godzinny dzień pracy i 46-godzinny tydzień pracy - MAX)

• 1933 przedłużenie tygodnia pracy do 48h pod naciskiem pracodawców

• 1924 ustawa normująca ochronę kobiet i pracowników młodocianych (zatrudnienie dopiero

od 15 lat, obowiązek nauki dla nieletnich, uprawnienia dla kobiet ciężarnych)

• 1922 ustawa wprowadzająca płatne urlopy wypoczynkowe

Ubezpieczenia społeczne:

+ obowiązkowe ubezp. dla wszystkich pozostających w stosunku pracy z wyj. rolników

+ składki od pracodawców i pracujących szły na ten cel + dopłaty ze Skarbu Państwa

+ zasiłek dla bezrobotnych

+ 1933 - zmniejszenie zasiłku dla bezrobotnych

+ 1934 - ustawa scalająca rodzaje ubezpieczeń społecznych - ograniczenia uprawnień roboli: mniejsze zasiłki chorobowe, renty powypadkowe, zwiększone składki pracownicze

Związki zawodowe pracowników:

• tworzone w oparciu o kryterium zawodów lub gałęzi przemysłu (swoboda tworzenia)

• zasada rejestracji

• od 1932 poddane przepisom o stowarzyszeniach = zmniejszenie swobody (przez wzgląd na tzw.”bezpieczeństwo i spokój publiczny” administracja mogła odmówić rejestracji)

• różne związki w obrębie tej samej profesji - zróżnicowanie polityczne - różne też centrale związkowe (koordynowały działania związków danej branży, np. Związek Stowarzyszeń Zawodowych w Polsce, Zjednoczenie Zawodowe Polski w Poznaniu, Związek Związków Zawodowych z siedzibą w Warszawie)

Kontrola przestrzegania przepisów pracy:

+ inspekcja pracy (cz. władzy administracyjnej) - inspektorzy wizytowali zakłady, mogli

wydawać nakazy, od 1934 - nakładać kary administracyjne

+ sądy pracy - omówione w „organizacja wymiaru sprawiedliwości II RP” w tym skrypcie:)

+ sądy ubezpieczeń społecznych - od 1939, jednak z oczywistych powodów działały od 1946

+ dużo sporów o pracę rozstrzygano w drodze rozjemstwa (udział związków zawodowych, komisje polubowne - charakter dobrowolny, zwyczajne/nadzwyczajne komisje rozjemcze - charakter przymusowy, nadzwyczajne gdy zagrożony intere państwa) lub strajk :P

THE END

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Wykaz niektórych skrótów

I WŚ - chyba wiadomo, że I Wojna Światowa..

KK - kodeks karny

KPK - kodeks postępowania karnego

KC - kodeks cywilny

KPC - kodeks postępowania cywilnego

KM - konstytucja marcowa

KK - konstytucja kwietniowa

PA - prawo administracyjne (per analogiam PC i PK :) )

RM - Rada Ministrów

Statuty KW - Statuty Kazimierza Wielkiego (SM - małopolski , SW - wielkopolski)

WRF - Wielka Rewolucja Francuska

...resztę trzeba rozpatrywać w kontekście zdania, nie powinno być trudności ;)

Uwagi końcowe:

Ewentualne poprawki / błędy (merytoryczne, literówki), proszę zgłaszać na forum www.lex.edu.pl

Nie ponoszę odpowiedzialności za jakiekolwiek błedy w tym skrypcie (nie powinno być żadnych, o ile w Bardachu, wyd. piąte, 2003 ich nie było)

Notatki są robione praktycznie tylko na podstawie Bardacha, z notatek z wykładu/ćwiczeń jest bardzo niewiele.

Podziękowania:

Energy Trade Sp. z o.o. (producentom energy drinka Ice Cool)

Wszystkim, którzy deklarowali chęć pomocy ale z różnych przyczyn nie wyszło

Karmelkowi :)

Nullsoft, Inc. (producent WinAmp'a)

Wielu, wielu wykonawcom muzycznym, którzy umilali mi czas podczas pisania

Owocnej nauki!

Gajwer

1

---