LEKIDZIAŁAJĄCE NA OŚRODKOWY UKŁAD NERWOWY

Podział leków psychotropowych

Lekami psychotropowymi w szerokim sensie nazywa się wszystkie leki mające wpływ na funkcje psychiczne, także te, których zasadnicze działanie lecznicze nie jest skierowane na psychikę. Pojęcie to jest jednak wtedy aż nazbyt szerokie; obejmuje także i niektóre preparaty hormonalne, leki narkotyczne a nawet witaminy. Stąd właściwsze jest znaczenie węższe. Ogranicza ono pojęcie leków psychotropowych do tych, zresztą dość licznych leków, których głównym leczniczym działaniem jest wpływ na psychikę; są one stosowane do leczenia zaburzeń psychicznych. W myśl tego istnieje kilka znacznie różniących się grup leków psychotropowych. Oto one i krótka charakterystyka każdej z nich:

• Leki neuroleptyczne - o dominującym działaniu przeciwurojeniowym i przeciwomamowym, także uspokajającym, hamującym psychofizyczne pobudzenie. Stosowane w leczeniu schizofrenii, manii, psychoz urojeniowych, ale także pomocniczo w depresji, czasem poza psychiatrią. W użyciu w Polsce kilkanaście substancji.

• Leki przeciwdepresyjne - wpływające na ośrodki regulujące nastrój, napęd i mechanizmy stresu oraz różne rodzaje lęku. Stosowane w leczeniu zaburzeń afektywnych zwłaszcza depresji, ale też zaburzeniu obsesyjno-kompulsywnym, lęku napadowym, zaburzeniach kontroli impulsów m.in. bulimii i anoreksji. W użyciu około dwudziestu substancji.

• Leki normotymiczne - leki stabilizujące nastrój i napęd psychoruchowy, z tego powodu nazywane czasem "stabilizatorami nastroju". Działanie takie wykazują tylko u osób chorych, głównym wskazaniem jest zaburzenie dwubiegunowe. Należą tu tylko trzy leki: węglan litu, karbamazepina, sole kwasu walproinowego. Z wyjątkiem litu leki te należą jednocześnie do grupy leków przeciwpadaczkowych.

• Leki przeciwlękowe - większość z leków w tej grupie to benzodiazepiny, leki potencjalnie uzależniające, co uniemożliwia ich dłuższe stosowanie. Jednak w uzasadnionych sytuacjach klinicznych stanowią one nieocenione uzupełnienie podstawowego leczenia, a nawet są głównym środkiem leczniczym. Bywają stosowane właściwie w niemal wszystkich zaburzeniach psychicznych, szczególne znaczenie odgrywają w sytuacjach, gdy lęk występuje w dużym nasileniu, w ostrym lęku psychotycznym, niektórych postaciach depresji , w napadach lęku.

• Leki nasenne.

• Leki nootropowe i prokognitywne - leki różne od przeciwdepresyjnych i neuroleptyków, które aktywizują i usprawniają procesy ośrodkowego układu nerwowego w taki sposób, że korzystnie wpływa to na procesy poznawcze. Leki te czynią to przez pobudzenie procesów przemiany materii w ośrodkowym układzie nerwowym albo przez usprawnianie transmisji niektórych układów neuroprzekaźników, zwłaszcza acetylocholinergicznego.

Poza tak zakreślonym pojęciem leków psychotropowych pozostają więc środki pobudzające, leki przeciwpadaczkowe (z wyjątkami jak wyżej) i przeciwbólowe.

Leki o działaniu neuroleptycznym

Leki przeciwpsychotyczne, neuroleptyki - leki stosowane w leczeniu zaburzeń psychicznych głównie schizofrenii oraz innych psychoz, w przebiegu których występują objawy wytwórcze: urojenia, omamy, zaburzenia aktywności, uczuciowości, świadomości.

Pierwsze zastosowanie terminu przypisuje się francuskim lekarzom Jeanowi Delay'owi i Pierre'owi Denikerowi (1955).

Działanie

Działają silnie uspokajająco poprzez hamowanie aktywności komórek nerwowych, głównie komórek powiązanych z dopaminą (receptor D2) i serotoniną, w mniejszym stopniu z adrenaliną, a także z histaminą i w niektórych przypadkach acetylocholiną. Leki te nie wywołują efektu narkotycznego, czyli nie mogą doprowadzić do uzależnienia, ale wiele z nich potęguje działanie narkotyków i alkoholu etylowego (pomimo tego, niektóre są lub były stosowane w terapiach odwykowych m.in. w celu przerwania efektu działania narkotyku np. chloropromazyna (używana w celu przerwania działania LSD).

Głównym zastosowaniem neuroleptyków są psychozy z objawami osiowymi:autyzm jak też z objawami wytwórczymi urojenia, omamy, pomocniczo w depresji,bezsenności (szczególnie w postaci z objawami psychotycznymi) i w celu zwalczenia myśli samobójczych.

Głównym działaniem niepożądanym jest parkinsonowski zespół poneuroleptyczny (zob. choroba Parkinsona). Starsze neuroleptyki wywoływały też wiele ubocznych objawów wegetatywnych jak suchość w jamie ustnej, zaburzenia akomodacji, nadmierna senność, zaburzenia czynności wątroby, zaburzenia funkcji seksualnych.

Historia

Pierwszym neuroleptykiem wprowadzonym do światowego lecznictwa jest chlorpromazyna (w Polsce do dziś stosowany Fenactil). Dużym krokiem w leczeniu psychoz było zsyntezowanie nowych generacji neuroleptyków działających również na receptor serotoninowy. Pierwszym z nich była klozapina. Neuroleptyki te (np. olanzapina, rysperydon, paliperydon, zyprazydon) powodują znacznie mniej objawów ubocznych, tak wczesnych jak i późnych (np. dyskinez poneuroleptycznych).

Podział neuroleptyków

a) pochodne fenotiazyny

fenotiazyna

b) pochodne azafenotiazyny

c) pochodne tioksantenu

Pochodne fenotiazyny

• alifatyczne (chlorpromazyna, promazyna, lewomepromazyna). Zasadniczy profil działania jest w kierunku sedatywnym zaś działania uboczne wykazują głównie ze strony układu wegetatywnego.

• piperydynowe (tiorydazyna, pipotiazyna)

• piperazynowe (perfenazyna, flufenazyna, perazyna, tioproperazyna, trójfluoroperazyna)

Chlorpromazyna

Jest to biały proszek, bez zapachu o słodkim smaku przechodzącym w gorzki. Łatwo rozpuszcza się w odzie i etanolu.

Lek tan działa uspokajająco na układ nerwowy, porażająco na zakończenie współczulne i nieco słabiej na zakończenie nerwów przywspółczulnych.

W profilu działania leki te wykazują również pewne działanie przeciwdepresyjne.

• chlorprotyksen

• klopentyksol

• flupentiksol

• tiotiksen

Flupentiksol

Lek psychotropowy z grupy neuroleptyków, pochodna tioksantenu, o powinowactwie do receptorów dopaminergicznych.

W małych dawkach poniżej 3 mg/dobę wykazuje właściwości przeciwdepresyjne, anksjolityczne, aktywizujące, podnosi nastrój; opisano również działanie przeciwautystyczne. W dawkach 3 - 24 mg/dobę działa silnie przeciwpsychotycznie, aktywizująco, przeciwlękowo, w bardzo dużych dawkach działa uspokajająco. Dobrze wchłania się z przewodu pokarmowego, maksymalne stężenie we krwi występuje po 4h. W ciągu 35 h wydalana jest połowa leku głównie z kałem.

Leki przeciwdepresyjne

Leki przeciwdepresyjne (tymoleptyki) - grupa leków psychotropowych, wywierająca terapeutyczny wpływ na podstawowe i wtórne cechy zespołu depresyjnego, w tym na chorobowe zaburzenia nastroju. Leki te znajdują również zastosowanie w leczeniu innych zaburzeń psychicznych: zaburzeń lękowych, zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych, fobii społecznej, w terapii wspomagającej bólu.

Klasyfikacja leków przeciwdepresyjnych

A. Inhibitory wychwytu zwrotnego monoamin (noradrenaliny, serotoniny, dopaminy) - hamują wychwyt zwrotnego noradrenaliny i serotoniny ze szczeliny synaptycznej, zwiększając w niej stężenie tych monoamin. Powoduje to zwiększona stymulację (pobudzenie) układu noradrenergicznego i serotoninergicznego w mózgu.

• Trójcykliczne leki przeciwdepresyjne (TLPD) - nieselektywne inhibitory wychwytu zwrotnego noradrenaliny i serotoniny (imipramina, amitryptylina, dezypramina, klomipramina, dibenzepina, doksepina, opipramol)

• Inhibitory wychwytu zwrotnego noradrenaliny i serotoniny (SNRI) - (wenlafaksyna, milnacipran, duloksetyna)

• Inhibitory wychwytu zwrotnego noradrenaliny (NRI) - (reboksetyna)

• Selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI) - (fluoksetyna, fluwoksamina, paroksetyna, sertralina, citalopram, escitalopram)

• Inhibitory wychwytu zwrotnego noradrenaliny i dopaminy (NDRI) - (bupropion)

B. Leki o receptorowych mechanizmach działania

• Antagoniści receptora alfa₂ (mianseryna)

• Inhibitory wychwytu serotoniny, blokujące receptor serotoninowy 5HT2 (SARI) (trazodon)

• Antagoniści receptorów adrenergicznych alfa₂, 5HT2, 5HT3 (mirtazapina)

C. Inhibitory monoaminooksydazy (IMAO)

• Nieselektywne, nieodwracalne (fenelzyna)

• Selektywne odwracalne (moklobemid)

D. Leki o innych mechanizmach działania (tianeptyna)

W przebiegu zaburzeń afektywnych bywają stosowane także inne leki:

• leki normotymiczne: walproiniany, węglan litu, karbamazepina

• neuroleptyki : lewomepromazyna, sulpiryd, chlorprotiksen, flupentyksol

Trójcykliczne leki przeciwdepresyjne, leki trójpierścieniowe (TLPD) - grupa leków psychotropowych o zbliżonej budowie chemicznej (cząsteczka złożona z trzech pierścieni), używanych w leczeniu depresji. Są to głównie pochodne dibenzoazepiny lub dibenzocykloheptadienu. Do lecznictwa wprowadzone zostały w latach pięćdziesiątych XX wieku. Pierwszym lekiem z tej grupy była imipramina

Amitryptylina

Typowy trójcykliczny lek przeciwdepresyjny

Imipramina - trójpierścieniowy lek przeciwdepresyjny. Pierwszy w pełni skuteczny lek przeciwdepresyjny, zastosowany w 1957 roku. Hamuje wychwyt zwrotny noradrenaliny i serotoniny ze szczeliny synaptycznej. Wykazuje umiarkowane działanie przeciwcholinergiczne obwodowe i ośrodkowe oraz słabe działanie przeciwhistaminowe. Wchłania się z przewodu pokarmowego w 50%, metabolizowany w wątrobie do dezypraminy, metabolitu czynnego, który ma także działanie psychotropowe. Silnie wiąże się z białkami osocza T (0,5) = 10-16 godz., wydalana z moczem i kałem w ciągu jednej doby po podaniu, przenika do mleka. Lek może działać teratogennie.

Imipramina

Leki stabilizujące nastrój (tzw. leki normotymiczne)

Neleżą tutaj węglan litu, karbamazepina i kwas walproinowy. Najczęściej stosuje się lit. Pierwiastek ten pomaga osobom cierpiących na ciągłe, niekontrolowane zmiany nastroju od depresji do manii. Zmniejsza również agresywność, zmniejsza częstość prób samobójczych. Litu nie wolno stosować w ciąży, niewydolności nerek, serca lub tarczycy oraz jakichkolwiek zaburzenia przebiegających z zaburzeniami ilości elektrolitów w organiźmie (np. biegunka, wymioty, gorączka). W przypadku wystąpienia tych stanów należy zwrócić się o pomoc do lekarza psychiatry.

Leki przeciwlękowe

Anksjolityki (leki przeciwlękowe, leki anksjolityczne, ATC N 05B) - grupa leków psychotropowych o zróżnicowanej budowie chemicznej, które przez działanie na przekaźnictwo impulsów nerwowych w ośrodkowym układzie nerwowym powodują działanie zmniejszające lęk, niepokój, napięcie emocjonalne i objawy somatyczne, towarzyszące tym stanom. Większość leków z tej grupy dodatkowo ma też działanie uspokajające i nasenne.

W mechanizmie działania leków przeciwlękowych istotną rolę odgrywa wpływ na przekaźnictwo GABA-ergiczne i serotoninergiczne w ośrodkowym układzie nerwowym.

Nazwa anksjolityków pochodzi od łacińskiego anxietas (lęk), inne rzadziej stosowane nazwy tej grupy leków to leki ataraktyczne (ataractica), (małe) trankwilizery (tranquilisantia).

Leki anksjolityczne możemy podzielić na:

• pochodne benzodiazepiny (np. diazepam, alprazolam)

• pochodne azaspirodekanedionu (buspiron)

• leki beta-adrenolityczne (propranolol)

• pochodne difenylometanu (hydroksyzyna)

• pochodne dibenzodicyklooktadienu (benzoktamina

Benzodiazepiny - grupa leków o działaniu przeciwlękowym, uspokajającym, nasennym przeciwdrgawkowym, miorelaksacyjnym i amnestycznym. Pod względem chemicznym są one pochodnymi (alkilowymi, triazolowymi, chlorowcowymi, fenylowymi itp.) benzo-1,4-dwuazepiny. Naśladują one prawdopodobnie działanie naturalnie występujących związków w ośrodkowym układzie nerwowym, tzw. endozepin.

Podstawowy szkielet benzodiazepin

buspiron

Propranolol (Propranololi hydrochloricum, Nazwa systematyczna: 1-(izopropyloamino)-3-(naftalen-1-yloksy)propan-2-ol, ATC: C 07 AA 05) - pochodna naftalenu. Nieselektywny lek beta-adrenolityczny (beta bloker), bez wewnętrznej aktywności sympatykomimetycznej, mający działanie stabilizujące błonę komórkową. Blokuje działanie amin katecholowych na serce, powodując spadek zapotrzebowania serca na tlen oraz zwolnienie częstości jego pracy.

Propranolol (Propranololi hydrochloricum,

Hydroksyzyna - lek z grupy anksjolityków wykazujący działanie przeciwhistaminowe (antagonista receptorów H₁) i cholinolityczne. Stosowany w odczynach alergicznych, zwłaszcza skórnych z towarzyszącym silnym świądem a także doraźnie jako lek uspokajający.

Działania niepożądane są podobne do występujących w przypadku stosowania wszystkich leków przeciwhistaminowych I generacji. Obejmują głównie nasiloną senność. Ponadto lek wykazuje działanie kardiotoksyczne, może wywoływać zaburzenia układu krzepnięcia a także sam może być przyczyną wystąpienia objawów alergicznych. Po zastosowaniu występują objawy atropinowe.

Nazwy handlowe: Hydroxizinum , Atarax

Hydroksyzyna - pochodna piperazyny

7

---