Kultura oświecenia. Oprac. RM podr., s. 201 - 211, 198 A. Myśl doby oświecenia.
1. Najbardziej charakterystyczne cechy myśli doby oświecenia
- racjonalizm (pogląd filozoficzny zakładający że źródłem poznania jest rozum) - empiryzm (pogląd filozoficzny zakładający, że źródłem poznania i wiedzy jest doświadczenie)
- deizm (pogląd zakładający, że Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w jego dzieje i losy człowieka,
postrzeganie Boga jako bezosobowej siły sprawczej powstania świata)
- liberalizm (przekonanie, że wolna i nieskrępowana działalność jednostek jest źródłem postępu we
wszystkich sferach życia), odmiany liberalizmu: liberalizm polityczny, liberalizm ekonomiczny
- kosmopolityzm (postawa cechująca się przekonaniem, że ojczyzną człowieka jest cały świat, a nie państwo
narodowe)
- kult wiedzy
- krytycyzm (wobec przyjętych autorytetów i wartości)
2. Filozofowie „epoki światła” (myśl filozoficzna oświecenia) - Kartezjusz (zm. 1650) jako prekursor oświecenia (autor Rozprawy o metodzie), zwolennik racjonalizmu
(„Cogito ergo sum”)
- angielscy „ojcowie oświecenia” (J. Locke, I. Newton, Anthony Cooper lord Shawtesbury)
- J. Locke i I. Newton jako przedstawiciele empiryzmu: „Wszystko co nie wynika ze zjawisk jest
hipotezą” (I. Newton), J. Locke w książce Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego polemizował z
kartezjanizmem (racjonalizmem), kartezjańskiej koncepcji idei wrodzonych przeciwstawił tezę, że umysł
człowieka w momencie narodzin to „tabula rasa”
- J. Locke jako „ojciec liberalizmu” (Dwa traktaty o rządzie)
- Immanuel Kant: „filozof z Królewca”
▪ „Niebo gwiaździste nade mną i prawo moralne we mnie”
▪ uznał, że „oświecenie to wyjście człowieka ze stanu małoletności”, zaś sentencję „sapere aude!” za
dewizę wieku oświecenia
▪ podjął próbę pogodzenia racjonalizmu z empiryzmem: rozum dostarcza pojęć ogólnych, zmysły zaś
wrażeń jednostkowych, oba źródła poznania są niezbędne do osiągnięcia pełni wiedzy (Krytyka czystego
rozumu)
- Denis Diderot i Jean d Alembert jako „encyklopedyści”: byli inicjatorami edycji wielotomowej
Encyklopedii, czyli słownika rozumowanego nauk, sztuk i rzemiosł (tom 1 wydany w 1751 r., w sumie wydano 28 t. + 7 t.
suplementów) , w której chcieli zawrzeć całą ówczesną wiedzę , zwłaszcza z nauk przyrodniczych, ścisłych oraz
wiedzę techniczną, Encyklopedia propagowała oświeceniowy światopogląd, deizm i kult wiedzy
- Wolter (F. M. Arouet, zw. Voltaire) (Kandyd , Listy o Anglikach, czyli listy filozoficzne) - zwany
„królem filozofów”,
znał osobiście Katarzynę II i Fryderyka II, występował przeciw cenzurze, był krytykiem francuskiej
monarchii absolutnej, był zwolennikiem deizmu, polemizował z teistami, zwalczał fanatyzm religijny,
nietolerancję religijną, uprzywilejowanie szlachty (mimo, że sam jako posiadacz majątku ziemskiego żył z wyzysku
chłopów) i duchowieństwa, podr., s. 201
- G. W. Leibniz i Chrystian Wolff: filozofowie - teiści, polemizowali z deistami wierząc w Boga
osobowego wpływającego na losy świata i ludzi , „Bóg stworzył najdoskonalszy z możliwych do
stworzenia światów” - Leibniz)
- Charles Louis de Montesquieu Monteskiusz (O duchu praw) - „ojciec socjologii”, twórca zasady
trójpodziału władz
- J. J. Rousseau, (O umowie społecznej, Emil, czyli o wychowaniu, Julia, czyli Nowa Heloiza,
Uwagi nad rządem polskim)
▪ człowiek z natury jest dobry, ale zepsuła go cywilizacja, skutkiem tego jest wadliwy ustrój społeczno -
polityczny, zdobycze cywilizacyjne powstały z niemoralnych pobudek (np. chciwości, zawiści, pychy itp.)
▪ krytyka kartezjańskiego racjonalizmu: o wartości człowieka decyduje nie jego intelekt, ale zdolność do
odczuwania (uczucie)
▪ społeczeństwo powinno funkcjonować w oparciu o zasady równości i sprawiedliwości społecznej,
J. J. Rousseau był zwolennikiem zasady suwerenności ludu i umowy społecznej (przekonania, że źródłem
władzy jest wola ludu), demokracji i ustroju politycznego republiki demokratycznej
3. Myśl polityczna doby oświecenia
absolutyzm oświecony - odmiana XVIII-wiecznego absolutyzmu cechująca się tym, że monarcha absolutny
odwołuje się do filozofii i światopoglądu oświecenia i w jego duchu przeprowadza wiele reform (przedstawiciele:
król Prus Fryderyk II, cesarz Józef II)
liberalizm polityczny, przedstawiciele: John Locke („ojciec liberalizmu”), Monteskiusz, Tomasz Jefferson
zasady liberalizmu politycznego - funkcjonowanie społeczeństwa powinno być oparte na wolnej i
nieskrępowanej działalności jednostek we wszystkich sferach życia, państwo nie powinno ograniczać
wolności jednostki, rola państwa powinna zostać zredukowana do funkcji „stróża nocnego” - chroniącego
wolność i własność jednostki, granicą wolności jednostki jest wolność innej jednostki, źródłem władzy jest
wola ludu (umowa społeczna),
J. Locke wiązał liberalizm polityczny z modelem ustrojowym angielskiej monarchii parlamentarnej,
T. Jefferson wiązał liberalizm polityczny z modelem ustrojowym republiki,
Monteskiusz zasady liberalizmu politycznego powiązał z zasadą trójpodziału władz
zasada trójpodziału władz (Monteskiusz, O duchu praw): podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, Monteskiusz był zwolennikiem liberalizmu politycznego, jego zasada trójpodziału władz zgodna jest z koncepcją państwa opartego na liberalizmie politycznym
idea suwerenności ludu i koncepcja umowy społecznej (J. Locke, Monteskiusz, T. Jefferson, J. J. Rousseau ): przekonanie, że źródłem władzy jest wola ludu (wpływ idei suwerenności ludu i koncepcji umowy społecznej na Deklarację Niepodległości z 4 VII 1776 r., Deklarację Praw Człowieka i Obywatela z 26 VIII 1789 r.)
J. Locke ideę suwerenności ludu i koncepcję umowy społecznej wiązał z liberalizmem politycznym i modelem ustrojowym monarchii parlamentarnej
Monteskiusz ideę suwerenności ludu i koncepcję umowy społecznej wiązał z zasadą trójpodziału władz
J. J. Rousseau ideę suwerenności ludu i koncepcję umowy społecznej wiązał z demokratyzmem i republikanizmem
demokratyzm J.J. Rousseau: uważał, że społeczeństwo powinno funkcjonować w oparciu o zasady równości i sprawiedliwości społecznej, był zwolennikiem zasady suwerenności ludu i umowy społecznej (przekonania, ze źródłem władzy jest wola ludu), demokracji i ustroju politycznego republiki demokratycznej
wpływ myśli politycznej oświecenia (zasad liberalizmu politycznego, koncepcji umowy społecznej) na przemiany polityczne w XVIII w., zwłaszcza na
powstanie Stanów Zjednoczonych A.P., Wielką Rewolucję Francuską, funkcjonowanie angielskiej
monarchii parlamentarnej, reformy Sejmu Wielkiego i Konstytucję 3 Maja w Polsce
4. Myśl ekonomiczna doby oświecenia (podr., s. 198)
etatyzm: podejmowanie przez państwo działań sferze produkcji i handlu, ingerencja państwa w sferę życia
gospodarczego, etatyzm mógł wynikać z założeń merkantylizmu (zwolennicy etatyzmu, np. przedstawiciele
absolutyzmu oświeconego: Fryderyk II, Józef II)
liberalizm ekonomiczny (leseferyzm) - doktryna ekonomiczna zakładająca, że państwo nie powinno ingerować w życie gospodarcze, należy zachować wolność w sferze produkcji i handlu, przedstawiciele liberalizmu ekonomicznego: ▪ Adam Smith, Badania nad naturą i przyczyną bogactwa narodów - „ojciec ekonomii”, uważał, że
podstawą (źródłem) dobrobytu jest praca ludzka i wytwórczość (dóbr materialnych), życiem
gospodarczym kieruje „niewidzialna ręka rynku” , podr., s. 198
▪ Francois Quesnay - był zwolennikiem liberalizmu ekonomicznego i fizjokratyzmu
fizjokratyzm: doktryna ekonomiczna zakładająca, że podstawą (źródłem) dobrobytu jest rolnictwo, przedstawicielem fizjokratyzmu był F. Quesnay
B. Edukacja w dobie oświecenia (podr., s. 204)
poglądy J. Locke i J. J. Rousseau na temat edukacji (podr., s. 204)
wprowadzenie powszechnego obowiązku szkolnego (dla młodzieży męskiej) w Prusach fryderycjańskich w 1763 r.
kształcenie w duchu ideałów oświecenia, nacisk na nauki ścisłe i przyrodnicze, języki nowożytne
tworzenie wyższych szkół zawodowych (np. inżynieryjnych, medycznych, wojskowych), np. przez Piotra I
działalność towarzystw i akademii naukowych (np. Towarzystwa Królewskiego w Anglii od 1660 r., Francuskiej Akademii Nauk od 1666)
Komisja Edukacji Narodowej w Polsce jako pierwsze ministerstwo oświaty (zał. w 1773 r.)
wzrost poziomu wykształcenia i aspiracji intelektualnych arystokracji (np. mecenat kulturalny, prowadzenie salonów literackich, podr., s. 204)
C. Literatura oświecenia: literatura klasycyzmu, sentymentalizmu, rokokowa (podr., s.205-206)
D. Nauki ścisłe i przyrodnicze, myśl techniczna w XVIII w. (podr., s.202 - 203)
- rola Encyklopedii, czyli słownika rozumowanego nauk, sztuk i rzemiosł w popularyzacji osiągnięć
naukowych w epoce oświecenia
- Isaac Newton - podstawy nowoczesnej fizyki, zasady dynamiki, prawo powszechnego ciążenia
- Antoine Lavoisier (zm. 1794) - twórca nowoczesnej chemii
- Michaił Łomonosow - chemia
- Karol Linneusz - biologia, botanika, dokonał klasyfikacji roślin i zwierząt, podr., s. 202
- wynalazki w XVIII w.
piorunochron (Beniamin Franklin, 1752),
szczepionka przeciw ospie (Edward Jenner),
chronometr morski (John Harrison),
skonstruowanie balonu napełnionego ogrzanym powietrzem (bracia Etienne i Joseph Montgolfier, 1783),
podr., 203
rola piorunochronu (uchronił przed pożarem), chronometru i kiszonej kapusty (uchroniła załogę statku przed
szkorbutem) w wyprawie morskiej Jamesa Cooka w l. 1772 - 1775
wynalazki mające zastosowanie w przemyśle, np.
maszyna parowa (1769) - James Watt
mechaniczna przędzarka („przędząca Joasia”), 1765
maszyna przędzalnicza o napędzie wodnym, Ryszard Arkwright, 1767
mechaniczny warsztat tkacki, Edmund Cartwright, 1785
E. Sztuka XVIII w. (epoki oświecenia), podr., 207 - 209
1. Rokoko w sztuce jako ostatnia faza baroku (tzw. „styl Ludwika XV” - od lat 20 - tych do 70- tych
XVIII w.)
Cechy rokoka: dekoracyjność, jasne pogodna kolorystyka, charakterystyczny motyw dekoracyjny (ornament)
nawiązujący do drobnej muszli - rocaille, chińskie motywy zdobnicze i moda na porcelanę (początkowo
chińską, potem produkowaną w saskiej Miśni)
Związek rokoka z obyczajowością - dążenie do komfortu, przyjemności, wygody, prywatności, beztroski
(„sans sou ci”)
Architektura rokoka, np. pałace: Zwinger w Dreźnie Augusta II, Sansouci pod Poczdamem Fryderyka II
Malarstwo rokokowe: J. H. Fragonard, Francois Boucher
2. Muzyka XVIII w. (podr., s. 207)
- muzyka instrumentalna: A. Vivaldi. J.S. Bach, G.F. Haendel, W. A. Mozart
- opera, np. D. Scarlatti, W. A. Mozart
- Antonio Stradivari jako arcymistrz lutnictwa
- muzyka barokowa: J. S. Bach, G. F. Haendel
- muzyka rokokowa: Antonio Vivaldi, Alessandro Scarlatti
- muzyka nurtu klasycystycznego: W. A. Mozart, J. Haydn
3. Neogotyk w architekturze angielskiej jako przejaw fascynacji średniowieczem i epoką Tudorów
(Horacy Walpole - architekt, autor „powieści grozy”, podr., s. 205)
4. Neoklasycyzm w architekturze i rzeźbie (trzy ostatnie dekady XVIII w.) jako przejaw fascynacji antykiem grecko-rzymskim oraz twórczością architekta renesansowego Andrea Palladio -palladianizm
wpływ badań historyka sztuki Johanna Joachima Winckelmana oraz odkryć archeologicznych (odkrycie ruin Herkulanum w 1711 i Pompei w 1748) na kształtowanie się sztuki klasycyzmu (neoklasycyzmu)
istota klasycyzmu (inspiracja antykiem grecko - rzymskim, realizacja ideału piękna - „prawdziwe piękno jest tylko jedno, a nie rozmaite”), idealne proporcje, piękne, lecz przeważnie pozbawione wyrazu twarze, patos, monumentalizm, rezygnacja z barokowego przepychu i dekoracyjności
malarstwo klasycystyczne, np. Jacques Louis David, podr., s. 208, 209
architektura i rzeźba klasycystyczna (Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen), podr., s. 208
„styl stanisławowski” jako polska odmiana klasycyzmu (architektura: Dominik Merlini - pałac w Łazienkach, J. Ch. Kamsetzer - amfiteatr w parku łazienkowskim stylizowany na antyczne ruiny, malarstwo: B. Belotto zw. Canaletto, M. Bacciarelli)
5. Malarstwo XVIII w
malarze rokoka (J. H. Fragonard, F. Boucher)
Jacques Louis David jako przedstawiciel klasycyzmu, podr.,s. 208, 209
Thomas Gainsborough jako przedstawiciel angielskiego sentymentalizmu w malarstwie (styl: portret na tle malowniczego pejzażu, wytworność, subtelność, melancholia, sentymentalizm)
4