Kultura i sztuka
W sztuce oświecenia (malarstwie i architekturze) współwystępowały dwa style – rokoko i klasycyzm. Ten pierwszy nurt jest często klasyfikowany jako faza przejściowa między tendencjami barokowymi a oświeceniowymi. Dominował w latach ok. 1720-1770. Charakteryzował się zamiłowaniem do małych form, ornamentyki roślinnej i miłosnej tematyki. Drugi styl trwał od ok.1770 do1850 roku i nawiązywał do schematu antycznego piękna (harmonia, ład, proporcje).
Architektura
W XVIII wieku nastąpiła ekspansja budownictwa. Powstają zarówno kościoły, jak i teatry. Te pierwsze są najczęściej okrągłe z kopułą znajdującą się w centralnym miejscu. Inspiracją dla architektury było budownictwo antyczne, dlatego też budynki były symetryczne i proste. Pomieszczenia przestrzenne, malowane na biało, z dużymi oknami. Na polskim gruncie osobliwością są dworki. Do najciekawszych architektonicznych konstrukcji zaliczyć możemy budowle takich twórców, jak:
Jakub Fontana – pałac Potockich znajdujący się w Radzyniu Podlaskim (rokoko);
Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff – pałac Sanssouci w Poczdamie (rokoko);
Dominik Merlini – Pałac na Wodzie w Łazienkach – Warszawa (klasycyzm);
Jakub Kubicki – Belweder w Warszawie (klasycyzm).
Rzeźba
Inspiracją dla twórców oświecenia były rzeźby antyczne, dlatego też artyści XVIII stulecia przedstawiali nagą lub tylko lekko przysłoniętą postać ludzką, której twarz wyrażała błogi spokój. Najczęściej uwieczniano postaci z mitologii lub osoby, które ówcześnie pełniły znaczące funkcje w państwie. Najpopularniejszymi twórcami byli:
Antonio Canova – Napoleon, Wenus;
Bertel Thorvaldsen – Amor, Psyche, Apollo;
Jakub Tatarkiewicz – Omdlewająca Psyche, Popiersie Aleksandra I.
Malarstwo
W przeciwieństwie do tendencji obowiązujących w epoce poprzedzającej oświecenie, kiedy to dominował ruch, w malarstwie klasycyzmu dużą popularność zyskały wystudiowane portrety. Obrazy, wpisujące się w ten nurt, charakteryzowała harmonijna kompozycja. Ponadto ich tematyka często nawiązywała do mitologii. Malarstwo rokokowe charakteryzowało się zamiłowaniem do miniatury i uwiecznianiem miłosnych scenek. Najwybitniejszymi malarzami oświeceniowymi byli:
Antonie Watteau – Obojętny, Odjazd na Cyterę, Święto miłości, Sąd Parysa (rokoko);
Jan Piotr Norblin – Jasełka polskie, Kabalarka (rokoko);
Jacques – Luis David – Portret konny St. Kostki Potockiego, Śmierć Marata (klasycyzm);
Marcello Bacciarelli – Portret własny w brązowym fraku, Portret Króla z klepsydrą (klasycyzm);
Muzyka
Jednym z ważniejszych wydarzeń oświecenia, związanych z tą dziedziną życia artystycznego, była reforma opery (K.W. Gluck). Ponadto nastąpiła ekspansja muzyki instrumentalnej oraz operowej. Wśród słuchaczy szerzyła się moda na koncerty w specjalnie przygotowanych salach, a także w domach prywatnych (do tej pory grane były w kościele lub na dworach). Znani kompozytorzy oświecenia to: Karol Filip Emanuel Bach, Johan Christian Bach, Krzysztof Wilibald Gluck, Józef Haydn, Wolfgang Amadeusz Mozart, Ludwig van Beethoven.
Literatura
W literaturze oświecenia współwystępowały trzy prądy. Klasycyzm był dominującym nurtem w ówczesnej literaturze. Odzwierciedlał założenia bardzo popularnego w tej epoce filozofa, Kartezjusza, zgodnie z którymi to, co chce uchodzić za prawdziwe, powinno być jasne i proste. Dlatego też dążenia twórców były ukierunkowane na przekazanie uniwersalnych prawd w nieskomplikowanej formie. Głównym teoretykiem klasycyzmu był Mikołaj Boileau, który w dziele Sztuka poetycka zamieścił wskazówki, jakimi powinni się kierować poeci. Autor wskazywał na zasługi starożytnych w sklasyfikowaniu pojęcia piękna. Sztuka powinna naśladować rzeczywistość, dlatego twórca musi zrezygnować z wszelkich dziwacznych i niezrozumiałych środków stylistycznych. Kategoria mimesis była jednym z podstawowych wyznaczników literatury. Język miał być z założenia komunikatywny, bowiem literatura miała mieć charakter dydaktyczno-moralizatorski (spełniała funkcje utylitarne). Na gruncie polskim ten wyznacznik był szczególnie respektowany. Bowiem dzieła polskiego oświecenia były bardzo zaangażowane w sprawy kraju, co ma bezpośredni wpływ na rozwój publicystyki (por. pkt 6 niniejszej pracy). Wśród twórców klasycyzmu należy wymienić:
Ignacego Krasickiego Bajki, Satyry, Myszeida;
Franciszek Bohomolec Pan dobry;
Franciszek Dmochowski Sztuka rymotwórcza.
W klasycyzmie europejskim szczególne miejsce zajęła proza. Jej rozkwit miał miejsce w Anglii i Francji. Do najpopularniejszych dzieł ówczesnego okresu zaliczamy przygodową książkę Daniela Defoe Przypadki Robinsona Kruzoe. Pisarz stworzył nowy typ powieści przygodowej, której bohater zostaje odcięty od znanego sobie świata i jest samotnym rozbitkiem (robinsonada). Innym przykładem utworu, który był oparty na motywie podróży i zyskał ogromną popularność, był tekst Jonatana Swifta Podróże Guliwera. Powieść obfitowała w filozoficzne wątki. Wśród licznych prozaików, warto również wymienić nazwiska takich pisarzy jak:
Henry Fielding Historia życia Toma Jonesa;
Aleksander Pope Pukiel włosów ucięty (inny tytuł: Lok porwany).
Estetyka ładu i harmonii, jaką prezentował klasycyzm, budziła wiele kontrowersji. Poddawano w wątpliwość wizję świata uporządkowanego. Uważano, że jeżeli poznajemy rzeczywistość poprzez zmysły i doświadczenie (empiryzm), to każdy z nas poznaje ją zgoła inaczej (mamy inne doświadczenia, różnie odbieramy bodźce zewnętrzne, zależnie od naszego nastroju, itd.). Zatem nie istnieje uniwersalna rzeczywistość i dlatego możemy mówić o licznych, często wewnętrznie sprzecznych, światach. Źródeł owych konfliktów przedstawiciele sentymentalizmu, kolejnego prądu literackiego, upatrywali w odejściu człowieka od świata przyrody. Nurt ten był opozycyjny względem klasycyzmu. Zamiast kultu rozumu, gloryfikowali sentymentaliści świat ludzkich uczuć, a pochwałę dobrodziejstw kultury zastępowali zachwytem nad pięknem przyrody. Wewnętrzne przeżycia i natura są najczęściej podejmowanymi tematami dzieł przedstawicieli tego nurtu. Taka treść utworu generowała nowy typ bohatera, który był człowiekiem wrażliwym, ufającym bardziej swoim uczuciom, aniżeli rozumowi. Podmiot ujawnia namiętności, które nim targają, jest zazwyczaj nieszczęśliwie zakochany. Najchętniej stosowanymi gatunkami w tym nurcie były powieść sentymentalna oraz sielanka. Nazwa prądu wywodzi się z tytułu powieści Laurence`a Sterne`a Podróż sentymentalna. Dzieło, będące literackim subiektywnym dziennikiem, obnażyło wrażliwą naturę podróżnika. Przedstawicielami sentymentalizmu byli:
Jean – Jacques Rousseau Nowa Heloiza;
Franciszek Karpiński Tęskność na wiosnę, Laura i Filon;
Franciszek Dionizy Kniaźnin Dwie lipy, Dwie gałązki.
Trzecim prądem literackim było rokoko. Tematyka utworów powstałych w tym nurcie również wiązała się z miłością, jednak w przeciwieństwie do sentymentalizmu, była to miłość zmysłowa, namiętna. Jednak to nie temat był głównym wyznacznikiem tej literatury (wszak pisano również np. o filiżance). Ważniejszym elementem pisarstwa rokokowego była forma tekstu, która powinna wzbudzić swoją kunsztowną budową zachwyt. W przeciwieństwie do klasycyzmu, teksty miały cieszyć odbiorcę, pełnić jedynie funkcję rozrywkową, a nie utylitarną, dlatego były pozbawione treści ideologicznych. Przedstawicielami rokoka byli:
Choderlos de Laclos Niebezpieczne związki;
Jan Potocki Rękopis znaleziony w Saragossie;
Dionizy Kniaźnin Erotyki.
Architektura:
Styl architektoniczny klasycyzmu oświeceniowego nawiązuje bezpośrednio do stylu antycznego. Powstają wówczas liczne pałace (Łazienki Królewskie w Warszawie, pałac Staszica - siedziba ówczesnego Towarzystwa Przyjaciół Nauk) otoczone sentymentalno - nastrojowymi ogrodami, a także budowle sakralne i budynki użyteczności publicznej. Do najwybitniejszych architektów pracujących w Polsce, a sprowadzonych z Włoch przez króla należeli: D. Merlini (m.in. proj. Łazienek), A. Corazzi.
2. Sztuki plastyczne:
Malarstwo klasycystyczne skupiło się na tematyce mitologicznej i historycznej, popularne były również portrety i pejzaże. Powstawały także miniatury dekoracyjne. W Polsce upamiętnili się najbardziej malarze włoscy z otoczenia króla Stanisława Augusta: słynny portrecista M. Bacciarelli i malarz Warszawy B. Canaletto, a także J.P. Norblin.
W rzeźbiarstwie dominuje zdobnictwo architektoniczne, rzeźba portretowa i pomnikowa. Przeważa tematyka mitologiczna. Najwybitniejsi polscy rzeźbiarze okresu oświecenia to: A. Le Brun, J. Tatarkiewicz, P. Maliński.
Poczesne miejsce zajmuje rzemiosło artystyczne: meblarstwo i ceramika.
Sentymentalizm:
Prąd artystyczny konkurencyjny wobec oświeceniowego klasycyzmu, który został stworzony przez filozofa francuskiego J.J. Rousseau. Doświadczenie jednostki Rousseau uznał za główne źródło wiedzy o świecie. Klasycznym przekonaniom o harmonii i ładzie świata przeciwstawione zostało napięcie, a także emocje świadczące o kryzysie współczesnej cywilizacji. W sztukach pięknych nurt ten przejawia się głównie w malarstwie pejzażowym, przesyconym poetyckim widzeniem przyrody. Sentymentalizm zbliża się do idei sztuki romantycznej.
Rokoko:
Styl ten miał wpływ głównie na architekturę, zdobnictwo i rzemiosło artystyczne epoki oświecenia. Istotą tego stylu było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki. Wytworne i subtelne, rokoko najpełniej zostało zrealizowane w małych formach architektonicznych oraz w architekturze pałacowych i salonowych wnętrz: w eleganckiej ornamentyce, w lekkości i dekoracyjności wystroju,
w porcelanowych bibelotach, w malarskich miniaturach i w miłosnej tematyce obrazów francuskich mistrzów: J. Watteau czy F. Bouchera. W kulturze polskiej przykładem ogrodu urządzonego w stylu rokoko są Powązki Izabeli Czartoryskiej (patrz również hasło: "Powązki").
Lektura dodatkowa:
- Z. Libera, "Problemy polskiego Oświecenia. Kultura i styl"
Klasycyzm
Nazwa pochodzi od classicus - wzorcowy, harmonijny, pierwszorzędny. Styl ten nawiązywał głównie do antyku.
Przedstawicielami klasycyzmu polskiego byli: Ignacy Krasicki, S. Trembecki, A. Naruszewicz.
Cechy klasycyzmu: Wzorowanie się na tematyce i architekturze starożytnej Grecji i Rzymu, statyka zamiast dynamizmu, oszczędność wyrazu, spokój - przeciwieństwo barokowej ekspresji, uwypuklenie cnót obywatelskich w przeciwieństwie do rokokowej frywolności, kształt ważniejszy niż barwa, tematyka moralizatorska, często propagandowa.