Naród jako społeczność ideologiczno - kulturowa
Teoretyczne koncepcje pojmowania narodu i jego pojęcie w oparciu o koncepcję kulturową
Koncepcja naturalistyczna
Naród traktowany jest jako twór społeczny uwarunkowany właściwościami środowiska geograficznego, w jakim pewna grupa rasowa przez wieki zamieszkiwała i przekazywała swe właściwości psychofizyczne następującym po sobie generacjom;
Koncepcja politologiczna
Naród jest wspólnotą polityczną. Wedle tej orientacji wspólnoty plemienne w miarę swego tworzą instytucje państwowe odrębne od organizacji plemiennej (często obejmują kilka grup postplemiennych). Tak wytworzona państwo zabiega o ukształtowanie w swych ramach narodu. Dąży do integracji tych grup plemiennych czy etnicznych pod względem jednorodnego systemu wierzeń, obyczajów, wspólnych tradycji i jednoczy je gospodarczo. Organizuje wspólny system oświaty, popiera powstawanie wspólnych instytucji kulturalnych. Utrwala się w ten sposób poczucie wspólnoty kulturowej i politycznej, a zarazem odrębności w stosunku do innych państw - narodów;
Koncepcja kulturowa
Naród jest wspólnotą kultury, czyli powstałą w toku rozwoju historycznego wspólnotą ludzi, którzy obiektywnie i w swej świadomości uznają dany język za swój język ojczysty, uznają określone terytorium za swoją ziemię ojczystą, są przekonani o wspólnocie swego pochodzenia, tworzą własną kulturę i posiadają lub dążą do posiadania uznawanej za swoją organizacji politycznej (państwa).
Czynniki narodowotwórcze:
język ojczysty - jest wartością jednoczącą członków narodu, ale i czynnikiem odróżniania danego narodu od innych społeczności narodowych. Odgrywa szczególną rolę w pierwszych stadiach kształtowania się określonej społeczności narodowej. Jest niezastąpionym środkiem komunikacji i mobilizacji życia zbiorowego, jak
i warunkiem tworzenia kultury;
terytorium narodowe - jawi się jako ziemia ojczysta (czy też ojczyzna) i polega na uznawaniu przez członków danego narodu pewnego obszaru, terytorium za własność narodową. Stanisław Ossowski wprowadził rozróżnienie ojczyzny prywatnej
i ojczyzny ideologicznej.
Ojczyzna prywatna |
Ojczyzna ideologiczna |
oznacza wieś, miasto, miejscowość, z którą dana jednostka związana jest emocjonalnie |
stanowi całe terytorium narodowe |
obejmuje ograniczone otoczenie społeczne: rodzinę, sąsiadów, znajomych, z którymi dana jednostka obcuje |
obejmuje wszystkich członków narodu - zarówno generacje obecne jak i generacje przodków |
obcowanie społeczne opiera się na stycznościach bezpośrednich |
obcowanie ma charakter pośredni, duchowy, intelektualny - brak bezpośredniego kontaktu |
świadomość narodowa - to pojęcie, które pojawiło się w XVIII wieku, a rozwiązanie
i rozwój „kwestii narodowej” nastąpił w XIX wieku, w czasie walk zjednoczeniowych
i narodowowyzwoleńczych.
Pojęcie i cechy zbiorowości etnicznych
Istotą etniczności jest poczucie tożsamości grupowej i głębokie przekonanie o własnej odrębności, natomiast zbiorowości etniczne odznaczają się spójnością i są połączone silną więzią społeczną, co sprzyja określaniu ich mianem grup.
Anthony D. Smith wyróżnia następujące składniki etniczności:
nazwa zbiorowości - ma znaczenie symboliczne,
przekonanie o wspólnym pochodzeniu,
wspólne dzieje,
własna, odrębna kultura (najczęściej język i religia),
związek z określonym terytorium (święta ojczyzna),
poczucie solidarności i tożsamości.
Rodzaje grup etnicznych:
miejskie mniejszości etniczne (np. Polacy w Chicago czy też w Nowym Jorku),
ludy tubylcze, miejscowe (np. Aborygeni w Australii czy Indianie w Ameryce),
kulturowo zróżnicowane populacje państw będących tworami kolonialnymi,
protonarody, narody bez państwa (grypy, które mają swoich przywódców politycznych i ideologów oraz dążą do uzyskania własnego państwa, co wyznacza się za podstawowy wyznacznik ruchów narodowych).
Geneza narodu - kształtowania się kultury i świadomości narodowej
Istnieją dwie drogi kształtowania się narodów w Europie:
Przekształcenie się zbiorowości etnicznej w naród przez sformułowanie i realizowanie dążenia do suwerenności politycznej. Proces ten można podzielić na trzy etapy:
pojawienie się poczucia etniczno - kulturowej tożsamości i wyodrębnienie się grupy etnicznej jako swoistej całości,
rywalizacja zbiorowości etnicznej z innymi grupami, umacnianie swojej zwartości, wykształcenie własnych elit, które artykułują jej potrzeby
i formułują żądania, a także mobilizują dla nich poparcie społeczne,
przeciwstawienie się państwu i żądanie niepodległości - narodziny ruchu narodowowyzwoleńczego i rozwiniętej świadomości narodowej.
Przekształcenie się samego państwa z państwa dynastycznego i terytorialnego
w państwo narodowe, a jego poddanych w obywateli, które mają równe prawa.
Szczególną rolę w kształtowaniu świadomości narodowej odgrywali i odgrywają tzw. ideologowie narodowi. Tym terminem określa się działaczy społeczno - politycznych, organizatorów, publicystów, myślicieli, filozofów, którzy formułowali czy formułują ideały określające przyszłość, perspektywy, wizje do jakich powinien dążyć dany naród. Tworzą
i upowszechniają określone ideologie narodowe.
Elementy ideologii narodowej:
zawiera ideały ogólne, czyli wizje przyszłego stanu narodu, podstawowe cele, jakie
w różnych dziedzinach życia narodowego powinny być osiągnięte. Oparte są one na ocenie dotychczasowego rozwoju, osiągnięć i klęsk jakie były udziałem danego narodu, oraz ocenie wskazującej na przyczyny tych nieszczęść czy też źródła uzyskanych osiągnięć narodowych;
odwołuje się do określonych wydarzeń w dziejach danego narodu jako przełomowych i wskazujących jednocześnie na kierunki, jakie wytyczają one współczesnym czy przyszłym generacjom;
określa przedmioty, dzieła z zakresu dorobku kulturalnego, godne szczególnej czci
i ochrony, wpływające na kształtowanie się postaw patriotycznych;
określa selektywnie osoby wybitnych twórców kultury narodowej i osoby bohaterów narodowych jako wzory osobowościowe dla współczesnych i przyszłych generacji;
Ideologie narodowe tworzą symbole czci narodowej (sztandary znaki, opaski, stroje), które mają zewnętrznie uzmysłowić treści danej ideologii i oddziaływać na emocjonalne przeżywanie więzi z daną ideologią.
Role ideologii narodowych:
selektywna - powoduje podziały członków danego społeczeństwa na grupy zwolenników określonych ideologii,
integracyjna - przyciąga jednostki w danym społeczeństwie na rzecz wyznawców, zwolenników, sympatyków danej orientacji ideologicznej, zaś w relacji wewnętrznej - jest podstawą identyfikacji, poczucia tożsamości społecznej,
wychowawcza - instytucje kulturalne, tworzące kulturę symboliczną, czy też instytucje edukacyjne w danym społeczeństwie opierają się na określonej ideologii narodowej, nauczają historii danego narodu, propagują określony system wartości
i norm zachowań, obowiązków względem narodu, państwa. Przedstawiają bohaterów narodowych, których powinno się naśladować, określają przedmioty i symbole czci,
a więc kształtują osobowość członków narodu w świetle określonej ideologii narodowej.
Postawy wobec narodu:
patriotyzm - jego pojęcie występuje w dwojaki sposób:
w ujęciu przedmiotowym - oznacza system postaw względem ojczyzny, zdeterminowanych przez komponent emocjonalny postawy, tj. uczucia miłości i przywiązania do ojczyzny, jedność i solidarność z własnym narodem,
z szacunkiem dla innych narodów i poszanowaniem ich praw,
w ujęciu normatywnym - jako zestaw norm, określających obowiązki członków społeczności narodowej, takie jak obowiązek miłości, ochrony, poświęcenia się w obronie ojczyzny;
nacjonalizm jako system postaw i jako ruch społeczny - charakteryzuje nieufność, obcość czy nawet wrogość do innych narodów i narodowości, nietolerancja mniejszości narodowych i innych grup etnicznych, które motywowane są traktowaniem własnego narodu jako najwyższej wartości i swoiście rozumianym interesem narodu uznawanym za ostateczne kryterium i źródło polityki państwa. Idea jedności narodowej, występująca we wszystkich ideologiach narodowych
w nacjonalistycznej wersji, polega na eliminowaniu różnic religijnych, społecznych, politycznych w narodzie przy użyciu siły i przemocy, a nie w drodze dialogu, porozumienia, kompromisu czy tolerancji. Najbardziej skrajną odmianę postawy nacjonalistycznej, wyrażającą się w bezkrytycznym stosunku do własnego narodu oraz w pogardzie i nienawiści do innych narodów, określa się mianem szowinizmu - najbardziej jaskrawy wyraz znajduje on w doktrynach faszystowskich;
ksenofobia - strach przed obcymi narodowościami;
kosmopolityzm - postawa oparta na założeniu, że „ojczyzną człowieka jest cały świat”, odznaczającą się biernym stosunkiem do tradycji, kultury i interesów własnego narodu. Realizator tej idei docenia dorobek i wkład innych narodów w rozwój kultury, a także uważa, że wszelkie podziały na organizacje państwowe są zbyteczne.
Pojęcie „nowoczesnego narodu”
Przez pojęcie „nowoczesny naród” rozumie się taki stan i stopień rozwoju społeczności narodowej, w którym:
wszystkie - nawet najniższe - stany, warstwy czy klasy społeczne charakteryzują się poczuciem przynależności narodowej (a nie tylko pewne elity czy stany wyższe),
podstawowe zręby kultury narodowej z różnych dziedzin (obyczajów, literatury, sztuki czy nauki) zostają upowszechnione w szerokich masach ludności - samowiedza o dziejach narodu i jego kulturze udziałem wszystkich warstw społeczeństwa,
naród posiada własną organizację państwową lub też w drodze walki narodowowyzwoleńczej - o charakterze masowym i trwałym - dąży do uzyskania niepodległego państwa.
W oparciu o następujące pozycje wydawnicze: J. Turowski „Socjologia. Wielkie struktury społeczne”,
B. Szacka „Wprowadzenie do socjologii”, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003.
Proces kształtowania społeczności narodowej był i jest długotrwały, obejmował stulecia - ma charakter dynamiczny. Ponadto określenie to oznacza, że narody powstają i kształtują się w wyniku rozległych przemian społecznych (cywilizacyjnych, społeczno - gospodarczych, kulturalnych, ustrojowo - politycznych), które odróżniają społeczeństwa o kulturze narodowej od społeczeństw plemiennych, cywilizację narodową od cywilizacji ludowej, naród od ludu.
Najłatwiej postrzegane i uzmysławiane kryterium odrębności i identyfikacji narodowej.