GRUPA RÓWIEŚNICZA JAKO SPOŁECZNE ŚRODOWISKO WYCHOWANIA

Człowiek już od momentu urodzenia uczestniczy w różnego rodzaju grupach. Pierwszą z nich jest rodzina, która dla większości jest grupa najważniejsza. Stopniowo każde dziecko wchodzi i przynależy do wielu grup: grono przyjaciół, znajomych, rodziców, krewnych, grupy rówieśników w szkole i poza nią, a następnie organizacji społecznych, politycznych, grupy towarzyskiej i zawodowej oraz własnej rodziny. Przynależność do grupy na ogół sprzyja wytworzeniu się poczucia silnego związku i solidarności z członkami tej grupy. Ma to duże znaczenie dla procesu kształtowania się osobowości człowieka.

Grupą nazywa się dwie lub więcej osób, między którymi istnieje bezpośrednia interakcja, które maja wspólny cel, wspólne normy i tworzą rozwiniętą strukturę grupową.

Cel grupy to coś, co przez większość jej członków jest pożądane i do czego grupa zmierza. Normy są to reguły dotyczące zachowania się, obowiązujące wszystkich członków grypy. Struktura grupy to układ pozycji poszczególnych członków grupy, ustalający między nimi stosunki i zależności. Wyróżnia się zazwyczaj następujące struktury grupowe: strukturę socjometryczną, strukturę władzy i strukturę komunikowania się. Struktura socjometryczna jest oparta na wzajemnej sympatii członków grypy. Pozycję jednostki wyznacza stopień, w jakim dana osoba jest lubiana przez pozostałych. Struktura władzy oznacza stosunek, w którym jedna osoba może kontrolować zachowanie drugiej. Struktura komunikacji kształtuje się w związku z potrzebą przekazywania informacji w grupie.

Człowiek jest jednocześnie członkiem wielu grup. Grupy wywierają wpływ na zachowanie człowieka, jego postawy, wartości, procesy poznawcze.

Grupa rówieśnicza jest to określona zbiorowość ludzi w tym samym lub bardzo zbliżonym wieku. Czynnikami wiążącymi w grupie rówieśniczej są oprócz wieku, przynależności do wspólnej struktury organizacyjnej, występowanie określonych kontaktów, brak istotnych różnic w poziomie wiedzy i rozwoju intelektualnym jej członków.

Grupy dzielimy według różnych kryteriów, z których najczęściej brane są pod uwagę wielkość i więzi emocjonalne.

Podział grup ze względu na liczebność członków: grupy małe i grupy duże.

Grupy małe to takie, w których członkowie kontaktują się ze sobą bezpośrednio. Są one najczęściej, częścią grupy większej. Do grup małych zaliczamy "paczki", niewielkie zespoły osób mające wspólne zainteresowania, kółka towarzyskie.

Grupy duże mające większą liczbę członków nazywane są niekiedy społecznościami i do nich należą zrzeszenia, związki, towarzystwa. Do grupy dużej zaliczamy również zespół uczniów danej klasy, organizacji młodzieżowej czy nawet całej szkoły.

Podział grup ze względu na więzi emocjonalne między członkami: grupy formalne i grupy nieformalne.

G r u p a m i f o r m a l n y m i nazywa się takie grupy, które są odgórnie i planowo organizowane, spełniają określone zadania i cele, maja stałą strukturę organizacyjną i są kontrolowane przez jednostki nadrzędne. Takimi grupami są klasy szkolne, organizacje młodzieżowe, organizacje samorządowe i inne. Grupy formalne mają znacznie szersze cele i zadania niż grupy nieformalne. Do grup formalnych należą również grupy wychowawcze organizowane celowo, kształcące określone cechy osobowości lub pożądane wartości społeczne. Będą to zespoły wychowawcze, drużyny harcerskie i temu podobne. Ważnym czynnikiem spajającym grupę jest jej atrakcyjność. Członkowie grupy łączą się ze sobą w spoisty zespół, jeżeli czują się w grupie dobrze, a grupa zaspakaja ich określone potrzeby społeczne. Pozycje w grupie powinny być wyrównane, gdyż duża rozpiętość pozycji może wywołać niezadowolenie członków grupy i spowodować jej rozwarstwienie. Drugim czynnikiem warunkującym spoistość grupy są obowiązujące w niej normy, przyjęte i przestrzegane przez wszystkich członków. Poważniejsze odchylenie od norm grupowych powoduje nie tylko osłabienie przynależności do grupy, ale również zachwianie równowagi psychicznej jednostki. Normy społeczne w grupie prowadza do kształtowania dyscypliny, formowanie świadomości moralnej, ułatwiają realizację zadań i wprowadzają ład i porządek do działalności grupy. Przestrzeganie ich prowadzi do zwartości grupy, jednomyślności w kwestiach ważnych dla grupy, zgodność w ustalaniu jej zadań i celów.

G r u p a n i e f o r m a l n a to taka, w której podstawowym czynnikiem jest więź emocjonalna łącząca poszczególnych członków i zaspokajająca ich potrzeby psychiczne. Grupy nieformalne nie są odgórnie organizowane, powstają spontanicznie i nie zawsze można mieć nad nimi kontrolę wychowawczą. Powstawanie zespołów wśród młodzieży w wieku dorastania jest zjawiskiem powszechnym, łatwo to zaobserwować zarówno na terenie klas szkolnych jak i w życiu pozaszkolnym. Najczęściej wyróżnianymi typami małych nieformalnych grup rówieśniczych są: najbliżsi przyjaciele, paczki, grupy koleżeńskie, bandy.

N a j b l i ż s i p r z y j a c i e l e. Przyjaźń jako typ stosunków międzyludzkich pojawia się dopiero w okresie dorastania. Początkowo o wyborze przyjaciela czy przyjaciółki decydują cechy zewnętrzne np. miły wygląd, schludność, uprzejmy sposób bycia - u dziewcząt, a siła, zręczność, odwaga - u chłopców. Stopniowo jednak młodzież coraz bardziej zaczyna zwracać uwagę na walory wewnętrzne: poziom intelektualny, zalety charakteru, wartości moralne i społeczne. W późniejszych fazach , a także w okresie młodzieńczym, przyjaźń staje się bardziej "życiowa". Przyjaciela czy przyjaciółkę lubi się ze wszystkimi zaletami i wadami. Wzrasta tolerancja w stosunku do wzajemnych błędów i wykroczeń. Przestaje też obowiązywać bezwzględna wyłączność. Poza ogólną potrzebą obcowania z rówieśnikami, uzasadniają to zjawisko momenty natury społecznej, jak i psychicznej. Na skutek rozluźnienia więzów rodzinnych i nasilenia konfliktów z otoczeniem młodociani szukają oparcia w swojej grupie rówieśniczej. Obcowanie z grupą nie może jednak zaspokoić potrzeby głębszej więzi uczuciowej i bardziej intymnego kontaktu osobistego. Poczucie osamotnienia, liczne problemy i rozterki tego wieku, często nawiedzające stany depresyjne, nowe zaskakujące przeżycia w sferze seksualnej - wszystko to skłania młodocianych do szukania wśród rówieśników osoby godnej zaufania, całkowicie oddanej i posiadającej takie same potrzeby i kłopoty.

P a c z k i. Są to drobne grupki młodzieży ściślej ze sobą zaprzyjaźnione, liczące przeciętnie od 3 do 6 osób. Panuje między nimi zgodność poglądów, więzy wzajemnej sympatii i podziwu. Trwałość paczek jest bardzo rożna i zależy od wielu okoliczności. Niekiedy więzy zadzierzgnięte w młodości trwają aż do dorosłości a nieraz i przez cale życie. Podstawą doboru członków paczki stanowi akceptacja osobowości jednej osoby przez drugą, lubienie się, wspólne wykonywanie jakiś czynności, zbliżone upodobania, ideały, uzdolnienia, sytuacja ekonomiczno - społeczna, a przede wszystkim ogólny poziom dojrzałości. Od członka paczki oczekuje się dostosowania się do norm przyjętych w grupie i zainteresowań akceptowanych przez grupę. Każda paczka rozwija sobie właściwa aktywność. Wspólna wszystkim jest tendencja do unikania nadzoru dorosłych. Członkowie paczki starają się jak najwięcej czasu spędzać razem, planują wspólne akcje, odwiedzają się wzajemnie, szukają wspólnych rozrywek (kino, tańce, przyjęcia), odrabiają wspólnie lekcje, pomagają sobie wzajemnie w trudnościach,. Działalność paczki otoczona bywa zazwyczaj przez jej członków tajemniczością. Do skutków dodatnich przynależności do paczki zalicza się poczucie pewności, bezpieczeństwa i ważności osobistej każdego członka, wynikające z pełnej akceptacji grupy, a także rozładowanie emocjonalne, wypływające ze zrozumienia ze strony współczłonków. Ponadto paczka sprzyja wytwarzaniu się umiejętności współżycia społecznego, poszanowania wspólnych interesów. Ujemne skutki paczki rozwijają snobizm u swoich członków, ekskluzywna lojalność wobec niech, a uczucie wrogości do osób spoza paczki. Zwiększają napięcie miedzy rodzicami i dziećmi w wyniku rozbieżności miedzy wymaganiami rodziców i paczki.

G r u p y k o l e ż e ń s k i e. Tak nazywa się grupy nieformalne, bardziej liczne niż paczki i mniej od nich ekskluzywne. Ich członkowie dobierają się ze względu na jakieś pokrewieństwo kulturowe, podobne poglądy i zainteresowania, ale nie wszyscy są w jednakowym stopniu ze sobą zaprzyjaźnieni. Grupa ta tworzy się zazwyczaj z paczki dzięki przyjmowaniu do niej coraz nowych członków. W przeciwieństwie do dobrze zorganizowanych grup dziecięcych, koleżeńskie grupy młodzieżowe posiadają bardziej luźną strukturę organizacyjną. Nie ma w nich przywódcy ani zaplanowanej działalności. Atrakcyjność ich polega na wspólnym spędzaniu wolnego czasu, wykonywaniu wielu zwykłych czynności, głównie o charakterze towarzyskim.

B a n d y. Potocznie bandą nazywamy każdą nieco większą grupę dzieci w wieku szkolnym. W psychologii nazwa ta obejmuje bardziej zwarte i zorganizowane zabawowe grupy dzieci w młodszym wieku szkolnym (do 12 lat). W znaczeniu drugim, bardziej specyficznym, nazwa "banda" odnosi się już do zjawiska o charakterze negatywnym: dotyczy tych grup młodzieżowych, które zrzeszają osobników zaniedbywanych i odrzucanych w złym środowisku domowym, nie akceptowanych przez rówieśników w szkole. Szukają oni zaspokojenia swych potrzeb społecznych, głownie przynależności i uznania, a także współuczestnictwa w grupie rówieśniczej wśród podobnych sobie nieletnich, źle przystosowanych, wykolejonych, wkraczających stopniowo na drogę przestępstwa. Bandy młodocianych są podobne pod wieloma względami do paczek, ale kładą większy nacisk na osiąganie specyficznych dla każdej bandy celów (seksualnych, sportowych, przestępczych, agresywnych), wymagają większej solidarności i lojalności od swych członków, utrzymują bardziej wrogą, buntowniczą i konspiracyjną postawę wobec dorosłych. Rola przywódców w bandach jest silnie zaznaczona, posiadają oni duży autorytet i wymagają od członków bezwzględnego posłuszeństwa i uległości.

W społeczeństwach istnieją również grupy młodzieży, które kwestionują wartości zastanej kultury, grupy zbuntowane przeciwko zwyczajom lub stylowi życia starszego pokolenia. Tworzą one s u b k u l t u r y m ł o d z i e ż o w e. Młodzież odrzucająca wartości dorosłych dąży do stworzenia własnych wzorów zachowań, własnej kultury, podkreśla swoja odrębność. Subkultura młodzieżowa przejawia się w różnych formach, jednakże wspólną cechą grup jest zanegowanie kultury dominującej w społeczeństwie. Subkultury młodzieżowe są elementem polskiej rzeczywistości kulturowej. Nie znajdują jednak szerszej akceptacji i oparcia w społeczeństwie.

W Polsce najbardziej znane subkultury młodzieżowe to: chuligani, punki, skini sataniści, szalikowcy i rastamani. Chuligani pojawili się w latach pięćdziesiątych jako mniej lub bardziej zorganizowane grupy młodzieży nieprzystosowanej. ,,Członkowie tych grup zaczęli organizować meliny, wspólne rozrywki, w tym spotkania kończące się bójkami. Często atakowali przypadkowych przechodniów, demolowali sklepy, świetlice, napadali na szkoły i instytucje państwowe. Obecnie grupy chuliganów zmieniły swoje oblicze. Ich aktywność ogranicza się do organizowania gangów, kradzieży samochodów, włamań do piwnic, picia alkoholu, organizowania bójek na stadionach sportowych.

Ruch punków powstał w Polsce około 1978 roku. ,,Uczestnicy tego ruchu odrzucali dotychczasowy styl życia, normy społeczne i kryteria moralne. Nosili celowo podarte spodnie. Kolorowe suknie ozdabiane paskami, zwisającymi frędzlami, agrafkami. Golili z boku głowy, pozostawiając po bokach grzebieniowatą fryzurę ułożoną w czub Irokeza. W ostatnich latach liczba punków wyraźnie zmalała, chociaż ruch ten ma jeszcze wielu zwolenników, szczególnie wśród członków zespołów muzycznych. Punki usiłują nadal protestować, chociaż nie wiedzą do końca przeciwko czemu i o co mają dziś walczyć.

Pierwsi skinhedzi (skini) pojawili się w Polsce około 1980 roku. Głoszą hasła niekiedy skrajnie nacjonalistyczne i faszystowskie. Propagują kult siły. Skini czasem bez powodów napadają na przechodniów, przeważnie wieczorem lub w nocy, bijąc i kopiąc ofiary do utraty przytomności. W walce używają noży, brzytew, żyletek. Grasują po boiskach sportowych, w pobliżu dworców kolejowych, kościołów, wszędzie tam gdzie jest szansa na rozróby, demolowanie, kontrmanifestacje. Z ich grona wywodzą się bojówki terrorystyczne i szowinistyczne.

Satanizm swoimi korzeniami sięga starożytności. W Polsce ruch satanistyczny nasilił się w 1985 roku. Sataniści mają swoje grupy w Szczecinie (stolica polskiego satanizmu), we Wrocławiu, Olsztynie, Łodzi oraz wielu innych miastach i miasteczkach. ,,Ulubioną ich muzyką jest heavy metal, black metal, hard rock. W obrzędach posługują się antybiblią, antymodlitwami lub parodią mszy i ceremonii chrześcijańskich. Celem działalności satanistów jest niszczenie wszelkich symboli chrześcijańskich. Wielu uczestników tego ruchu jest uzależnionych od alkoholu i narkotyków. Sataniści wyróżniają się spośród subkultur młodzieżowych propagowaniem najbardziej destrukcyjnych idei. Dążą do rozkładu wszelkiego porządku - społecznego, estetycznego i moralnego. Występują przeciw organizacjom państwowym, religijnym i społecznym.”

Szalikowcy od kilkunastu lat pojawiają się na stadionach sportowych. Występują w ciemnych strojach i długich białych szalach lub w kolorach klubów sportowych, którym kibicują. Usiłują podporządkować sobie lub wręcz sterroryzować środowisko rówieśnicze. Łączy ich między innymi takie zachowanie, jak: brutalność, wulgaryzmy językowe, wandalizm. Dla szalikowców najważniejsze jest bycie w grupie, w masie. Łączy ich wspólny styl zachowania się, skandowanie, strój, język. Ich aktywność wzmaga się pod koniec meczu i po jego zakończeniu. Następuje wtedy wyładowanie nagromadzonych emocji w postaci agresji (m. in. niszczenie autobusów, wagonów kolejowych i elewacji budynków, napadanie na podróżnych i obsługę pociągów).

Odrębną grupę stanowią rastamani zwani też rastafarianami. Jest to mała subkultura. Można ich poznać po dredach (rodzaj warkoczyków). Rastamani mają pokojowe podeście do życia. Część z nich to wegetarianie. Filozofią ich życia jest bezkonfliktowe współistnienie wszystkich ludzi. Wiąże ich muzyka reggae i marihuana, którą uważają za roślinę pochodzącą od Boga.

Wśród subkultur występujących w Polsce można wyróżnić jeszcze: depeszowców, słuchaczy muzyki ska, rapowców i entuzjastów deskorolek podpisujących się sprejami na murach. Często są to jednak krótkotrwałe mody. Punkowcy, skini i rastamani gardzą nimi, uważają, że jest to tylko zmieniająca się moda, a nie subkultura. Na ulicach miast i coraz częściej wsi widzimy młodych ludzi przypominających swym wyglądem członków wymienionych subkultur. Często są to ich członkowie. Równie często zauważamy tylko bardzo charakterystyczne elementy w wyglądzie, które mogą bardziej wskazywać na modę niż na przynależność do danej grupy. Świadczy to o braku wiedzy na temat ideologii poszczególnych subkultur.

Mechanizmy oddziaływania grupy rówieśniczej:

Grupa rówieśnicza powstaje w sposób spontaniczny, bez ingerencji dorosłych. Taka grupa kształtuje mechanizmy, które regulują wewnętrzną organizację grupy oraz wzajemne zachowania poszczególnych członków. Grupa rówieśnicza pełni istotne funkcje w procesie wychowania jej uczestników. Grupa rówieśnicza jest pozbawiona określonych celów i wzorców, a jej głównym przesłaniem jest zabawa. Zachowania członków grupy są regulowane poprzez nastawienie tych osobników, którzy umieją narzucić grupie swój punkt widzenia. Cechą charakterystyczną grupy rówieśniczej jest zmienność celów oraz form życia zbiorowego i zabawy. Jest to konsekwencją tego, że członkowie grupy mają zmienne i często sprzeczne nastawienia. Do najczęstszych nastawień należą: przodownictwo, podporządkowanie, rywalizacja i współdziałanie. Dziecięce zachowania charakteryzują się spontanicznością i różnorodnością. Na tym tle mogą powstawać konflikty pomiędzy wzorami wyniesionymi z domu a chęcią żywiołowej zabawy. W tym konflikcie najczęściej wygrywa potrzeba zabawy z kolegami, a rygory narzucone przez rodzinę lub środowisko schodzą na dalszy plan. Mamy tu do czynienia z konfliktem, który może mieć określone skutki dla procesu socjalizacji jednostki oraz dla ogólnego porządku społecznego.

Organizacja, struktura i funkcje grupy rówieśniczej:

W grupach rówieśniczych mamy do czynienia z pewnym systemem wpływów, które z czasem przeradzają się w określone struktury, układy i role społeczne. Można wyróżnić trzy typy grup rówieśniczych:

• grupy dziecięce, oparte na zabawie

• grupy młodzieżowe, paczki

• grupy dewiacyjne (np. gangi, bandy przestępcze)

Na młodzieżową grupę rówieśniczą składa się określona struktura zachowań międzyludzkich. Elementy, które tworzą stosunki społeczne w grupie to:

• wewnętrzna hierarchia grupy

• system decyzyjny

• układ kanałów komunikacyjnych

• charakter więzi pomiędzy poszczególnymi członkami grupy

Niemal każda grupa rówieśnicza posiada przywódcę lub liderów. W związku z tym można wyróżnić:

• przodownictwo - jest charakterystyczne dla osób posiadających charyzmatyczne cechy osobowościowe, takie osoby charakteryzują się pozytywnym nastawieniem emocjonalnym i chęcią współdziałania oraz cieszą się niewymuszonym zaufaniem pozostałych członków grupy

• przywództwo - może być osiągnięte poprzez wyróżniające właściwości lub kwalifikacje osobowe, jest akceptowane przez grupę

• panowanie - władza zdobywana przy użyciu siły, nie opiera się na akceptacji, zaufaniu i poczuciu bliskości, główny cel panowania odnosi się do sensu zadaniowego i organizacyjnego

Na charakter przywództwa wpływają nie tylko cechy charakteru danej jednostki, ale także wielkość grupy, jej zadania oraz jej stosunek do otoczenia. W przypadku nieprzyjaznych stosunków grupy z otoczeniem mogą występować represje ze strony otoczenia. W takim przypadku zwiększają się tendencje do pełnienia władzy autorytarnej. Przywództwo, które najczęściej dominuje w grupach jest oparte na demokracji i liberalizmie. Główne zadanie takiego przywództwa opiera się na realizacji celów towarzyskich i zabawowych oraz podtrzymywaniu poczucia odrębności od otoczenia. Grupy dziecięce najczęściej opierają się przywództwie chaotycznym, gdzie często mamy do czynienia z chaosem decyzyjnym i z częstą zmianą osoby na stanowisku lidera. Roger Mucchielli przedstawił pięć układów komunikacyjnych, które dostarczają wiadomości o charakterze grupy. Są to:

• układ szprychowy - każdy członek grupy ma kontakt z przywódcą, jest to niezwykle pomocne w przypadku konieczności szybkiego działania

• układ bezpośredni - każdy kontaktuje się z każdym

• układ kołowy - członkowie grupy przekazują informacje po kolei, jeden drugiemu

• układ łańcuchowy - przywódca grupy przekazuje informacje jednej osobie, która rozpowszechnia ja wśród pozostałych członków grupy

• układ scentralizowany - przywódca przekazuje informacje kilku zaufanym osobom, a ci przekazują ja pozostałym członkom grupy

Do ustalenia struktury grupy używa się socjogramu. Jest to przedstawienie w sposób graficzny pozycji poszczególnych członków grupy, które opierają się na stosunkach lubienia bądź nielubienia. Tak przedstawiona struktura jest strukturą nieformalną. Technika stosowana w socjometrii opiera się na zadawaniu członkom grupy określonych pytań, które są uzależnione od tego, co interesuje pytającego. W socjogramie poszczególni członkowie grupy są przedstawieni za pomocą punktów, natomiast ich wybory są przedstawiane za pomocą linii łączącej określone punkty. W przypadku zainteresowania strukturą grupy używa się socjogram hierarchiczny, który przedstawia ilość wyborów skierowanych do danych jednostek. Na podstawie socjogramu można wyróżnić poszczególne struktury i elementy tych struktur. Można tu wyróżnić:

• para - wzajemny wybór dwóch osób

• łańcuch - osoba A wybiera osobę B, osoba B wybiera osobę C itd.

• gwiazda - określona jednostka otrzymuje dużo wyborów, ale sama ich nie odwzajemnia

• sieć - wzajemny wybór wszystkich członków grupy

• klika - podgrupa osób, która wybiera się wzajemnie i odrzuca pozostałych członków grupy

Funkcje wychowawcze grup rówieśniczych:

• kształtowanie aktywności jednostek

• kształtowanie więzi z innymi ludźmi

• ułatwianie kontaktów interpersonalnych

• zaspokajanie potrzeby aprobaty i uznania

• konstruktywne współzawodnictwo

• pobudzanie do rozwijania zainteresowań

• umożliwianie kontaktów towarzyskich

• zaspokajanie określonych potrzeb emocjonalnych

• zapełnianie wolnego czasu

Na podstawie wyżej wymienionych funkcji można powiedzieć, że grupy rówieśnicze maja ogromny wpływ na kształtowanie się osobowości i rozwój społeczny każdej jednostki.

Jedną z najważniejszych grup, w której znajduje się jednostka jest klasa szkolna. Duży wpływ na atmosferę w tej grupie ma nauczyciel - jego osobowość, postawa, zaangażowanie w pracę, zdolności organizacyjne. Odpowiednie cechy nauczyciela mogą sprawić, że klasa dojdzie do wspaniałych osiągnięć. Na panującą w klasie atmosferę wpływają także inne czynniki: określone normy przyjęte przez grupę, poziom integracji członków grupy, stosunki pomiędzy poszczególnymi członkami grupy oraz pozycja i rola danego członka grupy.

Największy wpływ grupy rówieśniczej na jednostkę jest widoczny w jej okresie dojrzewania. Jest to moment osłabienia autorytetu rodziców i innych dorosłych osób i wtedy właśnie grupa rówieśnicza staje się dla młodego człowieka punktem odniesienia. W tym czasie jednostka spędza z rówieśnikami większą część wolnego czasu, a grupa rówieśnicza wywiera wpływ na jej opinie, postawy i zachowania, na styl ubierania się, na wybór muzyki i literatury. Istnieją różne grupy młodzieżowe. Może to być paczka na osiedlu, klasa szkolna, grupa taneczna, sportowa czy zastęp harcerski. Pozycja, jaką w danej grupie zajmuje jednostka ma wpływ na jej samoocenę, poczucie własnej wartości, sposób spostrzegania swojej osoby i ogólne zadowolenia z życia.

Patologie i zagrożenia

Zjawisko narkomanii, sporadyczne i bardziej o charakterze jednostkowym niż społecznym występowało zawsze w dziejach ludzkości. Rozwój tego zjawiska związany jest z rozwojem cywilizacji, który oprócz wielu osiągnięć w różnych dziedzinach życia, spowodował również skutki negatywne. Gwałtowne tempo życia, wymagające nadmiernego wysiłku psychicznego, ustawiczne napięcie nerwowe z tym związane, stały się przyczyną wielu niepowodzeń życiowych, konfliktów interpersonalnych oraz związanych z tym zaburzeń nerwowych u wielu ludzi. Szukanie sposobów rozwiązywania problemów życiowych i rozładowywania napięć, prowadzi do masowego występowania uzależnień między innymi narkomanii.
Chociaż zjawisko narkomanii znane jest od setek lat, mimo to żadne dotychczasowe działania zmierzające do jego usunięcia lub choćby ograniczenia jego negatywnych skutków nie przyniosły pożądanych efektów. Zjawisko to obejmuje swym zasięgiem coraz młodsze pokolenie, bowiem granica wieku osób mających pierwszy kontakt z narkotykami ciągle się obniża. Duży wpływ na popularyzację narkotyków mają również mass media. Filmy, czasopisma, Internet ze swoim przewodnikiem po świecie narkotyków. Młodzież pod ich wpływem utożsamia się z bohaterami i pragnie naśladować ich postawy i styl życia. Często to naśladownictwo wiąże się właśnie z sięganiem po narkotyki. Można, więc stwierdzić, że młodzi ludzie coraz częściej i chętniej sięgają po narkotyki pod wpływem niewłaściwej atmosfery rodzinnej, grupy rówieśniczej i massmediów, ale także w celu poznania czegoś nowego, chęci ucieczki od rzeczywistości. Sięgają po nie ci, którzy są słabi psychicznie, ale także ci, którzy radzą sobie świetnie i mają silną osobowość. Narkotyk stał się kolejnym rodzajem używki, ale jednocześnie w przeciwieństwie do kawy, herbaty czy nawet alkoholu dokonuje ogromnego spustoszenia w organizmie ludzkim.

Samobójstwo jest rezygnacją człowieka z życia społecznego. Przyczyny podejmowania przez młodzież prób samobójczych nie różnią się od motywacji dorosłych. Najczęściej są to: odrzucenie, poczucie krzywdy, niezrozumienie, brak odporności na stres, nieumiejętność radzenia sobie z sytuacją finansową, samotność, choroba. ,,Dość często można spotkać się ze stwierdzeniem, że zdecydowana większość młodych samobójców pochodziła z rodzin, które nie wypełniały prawidłowo swych funkcji pełnych konfliktów, rodzin rozbitych. Takich rodzin, w których rodzice stosują przemoc lub jawnie okazują lekceważenie w stosunku do swoich dzieci, gdzie nie ma autorytetu lub nie uznaje się autorytetu osób najbliższych. To w rodzinie właśnie powinny być wytwarzane takie postawy jak: miłość, szacunek, wzajemna akceptacja, uznawanie własnych i cudzych praw oraz poczucie własnej i cudzej wartości. Jeżeli te potrzeby nie zostaną zaspokojone, to często w późniejszych latach występują skłonności do zachowań agresywnych, autoagresywnych, destruktywnych i samobójczych.” Inną z przyczyn podejmowania przez młodzież prób samobójczych są kłopoty szkolne. Nie są to tylko problemy z nauką, lecz także odrzucenie przez kolegów szkolnych, brak poprawnych stosunków z nauczycielami i kolegami, brak sukcesów w zajęciach pozaszkolnych.

Kolejnym powszechnym zjawiskiem patologii społecznej jest prostytucja. Prostytucja to ,,różnorodne w formie kontakty hetero i homoseksualne uprawiane w celach zarobkowych z większą liczbą osób. Stosunek prostytucyjny jest traktowany w kategoriach rzeczowych (usługowych) i wyklucza więź emocjonalną.” Prostytucja wywołuje określone sądy moralne i różnorodne opinie społeczne. Obecnie często spotkać można doniesienia prasowe, radiowe czy relacje reporterów telewizyjnych na temat handlu młodymi kobietami, wywożeniu ich i sprzedaży do domów publicznych na Zachodzie. ,,Przyczyną, dla której kobiety (przede wszystkim) oddają się prostytucji jest: ubóstwo i nędza, pogoń za zyskiem, brak odpowiednich wzorców moralnych, dysfunkcjonalność rodziny, własna wola kobiety, przymus czy namowa innej osoby. Prostytucja wywołuje wiele następstw. Są to między innymi: wzrost zachorowalności na choroby przenoszone drogą płciową, zaburzenia osobowości, zanik szacunku dla pracy i inne.

Coraz częstszym problemem, z jaki spotykamy się na co dzień jest przestępczość. Dotyczy ona nie tylko dorosłych, ale również dzieci i młodzież. W ostatnich latach wzrosła liczba nieletnich sprawców najcięższych przestępstw, takich jak: pobicia z ciężkim uszkodzeniem ciała, zabójstwa, rozboje i wymuszenia. Coraz częstsze stają się przestępstwa popełniane przez bandy nieletnich. Są to grupy, które specjalizują się w popełnianiu określonych rodzajów przestępstw. Działanie w grupie zachęca do czynów zuchwałych, większej agresywności, a nawet do ataków okrucieństwa wobec ofiar. Napady rabunkowe i wymuszenia rozbójnicze wiążą się z reguły z pobiciami ofiar niejednokrotnie ze skutkiem śmiertelnym. Ofiarami są najczęściej ludzie starsi, nietrzeźwi i małoletni. Innym niepokojącym zjawiskiem jest wzrost recydywy wśród nieletnich sprawców. Szczególnie groźna jest tendencja wzrostowa przestępczości dzieci od lat 13. Nieletni sprawcy pochodzą najczęściej z rodzin rozbitych, żyjących w ubóstwie, niezdolnych do zaspokajania elementarnych potrzeb materialnych i wychowawczych dzieci. Brakiem czasu tłumaczą się również robiący karierę rodzice nieletnich przestępców. Innym środowiskiem wychowawczym wpływającym na powstawanie patologii jest szkoła z przepełnionymi klasami, rozbudowanym programem nauczania. Nauczyciele coraz rzadziej reagują na coraz częstsze zjawiska przemocy uczniów starszych wobec młodszych. Szkoła i jej otoczenie stają się miejscem popełniania kradzieży, bójek wymuszeń, handlu narkotykami. Zachowania agresywne band szkolnych występują nie tylko wobec uczniów słabszych fizycznie, lecz także w stosunku do nauczycieli. Dużym problemem, jeśli chodzi o nieletnich przestępców jest problem wandalizmu. Niszczą oni i uszkadzają oni wyposażenie szkół, boisk sportowych, sal kinowych, autobusów, pociągów. Podłożem większości najcięższych przestępstw są motywy materialne. Następną przyczyną jest odwet (szczególnie wśród osób nietrzeźwych), kolejna to przyczyny mające podłoże seksualne. Wobec wszystkich nieletnich sprawców czynów karalnych stosuje się Ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich, której celem jest zapobieganie i zwalczanie przestępczości nieletnich, stworzenie warunków powrotu do normalnego życia oraz dążenie do umacniania funkcji opiekuńczo - wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowania nieletnich.

Czynniki determinujące powstawanie patologii

W toku dokonujących się w kraju przemian, zagubiła się gdzieś wychowawcza funkcja szkoły, domu, organizacji młodzieżowych czy placówek kulturalnych. Przestępstwa popełniają też dzieci z tzw. dobrych domów. Zapracowani rodzice nie mają czasu zajmować się swoimi dziećmi. Trudne warunki życia powodują, że walka o mieć zastępuje rodzinne uczucia. Dzieci często czują, że ich rodzice uparcie dążą by odpowiadały one ich wyobrażeniu. Bunt przeciwko tym postawom powoduje często zachowania przestępcze, czy na pozór niewinne szukanie odskoczni w grupie rówieśniczej. Na wzrost brutalności w życiu codziennym wpływa nieodpowiednie środowisko rówieśnicze, pokazywanie w filmach scen przemocy, okrucieństwa, tortur i zabijania, nieodpowiedni sposób wychowania i zły przykład w rodzinie bądź zbyt łagodne kary za przestępstwa, nadmiar wolnego czasu. Maleje liczba miejsc, w których młodzież mogłaby spędzać wolny czas po lekcjach. Wciąż za mało jest w szkołach kół zainteresowań (wiele ze względów oszczędnościowych została zlikwidowana). Błędy wychowawcze powodują, że dziecko nie odróżnia dobra od zła. Wzorce wyniesione z domu dzieci przenoszą do szkoły. Mamy do czynienia z dużym deficytem wychowawczym i emocjonalnym. Pogłębia się przepaść między biedą a bogactwem.

Przyczyn wielu negatywnych zjawisk winno się szukać m. in. w ogólnym kryzysie wartości i autorytetów, a także w kryzysie prawie wszystkich instytucji. Trzeba otoczyć kompetentną opieką dzieci i młodzież zagrożone demoralizacją, a nie stosować środki nadmiernie represyjne. W nowych czasach wiele się zmieniło i dziś wychowankowie nie chcą być traktowani przedmiotowo, lecz z całym poszanowaniem ich osobowości.

---